4X – Wikipedia Tiếng Việt

4X (viết tắt của eXplore (thăm dò), eXpand (mở rộng), eXploit (khai thác) và eXterminate (triệt tiêu)), là một thể loại con của các trò chơi điện tử và trò chơi với bàn cờ chiến lược, trong đó người chơi toàn quyền kiểm soát cả một đế chế. Thuật ngữ 4X được Alan Emrich đưa ra lần đầu tiên trong bài giới thiệu về game Master of Orion cho tạp chí Computer Gaming World vào tháng 9 năm 1993. Kể từ đó, ngành công nghiệp game đã tiếp nhận thuật ngữ này và dùng nó để mô tả những game có kiểu thiết kế và phạm vi tương tự.[1]

Theo truyền thống này thì những game 4X được biết đến chủ yếu là vì lối chơi cực kỳ phức tạp và có chiều sâu của chúng, thường theo mô hình xây dựng cả một đế chế (trên toàn thế giới hoặc vũ trụ, hay một vùng đất nào đấy) với các thành phần như: quản lý kinh tế, công nghệ, giao thương, ngoại giao, nghiên cứu, quân sự phải hết sức chi li và gây không ít khó khăn cho người chơi, đặc biệt là người mới chơi thể loại này lần đầu tiên. Còn thành phần chiến trận chỉ là một phần trong cách chơi. Các game dạng này thường mất một thời gian dài để hoàn thành mục tiêu cho tới lúc đủ số lượng quản lý vi mô cần thiết để duy trì phạm vi cùng sự phát triển của cả một đế chế. Những game 4X đôi khi hay bị chỉ trích vì sự dài dòng tẻ nhạt của những nguyên nhân này, một vài game đã cố gắng khắc phục những quan ngại này bằng cách hạn chế quản lý vi mô với các mức độ thành công khác nhau.[1]

Trong lúc đó, dòng game chiến thuật thời gian thực RTS mà đại diện lớn nhất là StarCraft và WarCraft của Blizzard. Kết quả trận đánh trong game thể loại này không chỉ nhờ tầm nhìn chiến thuật toàn cục, mà còn cả tính nhạy bén trong những lần đối đầu, dựa vào nghệ thuật điều quân hay quản lý vi mô (micro management) vượt trội để giành chiến thắng. Do những đặc trưng cơ bản trên, các thể nghiệm kết hợp 4X và RTS thường gặp thất bại, ngoại trừ thành công của một số ít game như loạt game Total War, Lord of the Realms. Có thể thấy trong Total War, hoạt động xây dựng quốc gia, ngoại giao, kinh tế, quân sự, v.v. đều diễn ra trên bản đồ theo lượt, và game chỉ chuyển sang chế độ RTS khi quân đội hai bên gặp nhau trên bản đồ lớn.[1]

Những game 4X thời kỳ sơ khai thường vay mượn ý tưởng từ các bộ cờ board game và những game dạng chữ trong thập niên 1970. Những game 4X đầu tiên đa phần đều thuộc thể loại theo lượt nhưng thể loại thời gian thực cũng không phải là hiếm. Nhiều tựa game 4X được phát hành vào giữa thập niên 1990, nhưng số bán chạy về sau thì chỉ thuộc về các tựa game chiến lược. Dòng game Civilizationcủa Sid Meier chính là ví dụ điển hình về sự hình thành thời đại, phổ biến các mức độ chi tiết mà sau này đã trở thành chuẩn mực của thể loại này. Bước vào thiên niên kỷ mới, một vài tựa game 4X được phát hành đã bị chỉ trích dữ dội nhưng lại đạt được thành công về mặt thương mại.[1]

Định nghĩa

[sửa | sửa mã nguồn]

Thuật ngữ 4X được Alan Emrich đưa ra lần đầu tiên trong bài giới thiệu về game Master of Orion cho tạp chí Computer Gaming World vào năm 1993. Ông đã xếp loại game với bốn ký tự "XXXX" là kiểu chơi chữ trong hệ thống xếp loại XXX dành cho sách báo khiêu dâm. Bốn chữ X là viết tắt cho bốn từ explore, expand, exploit, và exterminate trong tiếng Anh.[2] Một số nhà bình luận đôi lúc cũng dán nhãn 4X vào các tựa game để miêu tả một thể loại game với những quy ước cách chơi đặc trưng gồm:[3]

• Explore (thăm dò) nghĩa là người chơi gửi một đơn vị do thám đi xuyên bản đồ để khám phá các vùng lãnh thổ xung quanh.
• Expand (mở rộng) nghĩa là người chơi xác nhận một lãnh thổ mới bằng cách tạo ra các khu định cư mới, hoặc đôi khi bằng cách mở rộng ảnh hưởng của các khu định cư hiện tại.
• Exploit (khai thác) nghĩa là người chơi thu thập và sử dụng các nguồn tài nguyên trong khu vực mà họ kiểm soát và nâng cao hiệu quả của việc sử dụng đó.
• Exterminate (chinh phục) nghĩa là tấn công và tiêu diệt người chơi đối phương. Sau khi chiếm giữ các vùng lãnh thổ và loại bỏ sự hiện diện của đối thủ máy là cách duy nhất để đạt được sự mở rộng hơn nữa.

Bốn yếu tố của trò chơi được mô tả thông qua bốn giai đoạn trong suốt diễn biến của một game 4X.[4] Những giai đoạn này thường chồng chéo với nhau và thay đổi độ dài tùy thuộc vào thiết kế trò chơi. Ví dụ như loạt game Space Empires và trò Galactic Civilizations II: Dark Avatar có một giai đoạn mở rộng lâu dài, bởi vì người chơi thường phải đầu tư rộng lớn trong quá trình nghiên cứu để có thể khám phá và mở rộng ở bất kỳ khu vực nào.[5]

Ý kiến khác

[sửa | sửa mã nguồn]

Khá nhiều game chiến lược được cho rằng có chứa đựng cả chu trình thăm dò, mở rộng, khai thác, chinh phục. Tuy nhiên, các nhà báo, nhà phát triển và những người đam mê game thường áp dụng "4X" cho một lớp đặc trưng của game nhiều hơn, và những game 4X thường trái ngược hẳn với những game chiến lược khác như Command & Conquer.[6][7] Vì vậy, các tác giả đã cố gắng chỉ ra cách mà các game 4X được định nghĩa nhiều hơn là chỉ có bốn X. Các trang web về game như 1UP.com đã nói rõ rằng game 4X được phân biệt bởi quy mô và độ phức tạp lớn hơn cùng với cách sử dụng đường lối ngoại giao rắc rối vượt quá tiêu chuẩn "bạn hay thù" có thể nhìn thấy trong các game chiến lược khác. Những nhà phê bình như Wired đã xác nhận rằng các game 4X hay đưa ra một loạt các tùy chọn ngoại giao[8] và chúng nổi tiếng nhờ vào sự chi tiết của những đế chế rộng lớn và lối chơi phức tạp.[9][10] Đặc biệt, các game 4X còn cung cấp việc kiểm soát chi tiết nền kinh tế của đế chế, trong khi các game chiến lược khác lại đơn giản hóa vấn đề này để ưu tiên cho lối chơi nhấn mạnh đến phần chiến trận.

Đặc điểm

[sửa | sửa mã nguồn]

Dòng game 4X là một nhánh phụ của thể loại game chiến lược,[3] bao gồm cá hai thể loại là chiến lược theo lược và chiến lược thời gian thực.[11][12] Cách chơi đòi hỏi cần phải xây dựng một đế chế,[13] thường diễn ra diễn ra trong bối cảnh như Trái Đất,[14] một thế giới hư cấu, hoặc trong vũ trụ.[4] Mỗi người chơi có quyền kiểm soát một nền văn minh khác nhau hoặc chủng tộc với các đặc tính và thế mạnh riêng biệt. Hầu hết các game 4X đều đại diện cho những khác biệt về chủng tộc với một bộ sưu tập tiền thưởng kinh tế và quân sự, mặc dù một vài game như Sword of the Stars cung cấp khả năng rất khác nhau cho mỗi chủng tộc.[15] Các game 4X thường không có tính năng tường thuật một chiến dịch hoặc kịch bản điển hình vì điều này sẽ gây trở ngại trong việc tự do xây dựng một đế chế rộng lớn hơn lối chơi nhiều giờ liền.[16]

Công nghệ

[sửa | sửa mã nguồn]

Tính năng tiêu biểu của các game 4X chính là phần cây công nghệ, đại diện cho một loạt các tiến bộ mà người chơi có thể mở khóa để lấy được các đơn vị quân, công trình, và khả năng mới khác. Cây công nghệ trong các game 4X thường có sự lựa chọn lớn hơn so với các game chiến lược khác.[17] Đế chế của người chơi thường phải tạo ra nguồn tài nguyên để dành cho việc nghiên cứu và đầu tư vào công nghệ mới.[18] Trong các game 4X, điều kiện tiên quyết chính cho quá trình nghiên cứu một công nghệ tiên tiến chính là kiến thức của công nghệ trước đó.[6] Điều này thực sự trái ngược với những game chiến lược thời gian thực không phải 4X, nơi mà sự phát triển công nghệ được thực hiện bằng cách xây dựng các công trình kiến trúc thông qua đó mà tiến tới những đơn vị quân và công trình tiên tiến hơn.[19]

Nghiên cứu

[sửa | sửa mã nguồn]

Nghiên cứu là thành phần đóng một vai trò rất quan trọng trong dòng game 4X vì sự phát triển công nghệ chính là chìa khóa dẫn đến thành công trong công cuộc chinh phục và tiêu diệt đối phương.[20] Các trận chiến thường giành lấy thắng lợi bởi công nghệ quân sự cao hơn hoặc với số lượng lớn, trong khi chiến thuật chiến trận chỉ chiếm một phần rất nhỏ hoặc không mấy khi ảnh hưởng tới chiến cuộc.[21] Ngược lại, việc nâng cấp quân sự trong các game không phải 4X thường khá ít ỏi và các đơn vị quân công nghệ cơ bản vẫn còn giữ tầm quan trọng trong suốt diễn biến của game.[22]

Chiến trận

[sửa | sửa mã nguồn]

Chiến trận cũng là một phần quan trọng không kém của dòng game 4X, bởi vì các game 4X cho phép người chơi để giành lấy chiến thắng có thể thực hiện theo cách sau đây là hủy diệt tất cả người chơi đối thủ hoặc chinh phục một số lượng cứ điểm trong vũ trụ của game.[23] Một số game 4X, chẳng hạn như trong game Galactic Civilizations, việc giải quyết trận đánh theo hướng tự động hóa, bất cứ khi nào hai đơn vị từ bên tham chiến chạm trán với nhau.[24] Điều này trái ngược hẳn với các game 4X khác, chẳng hạn như Master of Orion, cho phép người chơi quản lý các trận đánh trên một màn hình trận chiến chiến thuật.[24][25] Ngay cả trong các game 4X, việc kiểm soát có phần chi tiết hơn trong các trận chiến thì chiến thắng thường được xác định bằng những con số và công nghệ cấp cao, trận chiến chiến thuật chỉ đóng một phần nhỏ.[26] Các game 4X khác với các game chiến lược chú trọng phần chiến trận bằng cách nhấn mạnh vào vai trò của nghiên cứu và kinh tế.[2] Việc nghiên cứu những công nghệ mới sẽ dẫn đến những đơn vị quân tham chiến mới được mở ra. Một vài tựa game 4X thậm chí còn cho phép người chơi tiến hành việc nghiên cứu các thành phần đơn vị khác nhau. Đây chính là điển hình của những game 4X về vũ trụ, nơi mà người chơi có thể lắp ráp một phi thuyền từ nhiều động cơ, tấm chắn, và một kho các loại vũ khí khác nhau.[24]

Ngoại giao

[sửa | sửa mã nguồn]

Các game 4X thường cho phép người chơi đối thủ được quyền tham gia vào hoạt động ngoại giao.[27] Trong khi một số tựa game chiến lược có thể cung cấp thêm phần chia sẻ chiến thắng và lối chơi đồng đội, mối quan hệ ngoại giao có xu hướng bị hạn chế từ sự lựa chọn nước đôi giữa một bên là đồng minh hay kẻ thù. Các game 4X thường cho phép các mối quan hệ ngoại giao diễn biến phức tạp hơn giữa các đối thủ cạnh tranh không phải là người cùng một đội. Ngoài việc thiết lập đồng minh hay gây thù chuốc oán thì người chơi cũng có thể tiến hành việc trao đổi tài nguyên và thông tin với các đối thủ khác.[12]

Ngoài ra để chiến thắng thông qua các cuộc chinh phục, Các game 4X thường cung cấp các mục tiêu/điều kiện chiến thắng hòa bình mà không có liên quan đến việc tiêu diệt người chơi đối thủ (mặc dù chiến tranh đôi lúc vẫn còn cần thiết vì nhằm đạt mục tiêu một cách nhanh chóng nhưng sẽ gặp phải rất nhiều khó khăn và trở ngại). Ví dụ, một số tựa game 4X cung cấp chiến thắng cho một người chơi bằng cách đạt được một số điểm nhất định hoặc có điểm số cao nhất sau khi thông một số lượt đi nhất định.[28] Nhiều game 4X trao giải thưởng chiến thắng cho người chơi đầu tiên làm chủ một công nghệ tiên tiến, tích lũy một số lượng lớn các thành phần văn hóa, hoặc hoàn thành một thành tựu vĩ đại nào đó.[24] Một số game 4X còn trao tặng "chiến thắng về mặt ngoại giao" cho bất cứ ai có thể giành lấy chiến thắng thông qua một cuộc bầu cử do người chơi đối thủ quyết định,[29] hoặc duy trì hòa bình với một số lượt được định rõ trong game.[28]

Sự phức tạp

[sửa | sửa mã nguồn]

Những game 4X được biết đến chủ yếu là phần chiến lược theo chiều sâu và lối chơi phức tạp của chúng.[30] Cách chơi thường được ưu tiên hơn là việc chăm chút mảng đồ họa.[17][31] Trong khi đó, các game chiến thuật khác chỉ tập trung vào phần chiến đấu thì các game 4X còn cung cấp sự kiểm một cách soát chi tiết hơn về các mặt ngoại giao, kinh tế, và nghiên cứu;[2] tạo cơ hội cho việc thi thố đủ loại chiến lược.[32] Điều này cũng mang lại những thách thức mà người chơi phải quản lý một số chiến lược cùng một lúc và lập kế hoạch cho những mục tiêu dài hạn.[33]

Để trải nghiệm một mô hình chi tiết của một đế chế lớn, các game 4X được thiết kế dựa theo những thiết lập phức tạp của luật chơi trong game.[10] Ví dụ, năng suất của người chơi có thể bị giới hạn bởi sự ô nhiễm.[34][35] Người chơi cần phải cân bằng ngân sách,[36] như quản lý nợ nần, hoặc hoàn trả chi phí duy trì, bảo quản và tu bổ (đường sá, cầu cống, ruộng đất, đê điều, an sinh xã hội và các chính sách khác).[37] Các game 4X thường xuất hiện những xáo trộn về mặt chính trị như nổi loạn, đảo chính quân sự, bất ổn nội bộ[23][34] hoặc thượng nghị viện cùng dân chúng tiến hành lật đổ đảng phái chính trị của người chơi hoặc buộc họ phải đàm phán hòa bình.[34][38]

Chính vì sự phức tạp đến như vậy đòi hỏi người chơi phải quản lý một lượng thông tin lớn hơn so với các game chiến lược khác.[39] Các nhà thiết kế game thường thiết lập công việc quản lý đế chế vào các màn hình giao diện và chế độ khác nhau, chẳng hạn như một màn hình riêng biệt cho phần ngoại giao,[40] quản lý các khu định cư cá nhân và quản lý các chiến thuật chiến trận.[24][25] Đôi khi hệ thống diễn ra khá phức tạp đủ giống như một minigame.[33][41] Điều này trái ngược hẳn với hầu hết các game chiến lược thời gian thực. Dune II là tựa game được cho rằng đã thiết lập các quy ước cho thể loại chiến lược thời gian thực, về thiết kế cơ bản để trở thành một "giao diện phẳng" mà không có màn hình bổ sung.[19]

Sự cuốn hút

[sửa | sửa mã nguồn]

Kể từ khi các game 4X tập trung vào việc quản lý chi tiết cả một đế chế rộng lớn thì tiến trình của game thường kéo dài hơn so với các game chiến lược khác. Tiến trình của game có thể phải mất đến một vài giờ chơi, đặc biệt sẽ gây trở ngại đối với nhiều trận đấu trong phần chơi mạng.[42] Ví dụ, một màn chơi chiến dịch cỡ nhỏ trong game Sins of a Solar Empire có thể kéo dài hơn 12 giờ chơi.[10] Tuy nhiên, người hâm mộ của thể loại này đôi khi mong đợi và đi theo chặng đường lâu dài của game.[43] Đối với trường hợp các game 4X dạng theo lượt thường phân chia tiến trình này thành hàng trăm lượt chơi.[33][44]

Chính vì các hành động lặp đi lặp lại và thời gian chơi dài, nên các game 4X luôn bị chỉ trích vì công việc quản lý vi mô quá mức. Trong giai đoạn đầu của game thì thường không có vấn đề gì, nhưng càng về sau thì việc quản lý quá nhiều khu định cư của một đế chế có thể tiêu tốn một vài phút trong một lượt chơi. Vì thế đã làm gia tăng giờ chơi lên gấp đôi, khiến cho nó trở thành một gánh nặng đặc biệt trong phần chơi mạng.[42] Để khắc phục vấn đề này, các game 4X đã đưa ra giải pháp là cung cấp các thống đốc AI sẽ tự động hóa việc quản lý vi mô các lệnh xây dựng thuộc địa, nhưng người chơi thường than phiền về việc các thống đốc hay đưa ra những quyết định sai lầm tệ hại. Đáp lại, các nhà phát triển đã thử các cách tiếp cận khác nhau để giảm tải việc quản lý vi mô,[45] và một số giải pháp được đón nhận nhiều hơn số khác. Các nhà bình luận nói chung đều đồng ý rằng game Galactic Civilizations đạt được thành công vang dội, mà trang GamingNexus.com cho là do sử dụng các thống đốc có thể lập trình trong game.[46] Sins of a Solar Empire được thiết kế nhằm ngăn chặn việc khuyến khích quản lý vi mô,[47] và nhận xét rằng giao diện của game khiến cho việc quản lý đế chế trở nên ngắn gọn hơn.[39][48] Mặt khác, trong tựa game Master of Orion III đã giảm bớt việc quản lý vi mô bằng cách hạn chế người chơi kiểm soát toàn bộ đế chế của họ.[49][50]

Lịch sử

[sửa | sửa mã nguồn]

Nguồn gốc

[sửa | sửa mã nguồn]

Những tựa game 4X đầu tiên đều chịu sự ảnh hưởng bắt nguồn từ các bộ cờ board game và các tựa game máy tính dạng chữ trong thập niên 1970.[51] Hai tựa game Andromeda Conquest và Reach for the Stars phát hành vào năm 1983, được xem là ông tổ của dòng game 4X. Mặc dù Andromeda Conquest có lối chơi rất đơn giản cho việc mở rộng đế chế, Reach for the Stars giới thiệu mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế, tiến bộ công nghệ, và chinh phục đối phương.[20]

Năm 1990, Sid Meier cho phát hành game Civilization, phổ biến các mức độ chi tiết đã trở thành chuẩn mực của thể loại này.[52] Civilization của Sid Meier cũng chịu nhiều ảnh hưởng từ các bộ cờ board game như Risk và Avalon Hill còn được gọi là Civilization. Sự giống nhau nổi bật giữa game máy tính Civilization và bộ board game chính là tầm quan trọng về mặt ngoại giao và tiến bộ công nghệ. Civilization của Sid Meier còn chịu ảnh hưởng từ những [[pC game|game máy tính cá nhân]] như dòng game quản lý thành phố SimCity và wargame Empire.[53] Loạt game Civilization trở nên thành công rộng rãi và tạo khá nhiều ảnh hưởng đến các game 4X khác về sau.[52]

Năm 1991, hai tựa game không gian có ảnh hưởng lớn đã được phát hành. VGA Planets dành cho hệ máy PC và Spaceward Ho! dành cho hệ điều hành Macintosh. Mặc dù các tựa game không gian 4X cuối cùng bị ảnh hưởng bởi sự phức tạp của VGA Planets, Spaceward Ho! nhận được lời khen ngợi cho phần thiết kế trò chơi tương đối đơn giản nhưng đầy thách thức của nó.[54] Spaceward Ho! Nổi tiếng khá giống với tựa game năm 1993 là Master of Orion,[2][55] với lối chơi đơn giản nhưng sâu sắc.[25] Master of Orion cũng lôi cuốn các game 4X trước đó như Reach for the Stars,[2][56] thường được xem là một game cổ điển đã thiết lập ra một tiêu chuẩn mới cho thể loại này.[25][42] Trong bài giới thiệu về Master of Orion, Alan Emrich đã tạo ra thuật ngữ "XXXX" để mô tả một thể loại mới mẻ này.[2] Cuối cùng, nhãn hiệu "4X" đã được thông qua bởi ngành công nghiệp game và bây giờ được áp dụng cho một số phiên bản game phát hành trước đó.[57]

Đỉnh cao

[sửa | sửa mã nguồn]

Tiếp nối thành công của Civilization và Master of Orion, một số nhà phát triển khác cũng bắt đầu phát hành những tựa game 4X của họ. Năm 1994, hãng Stardock cho ra mắt phiên bản đầu tiên của loạt game Galactic Civilizations dành cho hệ điều hành OS/2,[58] và loạt game Space Empires lâu đời mở đầu cho hình thức shareware (phần mềm chia sẻ). Hai tựa game Ascendancy và Stars! được phát hành vào năm 1995, cả hai đều tiếp tục hướng vào thể loại nhấn mạnh đến chiến lược có chiều sâu và việc quản lý đế chế.[57] Trong khi đó, hai tựa game Civilization và Master of Orion đã mở rộng thị trường của họ với phiên bản dành cho hệ điều hành Macintosh.[59] Nhóm của Sid Meier còn tung ra game Colonization vào năm 1994 và phiên bản Civilization II vào năm 1996,[60] trong khi hãng Simtex cũng cho phát hành các tựa game của họ là Master of Orion vào năm 1993, Master of Magic vào năm 1994 và Master of Orion II vào năm 1996.[61]

Vào cuối thập niên 1990, những game chiến lược thời gian thực được khởi đầu bằng những game dạng theo lượt nổi tiếng.[62] Khi chúng được phổ biến dần thì các nhà phát triển 4X lớn lại rơi vào khó khăn. Hãng Firaxis Games của Sid Meier phát hành game Sid Meier's Alpha Centauri vào năm 1999, tuy nhận được nhiều lời khen ngợi, nhưng game đã thiếu đi những kỳ vọng về mặt thương mại.[63] Vấn đề phát triển mà phiên bản Civilization III gặp phải buộc nhà sản xuất quyết định phát hành vội vã vào năm 2001 để rồi bị những người hâm mộ chê bai thậm tệ vì game có quá nhiều lỗi làm giảm sự hấp dẫn về lối chơi của game.[64] Bất chấp sự thú vị của Master of Orion III được phát hành vào năm 2003, thì ở phiên bản này lại chỉ nhận được những lời chỉ trích dữ dội vì sự thiếu kiểm soát người chơi, giao diện nghèo nàn và AI yếu.[50] Những nhà xuất bản game rốt cuộc đã giảm thiểu việc đầu tư khi tài trợ cho sự phát triển của các game 4X nhằm tránh những rủi ro không cần thiết.[9]

Hiện nay

[sửa | sửa mã nguồn]

Cuối cùng thì những game 4X cũng bắt đầu chuyển sang dạng thời gian thực, như hai tựa game tiên phong là Imperium Galactica phát hành năm 1997[11] và Starships Unlimited phát hành năm 2001.[12] Vào năm 2006, thể loại này được khơi gợi lại bởi sự xuất hiện của game Sword of the Stars,[65] với một sự kết hợp một phần chiến lược theo lượt và giai đoạn chiến đấu chiến thuật thời gian thực, cả trong không gian 3D. Sword of the Stars là game 4X đầu tiên cung cấp dạng thức mô phỏng vật lý trong các trận chiến. Các tính năng độc đáo khác kết hợp với sự hỗ trợ đáng tin cậy cho phép Sword of the Stars nhanh chóng phát triển một lượng fan trung thành đáng kể. Sự pha trộn giữa lối chơi 4X và chiến lược thời gian thực đã dẫn hãng Ironclad Games tiến vào thị trường của họ bằng việc phát hành tựa game Sins of a Solar Empire vào năm 2008, được coi như một game "RT4X".[66] Sự kết hợp của tính năng thu được từ một game được đề cập đến như là một trong những game hàng đầu từ năm 2008, bao gồm giải thưởng của GameSpot dành cho gamechiến lược hay nhất và giải thưởng của IGN dành cho game vi tính hay nhất.[67]

Sự thúc đẩy giữa board game và game máy tính vẫn được tiếp tục. Ví dụ, một vài diện mạo của Master of Orion III được lấy từ bộ cờ board game Twilight Imperium.[68] Ngay cả Sins of a Solar Empire cũng lấy cảm hứng từ những ý tưởng phỏng theo bộ cờ board game Buck Rogers Battle for the 25th Century trở thành một game thời gian thực.[69] Đi theo hướng ngược lại, hãng Eagle Game đã tạo một bộ cờ board game phỏng theo dòng game Civilization của Sid Meier vào năm 2002.[70]

Vào năm 2003, hãng Stardock cho phát hành phiên bản làm lại của tựa game nổi tiếng Galactic Civilizations, được những nhà phê bình ca ngợi xem là sự thay thế cho loạt game Master of Orion. Vào năm 2004, hãng Creative Assembly đã phát hành tựa game được hoan nghênh nhiệt liệt nhất là Rome: Total War. Phiên bản Civilization IV được phát hành vào cuối năm 2005 và được coi là game PC của năm theo nhiều lời nhận xét, bao gồm GameSpot và GameSpy.[71] Nó được coi như là một trong những tựa game lớn nhất trong lịch sử và được IGN xếp hạng như là game vi tính thứ hai hay nhất của mọi thời đại.[72] Vào năm 2008, loạt game Civilization đã bán được hơn 8.000.000 bản,[73] theo sau việc phát hành của phiên bản phụ Civilization Revolution chỉ dành cho các hệ máy chơi game console ngay sau[74] phiên bản mới nhất là Civilization V được phát hành vào năm 2010.[75] Trong khi đó, Stardock phát hành phiên bản Galactic Civilizations II, được GameSpy xếp là tựa game PC thứ sáu hay nhất năm 2006.[9] Thành công này đã dẫn Brad Wardell của hãng Stardock khẳng định rằng các game 4X có tiềm năng tăng trưởng tuyệt vời, đặc biệt là giữa những người chơi kỳ cựu.[76] Điều này làm tăng thêm cơ sở trung thành của các game thủ 4X bằng cách hỗ trợ những phiên bản phần mềm miễn phí như Freeciv,[77] FreeCol,[78] Freeorion và dạng miễn phí một phần là C-evo.[79]

Danh sách game 4X

[sửa | sửa mã nguồn]

Game thuần 4X

[sửa | sửa mã nguồn]

Year	Game	Phát triển	Bối cảnh	Hệ máy	Chú thích
1983	Cosmic Balance II	SSI	Khoa học viễn tưởng	ATR, APPII	Game Cosmic Balance nối tiếp phiên bản SSI từ năm 1982, là một game mô phỏng phi thuyền chiến đấu chiến thuật cấp độ và không phải người tiền nhiệm thực sự.
1983	Reach for the Stars	SSG	Khoa học viễn tưởng	DOS, WIN, APPII, MAC, C64, AMI
1984	Strategic Conquest	Peter Merrill	Lịch sử	APPII, MAC
1984	Imperium Galactum	SSI	Khoa học viễn tưởng	APPII, ATR, C64
1984	Incunabula	Avalon Hill	Lịch sử	DOS	Dựa theo bộ cờ board game Avalon Hill, Civilization.
1987	Anacreon: Reconstruction 4021	Thinking Machine	Khoa học viễn tưởng	DOS
1987	Xconq	Khác	Khác	CROSS	Một tựa game chiến lược sử dụng engine game bằng cách đặt một mô-đun game host chơi mạng do người hâm mộ tạo ra.
1987	Strategic Conquest II	Peter Merrill	Lịch sử	APPII, MAC	Phần tiếp theo Strategic Conquest.
1989	Warlords	SSG	Hư cấu	DOS	Phiên bản đầu tiên trong loạt game Warlords.
1989	Millennium 2.2	Electric Dreams	Khoa học viễn tưởng	AMI, DOS, ST
1990	Khalaan	Chip	Hư cấu	AMI, ST, DOS
1990	Spaceward Ho!	Delta Tao	Khoa học viễn tưởng	MAC, WIN, AMI
1990	Centurion: Defender of Rome	Bits of Magic	Lịch sử	DOS, AMI, SEGA
1991	Armada 2525	Interstel	Khoa học viễn tưởng	DOS
1991	Deuteros	Activision	Khoa học viễn tưởng	AMI, ST	Phần tiếp theo Millennium 2.2.
1991	Civilization	MicroProse	Lịch sử	DOS, WIN, MAC, AMI, ST, SNES	Phiên bản đầu tiên trong loạt game Civilization.
1992	MaelstromBản mẫu:List fact	Don Bluth Multimedia, Inc., Merit Studios, Inc.	Khoa học viễn tưởng	AMI, DOS
1992	Pax Imperia	Changeling Software	Khoa học viễn tưởng	MAC
1992	VGA Planets	Tim Wisseman	Khoa học viễn tưởng	DOS
1993	Master of Orion	Simtex	Khoa học viễn tưởng	DOS, MAC	Phiên bản đầu tiên trong loạt game Master of Orion" và là game đầu tiên sử dụng thuật ngữ "4X".
1993	Space Empires	Malfador	Khoa học viễn tưởng	WIN	Phiên bản đầu tiên trong loạt game Space Empires.
1993	Warlords II	SSG	Hư cấu	DOS	Phần tiếp theo Warlords.
1994	Colonization	MicroProse	Lịch sử	AMI, DOS, WIN, MAC
1994	K240	Gremlin Graphics	Khoa học viễn tưởng	AMI
1994	Hammer of the Gods	Holistic	Hư cấu	DOS
1994	Master of Magic	Simtex	Hư cấu	DOS
1995	Age of Discovery	Email Games	Lịch sử	PBEM, WIN	Phiên bản xen kẽ của Global Diplomacy với những bản đồ được sắp xếp ngẫu nhiên.
1995	Ascendancy	The Logic Factory	Khoa học viễn tưởng	DOS, WIN
1995	Heroes of Might and Magic: A Strategic Quest	New World	Hư cấu	DOS, WIN, MAC, GBC	Phiên bản đầu tiên trong loạt game Heroes of Might and Magic.
1995	Imperium	Email Games	Khoa học viễn tưởng	PBEM, WIN
1995	Space Empires II	Malfador	Khoa học viễn tưởng	WIN	Phần tiếp theo Space Empires.
1995	Stars!	Jeff Johnson và Jeff McBride	Khoa học viễn tưởng	WIN
1996	Civilization II	MicroProse	Lịch sử	MAC, PS1, WIN	Phần tiếp theo Civilization.
1996	Deadlock: Planetary Conquest	Accolade	Khoa học viễn tưởng	MAC, WIN
1996	Emperor of the Fading Suns	Holistic	Khoa học viễn tưởng	WIN
1996	Freeciv	Freeciv team	Lịch sử	CROSS	Civilization clone.
1996	Heroes of Might and Magic II: The Succession Wars	New World	Hư cấu	WIN, MAC, ROS, GBC	Phần tiếp theo Heroes of Might and Magic: A Strategic Quest.
1996	Master of Orion II: Battle at Antares	Simtex	Khoa học viễn tưởng	DOS, WIN, MAC	Phần tiếp theo Master of Orion.
1997	Fragile Allegiance	Gremlin	Khoa học viễn tưởng	WIN9X, DOS
1997	Heroes of Might and Magic II: The Price of Loyalty	New World	Hư cấu	WIN	Bản mở rộng của Heroes of Might and Magic II: The Succession Wars.
1997	Imperialism	Frog City	Lịch sử	MAC, WIN
1997	Imperium Galactica	Digital Reality	Khoa học viễn tưởng	DOS	Phiên bản đầu tiên trong loạt game Imperium Galactica.
1997	Into the VoidBản mẫu:List fact	Adrenalin Entertainment	Khoa học viễn tưởng	DOS
1997	Pax Imperia Eminent Domain	Heliotrope	Khoa học viễn tưởng	WIN, MAC
1997	Space Empires III	Malfador	Khoa học viễn tưởng	WIN	Phần tiếp theo Space Empires II.
1997	Tone Rebellion, The	The Logic Factory	Khoa học viễn tưởng	WIN
1997	Warlords III: Reign of Heroes	SSG	Hư cấu	WIN	Phần tiếp theo Warlords II.
1998	Lords of Magic: Legends of Urak	Impressions	Hư cấu	WIN9X	Bản mở rộng của Lords of Magic.
1998	Lords of Magic	Impressions	Hư cấu	WIN9X
1998	Sid Meier's Alpha Centauri	Firaxis	Khoa học viễn tưởng	WIN, LIN, MAC	Một phiên bản phụ gần giống với Civilization
1998	Star Wars: Rebellion	Coolhand	Khoa học viễn tưởng	WIN
1998	Warlords III: Darklords Rising	SSG	Tưởng tượng	WIN	Bản mở rộng của Warlords III: Reign of Heroes.
1999	Age of Wonders	Triumph	Hư cấu	WIN	Phiên bản đầu tiên trong loạt game Age of Wonders.
1999	Civilization II: Test of Time	MicroProse	Lịch sử	WIN	Bản mở rộng của Civilization II.
1999	Civilization: Call to Power	Activision	Lịch sử	BEOS, LIN, MAC, WIN	Phần phụ của Civilization.
1999	Disciples: Sacred Lands	Strategy First	Hư cấu	WIN	Phiên bản đầu tiên trong loạt game Disciples.
1999	Heroes of Might and Magic III: Armageddon's Blade	New World	Hư cấu	WIN, MAC	Bản mở rộng của Heroes of Might and Magic III: The Restoration of Erathia.
1999	Heroes of Might and Magic III: The Restoration of Erathia	New World	Hư cấu	DC, LIN, MAC, WIN	Phần tiếp theo Heroes of Might and Magic II: The Succession Wars.
1999	Imperialism II: Age of Exploration	Frog City	Lịch sử	OSX, WIN	Phần tiếp theo Imperialism.
1999	MalkariBản mẫu:List fact	iMagic	Khoa học viễn tưởng	WIN
1999	Sid Meier's Alien Crossfire	Firaxis	Khoa học viễn tưởng	WIN, LIN, MAC	Bản mở rộng của Sid Meier's Alpha Centauri.
1999	Star Trek: Birth of the Federation	MicroProse	Khoa học viễn tưởng	WIN
2000	Call to Power II	Activision	Lịch sử	WIN	Phần tiếp theo Civilization: Call to Power.
2000	Europa Universalis	Paradox	Lịch sử	WIN	Phiên bản đầu tiên trong loạt game Europa Universalis .
2000	Heroes of Might and Magic III: The Shadow of Death	New World	Hư cấu	WIN, MAC	Bản mở rộng của Heroes of Might and Magic III: The Restoration of Erathia.
2000	Imperium Galactica II: Alliances	Digital Reality	Khoa học viễn tưởng	WIN	Phần tiếp theo Imperium Galactica.
2000	Shogun: Total War	Creative Assembly	Lịch sử	WIN	Phiên bản đầu tiên trong loạt game Total War.
2000	Space Empires IV	Malfador	Khoa học viễn tưởng	WIN	Phần tiếp theo Space Empires III.
2000	Theocracy	Philos	Lịch sử	WIN, LIN
2001	Civilization III	Firaxis	Lịch sử	WIN, MAC	Phần tiếp theo Civilization II.
2001	Europa Universalis II	Paradox	Lịch sử	WIN, MAC	Phần tiếp theo Europa Universalis.
2001	Empire Earth	Stainless Steel Studios	Lịch sử	WIN	Phiên bản đầu tiên trong loạt game Empire Earth.
2001	Heroes of Might and Magic: Quest for the Dragon Bone Staff	New World	Hư cấu	PS2	Phần phụ của Heroes of Might and Magic series.
2002	Age of Wonders 2: The Wizard's Throne	Triumph	Hư cấu	WIN	Phần tiếp theo Age of Wonders.
2002	Starships Unlimited	Apezone	Khoa học viễn tưởng	WIN
2002	Civilization III: Play the World	Firaxis	Lịch sử	WIN	Bản mở rộng của Civilization III.
2002	Disciples II: Dark Prophecy	Strategy First	Hư cấu	WIN	Phần tiếp theo Disciples: Sacred Lands.
2002	Empire Earth: The Art of Conquest	Mad Doc Software	Lịch sử	WIN	Bản mở rộng của Empire Earth.
2002	Haegemonia: Legions of Iron	Digital Reality	Khoa học viễn tưởng	WIN
2002	Heroes of Might and Magic IV: The Gathering Storm	New World	Hư cấu	WIN	Bản mở rộng của Heroes of Might and Magic IV.
2002	Heroes of Might and Magic IV	New World	Hư cấu	WIN	Phần tiếp theo Heroes of Might and Magic III: The Restoration of Erathia.
2002	Medieval: Total War	Creative Assembly	Lịch sử	WIN	Phần tiếp theo Shogun: Total War.
2003	Age of Wonders: Shadow Magic	Triumph	Hư cấu	WIN	Phần tiếp theo Age of Wonders 2: The Wizard's Throne.
2003	Civilization III: Conquests	BreakAway, Firaxis	Lịch sử	WIN	Bản mở rộng của Civilization III.
2003	Disciples II: Guardians of the Light	Strategy First	Hư cấu	WIN	Bản mở rộng của Disciples II: Dark Prophecy.
2003	Disciples II: Rise of the Elves	Strategy First	Hư cấu	WIN	Bản mở rộng của Disciples II: Dark Prophecy.
2003	Disciples II: Servants of the Dark	Strategy First	Hư cấu	WIN	Bản mở rộng của Disciples II: Dark Prophecy.
2003	Galactic Civilizations	Stardock	Khoa học viễn tưởng	WIN	Phiên bản đầu tiên trong loạt game Galactic Civilizations.
2003	Haegemonia: The Solon Heritage	Digital Reality	Khoa học viễn tưởng	WIN	Bản mở rộng của Haegemonia: Legions of Iron.
2003	Heroes of Might and Magic IV: The Winds of War	New World	Hư cấu	WIN	Bản mở rộng của Heroes of Might and Magic IV.
2003	Master of Orion III	Quicksilver	Khoa học viễn tưởng	WIN, OSX	Phần tiếp theo Master of Orion II: Battle at Antares.
2003	Medieval: Total War: Viking Invasion	Creative Assembly	Lịch sử	WIN	Bản mở rộng của Medieval: Total War.
2003	Space Merchants: ConquerorsBản mẫu:List fact	Malfador	Khoa học viễn tưởng	WIN
2003	Warlords IV: Heroes of Etheria	Infinite	Hư cấu	WIN	Phần tiếp theo Warlords III: Darklords Rising.
2004	Anacreon: Imperial Conquest in the Far Future	George Moromisato	Khoa học viễn tưởng	WIN	Bản làm lại của Anacreon: Reconstruction 4021.
2004	Empire Deluxe Enhanced Edition	Killer Bee Software	Trừu tượng	WIN	Bản mở rộng của Empire Deluxe.
2004	Galactic Civilizations: Altarian Prophecy	Stardock	Khoa học viễn tưởng	WIN	Bản mở rộng của Galactic Civilizations.
2004	Rome: Total War	Creative Assembly	Lịch sử	WIN	Phần tiếp theo Medieval: Total War.
2004	Strength & Honour	Magitech	Lịch sử	WIN
2005	Civilization IV	Firaxis	Lịch sử	WINNT, OSX	Phần tiếp theo Civilization III.
2005	Empire Earth II	Mad Doc Software	Lịch sử	WIN	Phần tiếp theo Empire Earth.
2005	Rome: Total War: Barbarian Invasion	Creative Assembly	Lịch sử	WIN	Bản mở rộng của Rome: Total War.
2006	C-evo	Steffen Gerlach	Lịch sử	WIN	Bản sao của Civilization.
2006	Civilization IV: Warlords	Firaxis	Lịch sử	WIN, OSX	Bản mở rộng của Civilization IV.
2006	Empire Earth II: The Art of Supremacy	Mad Doc Software	Lịch sử	WIN	Bản mở rộng của Empire Earth II.
2006	Galactic Civilizations II: Dread Lords	Stardock	Khoa học viễn tưởng	WIN	Phần tiếp theo Galactic Civilizations.
2006	Heroes of Might and Magic V: Hammers of Fate	Nival	Tưởng tượng	WIN	Bản mở rộng của Heroes of Might and Magic V.
2006	Heroes of Might and Magic V	Nival	Hư cấu	WIN, OSX	Phần tiếp theo Heroes of Might and Magic IV.
2006	Medieval II: Total War	Creative Assembly	Lịch sử	WIN	Phần tiếp theo Rome: Total War và Medieval: Total War.
2006	Rome: Total War - Alexander	Creative Assembly	Lịch sử	WIN	Bản mở rộng của Rome: Total War.
2006	Space Empires V	Malfador	Khoa học viễn tưởng	WIN	Phần tiếp theo Space Empires IV.
2006	Sword of the Stars	Kerberos	Khoa học viễn tưởng	WINNT	Dàn trận theo lượt với chiến trận thời gian thực.
2006	Dominions 3: The Awakening	Illwinter Game Design	Hư cấu	WIN, OSX, LINUX	Phiên bản thứ 3 trong loạt game Dominions.
2007	Sword of the Stars: Born of Blood	Kerberos	Khoa học viễn tưởng	WINNT	Dàn trận theo lượt với chiến trận thời gian thực. Bản mở rộng của Sword of the Stars.
2007	Civilization IV: Beyond the Sword	Firaxis	Lịch sử	WIN	Bản mở rộng của Civilization IV.
2007	Europa Universalis III	Paradox	Lịch sử	WIN, MAC	Phần tiếp theo Europa Universalis II.
2007	Empire Earth III	Mad Doc Software	Khoa học viễn tưởng	WIN	Phần tiếp theo Empire Earth II.
2007	Galactic Civilizations II: Dark Avatar	Stardock	Khoa học viễn tưởng	WIN	Bản mở rộng của Galactic Civilizations II: Dread Lords.
2007	Heroes of Might and Magic V: Tribes of the East	Nival	Hư cấu	WIN	Bản mở rộng của Heroes of Might and Magic V.
2007	Medieval II: Total War: Kingdoms	Creative Assembly	Lịch sử	WIN	Bản mở rộng của Medieval II: Total War.
2008	Galactic Civilizations II: Twilight of the Arnor	Stardock	Khoa học viễn tưởng	WIN	Bản mở rộng của Galactic Civilizations II: Dread Lords.
2008	Sins of a Solar Empire	Ironclad	Khoa học viễn tưởng	WIN	Dạng thời gian thực.
2008	Civilization Revolution	Firaxis	Lịch sử	PS3, DS, X360
2008	Shattered Suns	Clear Crown	Khoa học viễn tưởng	PC
2008	Sins of a Solar Empire: Entrenchment	Ironclad	Khoa học viễn tưởng	WIN	Dạng thời gian thực. Bản mở rộng của Sins of a Solar Empire.
2008	Sword of the Stars: A Murder of Crows	Kerberos	Khoa học viễn tưởng	WINNT	Dàn trận theo lượt với chiến trận thời gian thực. Bản mở rộng của Sword of the Stars.
2009	Empire: Total War	Creative Assembly	Lịch sử	WIN	Phiên bản thứ năm của loạt game Total War.
2009	Disciples III: Renaissance	Akella	Hư cấu	WIN	Phần tiếp theo Disciples II: Dark Prophecy.
2009	Sword of the Stars: Argos Naval Yard	Kerberos	Khoa học viễn tưởng	WINNT	Dàn trận theo lượt với chiến trận thời gian thực. Bản mở rộng của Sword of the Stars.
2009	Mayhem Intergalactic	Inventive Dingo	Khoa học viễn tưởng	WIN	Dạng theo lượt.
2010	Civilization V	Firaxis	Lịch sử	WIN	Phần tiếp theo Civilization IV.
2010	Sins of a Solar Empire: Diplomacy	Ironclad	Khoa học viễn tưởng	WIN	Dạng thời gian thực. Bản mở rộng của Sins of a Solar Empire.
2010	Elemental: War of Magic	Stardock	Hư cấu	WIN	Dàn trận theo lượt với chủ đề tưởng tượng, kết hợp yếu tố nhập vai.
2010	Distant Worlds	Code Force	Khoa học viễn tưởng	WIN
2010	Star RulerBản mẫu:List fact	Blind Mind Studios	Khoa học viễn tưởng	WIN	Dạng thời gian thực
2010	Distant Stars (videogame)Bản mẫu:List fact	Expat Games	Khoa học viễn tưởng	iPad	Dạng theo lượt.
2011	Sword of the Stars II: The Lords of Winter	Kerberos	Khoa học viễn tưởng	WINNT	Dàn trận theo lượt với chiến trận thời gian thực. Phần tiếp theo Sword of the Stars.
2011	Illyriad	Illyriad	Hư cấu	BROW	Dạng thời gian thực
2011	Shogun 2: Total War	Creative Assembly	Lịch sử	WIN	Phiên bản thứ 6 trong loạt game Total War.
2011	Sengoku	Paradox Interactive	Lịch sử	WIN	Wargame thời gian thực

Game nửa 4X

[sửa | sửa mã nguồn]

Những game này có một phần lối chơi giống với thể loại 4X (tức là dưới dạng bản đồ toàn cầu thay vì phần chơi chiến dịch).

Year	Game	Phát triển	Bối cảnh	Hệ máy	Chú thích
1990	Star Control	Toys for Bob	Khoa học viễn tưởng	AMI, Amstrad CPC, C64, DOS, Sega Genesis, ZX Spectrum
1994	Wing Commander: Armada	Origin Systems	Khoa học viễn tưởng	DOS
1996	Star Control 3	Legend Entertainment	Khoa học viễn tưởng	DOS, MAC
2001	Emperor: Battle for Dune	Westwood Studios	Khoa học viễn tưởng	WIN	Phần chơi chiến dịch
2003	Rise of Nations	Big Huge Games	Lịch sử	WIN, MAC	Phần chơi chinh phục thế giới
2004	Rise of Nations: Thrones and Patriots	Big Huge Games	Lịch sử	WIN, MAC	Phần chơi chinh phục thế giới
2005	Star Wars: Battlefront	Pandemic Studios	Khoa học viễn tưởng	WIN	Phần chơi chinh phục thiên hà
2006	Star Wars: Battlefront II	Pandemic Studios	Khoa học viễn tưởng	WIN, Xbox	Phần chơi chinh phục thiên hà
2006	Star Wars: Empire at War	Petroglyph Games	Khoa học viễn tưởng	WIN, MAC	Phần chơi chinh phục thiên hà
2006	Star Wars: Empire at War: Forces of Corruption	Petroglyph Games	Khoa học viễn tưởng	WIN, MAC	Phần chơi chinh phục thiên hà
2006	Command & Conquer 3: Kane's Wrath	BreakAway Games	Khoa học viễn tưởng	WIN, Xbox	Phần chơi chinh phục toàn cầu
2006	The Lord of the Rings: The Battle for Middle-earth II	EA Los Angeles	Hư cấu	WIN	Phần chơi Chiến tranh của Nhẫn
2006	The Lord of the Rings: The Battle for Middle-earth II: The Rise of the Witch-king	EA Los Angeles	Hư cấu	WIN	Phần chơi Chiến tranh của Nhẫn
2006	Warhammer 40,000: Dawn of War: Dark Crusade	Relic Entertainment	Khoa học viễn tưởng/Tưởng tượng	WIN	Phần chơi chiến dịch
2008	Warhammer 40,000: Dawn of War: Soulstorm	Relic Entertainment	Khoa học viễn tưởng/Tưởng tượng	WIN	Phần chơi chiến dịch

Tham khảo

[sửa | sửa mã nguồn]

1. ^ a b c d Việt Game (Tạp chí) số 19 tháng 3 năm 2008, trang 60, 61
2. ^ a b c d e f Alan Emrich (tháng 9 năm 1993). “MicroProse' Strategic Space Opera is Rated XXXX”. Computer Gaming World (Issue #110). tr. 92–93.
3. ^ a b For sources that go into detail about each of the four Xs, see: J. "PyroFalkon" Habib (ngày 17 tháng 8 năm 2006). “Civilization IV: Warlords Guide”. IGN. Bản gốc lưu trữ ngày 12 tháng 3 năm 2012. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.; “Ironclad Games - Sins of a Solar Empire Gameplay”. Ironclad Games. Truy cập ngày 23 tháng 6 năm 2008.; “Moby Games' 4x games Group Description”. MobyGames. Bản gốc lưu trữ ngày 18 tháng 6 năm 2008. Truy cập ngày 23 tháng 6 năm 2008.
4. ^ a b Tom Chick (ngày 2 tháng 10 năm 2000). “PC Retroview: Master of Orion II”. IGN. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
5. ^ i. “Space Empires III Manual v1.10”. Malfador. ngày 21 tháng 1 năm 1998. Bản gốc lưu trữ ngày 13 tháng 6 năm 2008. Truy cập ngày 24 tháng 6 năm 2008.ii. Steve Butts (ngày 12 tháng 2 năm 2007). “Galactic Civilizations II: Dark Avatar Review”. IGN. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.iii. Jeff Lackey (ngày 28 tháng 2 năm 2007). “Review - Galactic Civilizations II: Dark Avatar”. GameSpot. Bản gốc lưu trữ ngày 5 tháng 9 năm 2008. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
6. ^ a b “Moby Games' 4x games Group Description”. MobyGames. Bản gốc lưu trữ ngày 18 tháng 6 năm 2008. Truy cập ngày 23 tháng 6 năm 2008.
7. ^ Jason Ocampo (ngày 13 tháng 2 năm 2008). “Sins of a Solar Empire for PC Review - GameSpot”. GameSpot. Truy cập ngày 31 tháng 7 năm 2008.
8. ^ “Starships Unlimited: Divided Galaxies”. Deaf Gamers. 2000. Bản gốc lưu trữ ngày 5 tháng 2 năm 2012. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.; YourConscience (ngày 16 tháng 12 năm 2006). “GalCiv2, SotS, SEV: a 4X Comparison”. Tacticular Cancer. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.; Earnest Cavalli (ngày 17 tháng 3 năm 2008). “Review: Sins of a Solar Empire Sinfully Good”. Wired. Truy cập ngày 23 tháng 6 năm 2008.; Dave VanDyk (ngày 14 tháng 2 năm 2008). “Sins of a Solar Empire Review”. GameShark. Bản gốc lưu trữ ngày 16 tháng 5 năm 2008. Truy cập ngày 23 tháng 6 năm 2008.
9. ^ a b c “GameSpy's Game of the Year 2006 - 6. Galactic Civilizations II: Dread Lords”. GameSpy. Bản gốc lưu trữ ngày 8 tháng 4 năm 2008. Truy cập ngày 31 tháng 3 năm 2008.
10. ^ a b c Earnest Cavalli (ngày 17 tháng 3 năm 2008). “Review: Sins of a Solar Empire Sinfully Good”. Wired. Truy cập ngày 23 tháng 6 năm 2008.
11. ^ a b Steve Butts (ngày 15 tháng 2 năm 2008). “Sins of a Solar Empire”. IGN. Truy cập ngày 29 tháng 9 năm 2011.
12. ^ a b c William Abner (tháng 1 năm 2002). “GameSpy Reviews: Starships Unlimited: Divided Galaxies”. GameSpy. Bản gốc lưu trữ ngày 29 tháng 6 năm 2007. Truy cập ngày 23 tháng 6 năm 2008.
13. ^ Sal Accardo (2006). “GameSpy's Game of the Year 2006 - 6. Galactic Civilizations II: Dread Lords”. Bản gốc lưu trữ ngày 8 tháng 4 năm 2008. Truy cập ngày 23 tháng 6 năm 2008.
14. ^ Brad Cook (tháng 7 năm 2006). “Find New Ways to Conquer the World in Civilization IV”. Apple. Truy cập ngày 27 tháng 6 năm 2008.
15. ^ Arinn Dembo (ngày 31 tháng 3 năm 2006). “GameZone: Exclusive Sword of the Stars Developer Diary – Part 5”. GameZone. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
16. ^ Iain McCafferty (ngày 13 tháng 6 năm 2007). “Video Gamer - Sins of a Solar Empire Review”. Video Gamer. Bản gốc lưu trữ ngày 2 tháng 10 năm 2011. Truy cập ngày 12 tháng 8 năm 2008.
17. ^ a b Jason Dobson (ngày 1 tháng 2 năm 2008). “Joystiq interview: Ironclad talks 4X strategy with Sins of a Solar Empire”. Joystiq. Truy cập ngày 23 tháng 6 năm 2008.
18. ^ Andrew Rollings (2003). Andrew Rollings and Ernest Adams on Game Design. Ernest Adams. New Riders Publishing. tr. 321–345. ISBN 1-59273-001-9. Bản gốc lưu trữ ngày 17 tháng 9 năm 2010. Truy cập ngày 3 tháng 10 năm 2011.
19. ^ a b Bruce Geryk (ngày 30 tháng 3 năm 2001). “A History of Real-Time Strategy Games - Dune II”. GameSpot. Bản gốc lưu trữ ngày 11 tháng 10 năm 2009. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
20. ^ a b Bruce Geryk (ngày 8 tháng 8 năm 2001). “History of Space Empire Games - The Early Years 1980-1992”. GameSpot. Bản gốc lưu trữ ngày 8 tháng 3 năm 2013. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
21. ^ i. Allen "Delsyn" Rausch (ngày 28 tháng 3 năm 2003). “GameSpy Review - Galactic Civilizations”. GameSpy. Lưu trữ bản gốc ngày 7 tháng 9 năm 2012. Truy cập ngày 5 tháng 5 năm 2014. ii. Steve Butts (ngày 4 tháng 12 năm 2006). “IGN - Space Empires V Review”. IGN. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
22. ^ Ron Dulin (ngày 15 tháng 4 năm 1998). “StarCraft for PC Review”. GameSpot. Bản gốc lưu trữ ngày 6 tháng 12 năm 2012. Truy cập ngày 23 tháng 6 năm 2008.
23. ^ a b Jeff Lackey (ngày 3 tháng 11 năm 2006). “Gamespot Review - Space Empires V”. GameSpot. Bản gốc lưu trữ ngày 2 tháng 1 năm 2013. Truy cập ngày 5 tháng 5 năm 2014.
24. ^ a b c d e Barry Brenesal (ngày 8 tháng 4 năm 2003). “Galactic Civilizations Review”. IGN. Bản gốc lưu trữ ngày 6 tháng 7 năm 2008. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
25. ^ a b c d Bruce Geryk (ngày 8 tháng 8 năm 2001). “History of Space Empire Games - Master of Orion II: Battle at Antares”. GameSpot. Bản gốc lưu trữ ngày 2 tháng 1 năm 2013. Truy cập ngày 5 tháng 5 năm 2014.
26. ^ i. Allen "Delsyn" Rausch (ngày 28 tháng 3 năm 2003). “GameSpy Review - Galactic Civilizations”. GameSpy. Bản gốc lưu trữ ngày 7 tháng 9 năm 2012. Truy cập ngày 30 tháng 7 năm 2008. ii. Steve Butts (ngày 4 tháng 12 năm 2006). “IGN - Space Empires V Review”. IGN. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
27. ^ Several reviewers refer to diplomacy as a generic 4X feature: “Starships Unlimited: Divided Galaxies”. Deaf Gamers. 2000. Lưu trữ bản gốc ngày 5 tháng 2 năm 2012. Truy cập ngày 5 tháng 5 năm 2014.; YourConscience (ngày 16 tháng 12 năm 2006). “GalCiv2, SotS, SEV: a 4X Comparison”. Tacticular Cancer. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.; Earnest Cavalli (ngày 17 tháng 3 năm 2008). “Review: Sins of a Solar Empire Sinfully Good”. Wired. Truy cập ngày 23 tháng 6 năm 2008.; Dave VanDyk (ngày 14 tháng 2 năm 2008). “Sins of a Solar Empire Review”. GameShark. Bản gốc lưu trữ ngày 16 tháng 5 năm 2008. Truy cập ngày 23 tháng 6 năm 2008.
28. ^ a b Michael Lafferty (ngày 31 tháng 8 năm 2000). “Space Empires IV Preview”. Game Zone. Lưu trữ bản gốc ngày 16 tháng 2 năm 2005. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
29. ^ i. Sam Parker (ngày 24 tháng 3 năm 2003). “Review - Master of Orion III (PC)”. CNet. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.ii. Steve Butts (ngày 21 tháng 6 năm 2007). “IGN Preview - Civilization IV: Beyond the Sword Hands On”. IGN. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
30. ^ Several sources have stated that 4X games are notable for their complexity and depth: i. "complexity" in Dave VanDyk (ngày 14 tháng 2 năm 2008). “Sins of a Solar Empire Review”. GameShark. Bản gốc lưu trữ ngày 16 tháng 5 năm 2008. Truy cập ngày 23 tháng 6 năm 2008. ii. "complex" in Earnest Cavalli (ngày 17 tháng 3 năm 2008). “Review: Sins of a Solar Empire Sinfully Good”. Wired. Truy cập ngày 23 tháng 6 năm 2008. iii. "deep, hardcore strategy" in “GameSpy's Game of the Year 2006 - 6. Galactic Civilizations II: Dread Lords”. GameSpy. Bản gốc lưu trữ ngày 8 tháng 4 năm 2008. Truy cập ngày 31 tháng 3 năm 2008. iv. "strategic depth" in Steve Butts (ngày 15 tháng 2 năm 2008). “Sins of a Solar Empire”. IGN. Truy cập ngày 29 tháng 9 năm 2011. v. "tremendous depth" in Neil Booth (ngày 19 tháng 2 năm 2008). “Sins of a Solar Empire Review”. PAL Gaming Network. Bản gốc lưu trữ ngày 3 tháng 7 năm 2009. Truy cập ngày 23 tháng 6 năm 2008.
31. ^ Dan Quick (tháng 2 năm 2002). “Master of Orion III Developer Chat”. GameSpy. Lưu trữ bản gốc ngày 21 tháng 4 năm 2008. Truy cập ngày 23 tháng 6 năm 2008.
32. ^ “Sins of a Solar Empire FAQ”. Ironclad Games. Bản gốc lưu trữ ngày 15 tháng 5 năm 2008. Truy cập ngày 23 tháng 6 năm 2008.
33. ^ a b c Jason Bates. “IGN: Space Empires IV Review”. IGN. Bản gốc lưu trữ ngày 1 tháng 11 năm 2007. Truy cập ngày 1 tháng 4 năm 2008.
34. ^ a b c Jonatha Caspian-Kaufman (1996). Sid Meier's Civilization II Instruction Manual. MicroProse. tr. 67–71, 80–83.
35. ^ Steve Barcia (1993). Master of Orion - Game manual (PDF). MicroProse. tr. 62. Bản gốc (PDF) lưu trữ ngày 27 tháng 3 năm 2016. Truy cập ngày 21 tháng 5 năm 2008.
36. ^ Jason Ocampo (ngày 7 tháng 2 năm 2006). “Gamespot Review - Galactic Civilizations II: Dread Lords Hands-On - The Spiritual Heir to Master of Orion II?”. GameSpot. Bản gốc lưu trữ ngày 22 tháng 12 năm 2006. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
37. ^ Steve Butts (ngày 17 tháng 7 năm 2006). “IGN Preview - Civilization IV: Warlords”. IGN. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
38. ^ Steve Butts (ngày 4 tháng 2 năm 2003). “IGN Preview - Galactic Civilizations”. IGN. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
39. ^ a b Neil Booth (ngày 19 tháng 2 năm 2008). “Sins of a Solar Empire Review”. PAL Gaming Network. Bản gốc lưu trữ ngày 3 tháng 7 năm 2009. Truy cập ngày 23 tháng 6 năm 2008.
40. ^ i. Allen "Delsyn" Rausch (ngày 28 tháng 3 năm 2003). “GameSpy Review - Galactic Civilizations”. GameSpy. Bản gốc lưu trữ ngày 5 tháng 9 năm 2012. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008. ii. YourConscience (ngày 7 tháng 10 năm 2007). “Review - Lost Empire”. Tacticular Cancer. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
41. ^ William Abner (ngày 28 tháng 3 năm 2006). “Galactic Civilizations II: Dread Lords Review”. GameShark. Bản gốc lưu trữ ngày 19 tháng 7 năm 2008. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
42. ^ a b c Joshua Villines (ngày 4 tháng 7 năm 2001). “Master of Orion 3 preview for PC - Game Revolution”. Game Revolution. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
43. ^ Stardock (ngày 19 tháng 1 năm 2007). “Feature: Galactic Civlizations II Alien Races, Part IV”. IGN. Bản gốc lưu trữ ngày 19 tháng 7 năm 2008. Truy cập ngày 15 tháng 8 năm 2008.
44. ^ Sam Parker (ngày 18 tháng 12 năm 2002). “Master of Orion III Hands-On Preview”. GameSpot. Truy cập ngày 19 tháng 8 năm 2008.
45. ^ Steve Butts (ngày 21 tháng 6 năm 2001). “IGN - Galactic Civilizations Interview”. IGN. Bản gốc lưu trữ ngày 14 tháng 9 năm 2007. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
46. ^ Tyler Sager (ngày 16 tháng 6 năm 2006). “Galactic Civilizations Review”. Gaming Nexus. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
47. ^ Jeff Cork (ngày 4 tháng 2 năm 2008). “Game Informer: Thoughts On Sins - An Interview With Blair Fraser”. Game Informer. Lưu trữ bản gốc ngày 22 tháng 4 năm 2008. Truy cập ngày 23 tháng 6 năm 2008.
48. ^ Dave VanDyk (ngày 14 tháng 2 năm 2008). “Sins of a Solar Empire Review”. GameShark. Bản gốc lưu trữ ngày 16 tháng 5 năm 2008. Truy cập ngày 23 tháng 6 năm 2008.
49. ^ “MicroProse's MASTER OF ORION III Takes Galactic Empire Building a Step Higher” (Thông cáo báo chí). Quicksilver Software. ngày 11 tháng 5 năm 2000. Bản gốc lưu trữ ngày 6 tháng 10 năm 2008. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
50. ^ a b “Master of Orion 3 reviews”. Metacritic. Truy cập ngày 20 tháng 6 năm 2008.
51. ^ Dave "Fargo" Kosak. “Rich "Zdim" Carlson of Looking Glass Studios: The History of Computer Games - Part I”. GameSpy. Bản gốc lưu trữ ngày 17 tháng 6 năm 2008. Truy cập ngày 18 tháng 6 năm 2008.
52. ^ a b “IGN Videogame Hall of Fame: Civilization”. IGN. Bản gốc lưu trữ ngày 5 tháng 5 năm 2008. Truy cập ngày 21 tháng 5 năm 2008.
53. ^ Benj Edwards. “The History of Civilization”. Gamasutra. Truy cập ngày 21 tháng 5 năm 2008.
54. ^ Bruce Geryk (ngày 8 tháng 8 năm 2001). “GameSpot - A History of Space Empire Games: VGA Planets and Spaceward Ho!”. GameSpot. Bản gốc lưu trữ ngày 2 tháng 1 năm 2013. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
55. ^ Jason Ocampo (ngày 26 tháng 8 năm 2005). “The Greatest Games of All Time: Master of Orion”. GameSpot. Truy cập ngày 29 tháng 7 năm 2008.
56. ^ Mark H. Walker (tháng 2 năm 2002). “Strategy Gaming: Part IV -- In the Beginning”. GameSpy. Lưu trữ bản gốc ngày 8 tháng 1 năm 2008. Truy cập ngày 25 tháng 7 năm 2008.
57. ^ a b Bruce Geryk (ngày 8 tháng 8 năm 2001). “History of Space Empire Games - Introduction”. GameSpot. Bản gốc lưu trữ ngày 29 tháng 9 năm 2007. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
58. ^ “Galactic Civilizations Gold”. StarDock. Truy cập ngày 22 tháng 6 năm 2008.
59. ^ Master of Orion II was released for the Macintosh: “Master of Orion II for Mac”. GameSpot. 1996. Bản gốc lưu trữ ngày 22 tháng 7 năm 2012. Truy cập ngày 20 tháng 6 năm 2008.; and so was Civilization: “MobyGames - Sid Meier's Civilization”. MobyGames. Truy cập ngày 24 tháng 6 năm 2008.
60. ^ “MobyGames - Sid Meier Gameography”. MobyGames. ngày 24 tháng 6 năm 2008. Bản gốc lưu trữ ngày 29 tháng 2 năm 2008. Truy cập ngày 3 tháng 10 năm 2011.
61. ^ “MobyGames - List of all games of Simtex”. MobyGames. Bản gốc lưu trữ ngày 27 tháng 2 năm 2008. Truy cập ngày 20 tháng 2 năm 2009.
62. ^ Mark H. Walker (tháng 2 năm 2002). “Strategy Gaming: Part V -- Real-Time vs. Turn-Based”. GameSpy. Bản gốc lưu trữ ngày 1 tháng 9 năm 2012. Truy cập ngày 24 tháng 6 năm 2008.
63. ^ Greg Tito (ngày 4 tháng 10 năm 2005). “Featured Article: Alpha Centauri”. The Escapist. Bản gốc lưu trữ ngày 22 tháng 10 năm 2007. Truy cập ngày 28 tháng 7 năm 2008.
64. ^ Kieron Gillen (ngày 8 tháng 2 năm 2008). “Making Of: Soren Johnson On Civ 4”. Rock Paper Shotgun. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
65. ^ Review: Sword of the Stars Review - ComputerAndVideoGames.com
66. ^ i. Tim Surette (ngày 21 tháng 3 năm 2007). “Sins of a Solar Empire beta unveiled”. GameSpot. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008. ii. “Sins of a Solar Empire”. Ironclad Games. Truy cập ngày 6 tháng 1 năm 2008. Sins of a Solar Empire is a "RT4X" game, blending the epic strategy and empire management of the 4X genre with the fast-paced and tactical elements of a real-time strategy title.
67. ^ i. “GameSpot Best Games of 2008: Best Strategy Game”. GameSpot. ngày 24 tháng 12 năm 2008. Bản gốc lưu trữ ngày 24 tháng 1 năm 2013. Truy cập ngày 15 tháng 1 năm 2009. ii. “GameSpy 2008 Game of the Year - PC Top 10”. GameSpy. tháng 12 năm 2008. Bản gốc lưu trữ ngày 14 tháng 12 năm 2013. Truy cập ngày 15 tháng 1 năm 2008. iii. “IGN PC: PC Game of the Year 2008”. IGN. tháng 12 năm 2008. Bản gốc lưu trữ ngày 3 tháng 11 năm 2013. Truy cập ngày 15 tháng 1 năm 2008. iv. Leigh Alexander, Eric Caoili, Simon Carless, Christian Nutt and Chris Remo (ngày 30 tháng 12 năm 2008). “Gamasutra's Best of 2008”. GamaSutra. Truy cập ngày 15 tháng 1 năm 2008.Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả (liên kết)
68. ^ “Master of Orion III - Designer's Diary”. QuickSilver Software. ngày 13 tháng 12 năm 2000. Bản gốc lưu trữ ngày 13 tháng 5 năm 2008. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
69. ^ Blair Fraser and Brad Wardell (ngày 28 tháng 4 năm 2008). “Postmortem: Ironclad/Stardock's Sins of a Solar Empire”. Gamasutra. Truy cập ngày 25 tháng 7 năm 2008.
70. ^ Andrew S. Bub (ngày 20 tháng 8 năm 2004). “Eagle Games' Glen Drover talks about Pirates, The Boardgame!”. GameSpy. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
71. ^ “Civ IV Recognized in "Best of 2005" Awards”. 2K Games. ngày 20 tháng 12 năm 2005. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
72. ^ Dan Adams, Steve Butts, Charles Onyett (ngày 16 tháng 3 năm 2007). “Top 25 PC Games of All Time”. IGN. Truy cập ngày 29 tháng 7 năm 2008.Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả (liên kết)
73. ^ Matt Martin. “Grand Theft Auto series has sold 66 million units to date”. gamesindustry.biz. Truy cập ngày 23 tháng 3 năm 2008.
74. ^ Tom Bramwell (ngày 16 tháng 7 năm 2007). “Firaxis explains lack of Civ PSP”. EuroGamer. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
75. ^ “2K Games Conquers PCs with the Release of Sid Meier's Civilization V on ngày 21 tháng 9 năm 2010 in North America”. 2K Games. ngày 11 tháng 6 năm 2010. Truy cập ngày 23 tháng 7 năm 2010.
76. ^ Alistair Wallis (ngày 26 tháng 7 năm 2007). “Stardock's Wardell Talks GalCiv, Indie Power”. Gamasutra. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2008.
77. ^ “Mobygames: Freeciv”. MobyGames. Truy cập ngày 28 tháng 7 năm 2008.
78. ^ “FreeCol SourceForge project of the month”. SourceForge. ngày 28 tháng 2 năm 2007. Truy cập ngày 15 tháng 1 năm 2009.
79. ^ Oliver Clare (ngày 29 tháng 1 năm 2007). “Priceless Victories”. EuroGamer. Truy cập ngày 28 tháng 7 năm 2008.

x t s Thể loại trò chơi điện tử
Danh sách thể loại trò chơi điện tử Danh sách trò chơi điện tử theo thể loại
Hành động	Sinh tồn Battle royale Beat 'em up hack and slash Đối kháng Mê cung Bản sao Pac-Man Platform Bắn súng Người thứ nhất Người thứ ba Súng ánh sáng Shoot 'em up Chiến thuật
Hành động phiêu lưu	Bản sao Grand Theft Auto Mô phỏng sim Metroidvania Lén lút Kinh dị sinh tồn
Phiêu lưu	Trốn thoát khỏi phòng Tiểu thuyết tương tác Điện ảnh tương tác Visual novel
MMO	MMOFPS MMORPG MMORTS MUD
Nhập vai	Hành động nhập vai Dungeon crawl Roguelike Nhập vai chiến thuật
Mô phỏng	Quản lý và xây dựng Kinh doanh Thành phố Chính phủ Mô phỏng đời sống Mô phỏng hẹn hò Thú nuôi ảo God Mô phỏng xã hội Thể thao
Chiến lược	4X Đánh trận tự động MOBA Real-time strategy Quản lý thời gian Chiến thuật thời gian thực Phòng thủ tháp Chiến lược theo lượt Chiến thuật theo lượt pháo binh Wargame Wargame
Mô phỏng lái xe	Mô phỏng bay nghiệp dư chiến đấu không gian Đua xe đua xe kart đua xe sim Mô phỏng tàu ngầm Mô phỏng tàu hỏa Chiến đấu xe cộ
Thể loại khác	Xây sàn xây sàn roguelike Eroge Thể dục Kinh dị Gia tăng Trò chơi âm nhạc Nhịp điệu Non-game Trò chơi nhóm Lập trình Giải đố sokoban Xếp gạch Đánh máy
Khái niệm liên quan	Trò chơi AAA Quảng cáo Trò chơi quảng cáo Trò chơi arcade Trò chơi nghệ thuật Trò chơi âm thanh Trò chơi phổ thông Trò chơi tôn giáo Trò chơi crossover Trò chơi giáo dục FMV Trò chơi điện tử ứng dụng hóa Trò chơi điện tử độc lập Trò chơi điện tử nhiều người chơi Lối chơi phi tuyến tính thế giới mở trò chơi sandbox Trò chơi điện tử phi bạo lực Trò chơi trực tuyến web game Đánh bạc trực tuyến Trò chơi mạng xã hội Trò chơi có sức lan tỏa Trò chơi nghiêm túc Toys-to-life Trò chơi thực tế ảo Bản sao trò chơi điện tử