Bài 21. Những Biến đổi Của Nhà Nước Phong Kiến Trong Các Thế Kỉ XVI

1. Sự sụp đổ của triều Lê sơ. Nhà Mạc được thành lập.

- Đầu thế kỷ XVI, nhà Lê sơ lâm vào khủng hoảng suy yếu.

+ Sau khi vua Lê Hiến Tông chết, các vua Uy mục, Tương dực không quan tâm triều chính, chỉ lo ăn chơi sa đọa, quan lại địa chủ chiếm đoạt ruộng đất, phong trào đấu tranh của nhân dân bùng nổ ở nhiều nơi.

+ Các thế lực phong kiến nổi dậy tranh chấp quyền lực, mạnh nhất là thế lực Mạc Đăng Dung.

+ Năm 1257, Mạc Đăng Dung phế truất vua Lê lập triều Mạc.

- Chính sách của nhà Mạc:

+ Xây dựng chính quyền theo mô hình cũ của nhà Lê.

+ Tổ chức thi cử đều đặn.

+ Giải quyết vấn đề ruộng đất cho nông dân.

+ Xây dựng quân đội mạnh.

+ Sau một thời gian nhà Mạc suy thoái.

- Triều Mạc phải chịu sức ép từ hai phía: Phía Bắc nhà Minh âm mưu xâm chiếm, phía Nam cựu thần nhà Lê chống đối nên nhân dân không còn tin tưởng.

2. Đất nước bị chia cắt.

- Không chấp nhận chính quyền họ Mạc, Nguyễn Kim với danh nghĩa “phù Lê diệt Mạc” cùng một số cựu thần nhà Lê kéo vào Thanh Hóa lập ra Nam Triều.

- Chiến tranh Nam – Bắc triều bùng nổ, kéo dài đến cuối thế kỉ XVI, triều Mạc bị lật đổ, đất nước thống nhất. Nhưng sau một thời gian, thế lực phong kiến họ Nguyễn cát cứ ở mạn Nam.

- Năm 1545, Nguyễn Kim chết, Trịnh Kiểm nắm quyền.

- Nguyễn Hoàng con của Nguyễn Kim lập cơ sở ở Thuận Hóa, Quảng Nam và đối địch với họ Trịnh.

- Năm 1627, Chiến tranh Trịnh - Nguyễn bùng nổ, kéo dài đến năm 1672. Không phân thắng bại, hai bên giảng hòa, lấy sông Gianh làm giới tuyến phân chia đất nước:

+ Từ sông Gianh ra Bắc thuộc họ Trịnh (Trịnh Tùng nắm quyền) là Đàng Ngoài.

+ Từ Sông Gianh vào Nam thuộc họ Nguyễn là Đàng Trong.

- Tình trạng chia cắt kéo dài đến cuối thế kỉ XVIII gây hậu quả nặng nề cho đất nước.

3. Nhà nước phong kiến Đàng Ngoài.

- Từ cuối thế kỉ XVI, Nam Triều chuyển về Thăng Long. Đứng đầu là vua Lê nhưng quyền hành bị thu hẹp chỉ còn danh nghĩa. Mọi quyền hành nằm trong tay chúa Trịnh, phủ Chúa gồm quan văn, quan võ cao cấp cùng chúa quyết định chủ trương, chính sách của nhà nước và trực tiếp chỉ đạo việc thực hiện.

- Đàng ngoài được chia thành 12 trấn, dưới trấn là phủ, huyện, châu, xã như cũ.

- Chế độ tuyển dụng quan lại như thời Lê sơ.

- Luật pháp: Tiếp tục dùng Quốc triều hình luật (có bổ sung).

- Quân đội gồm:

+ Quân thường trực (Tam phủ), tuyển chủ yếu ở Thanh Hóa và 1 số huyện ở Nghệ An, còn gọi là ưu binh.

+ Ngoại binh được tuyển từ 4 trấn quanh kinh thành.

- Quan lại thời Lê – Trịnh không được cấp ruộng đất như trước.

- Đối ngoại: Hòa hiếu với nhà Thanh ở Trung Quốc.

4. Chính quyền ở Đàng Trong.

- Từ thế kỷ XVII, lãnh thổ Đàng Trong được mở rộng từ Nam Quảng Bình đến Nam Bộ ngày nay.

- Đàng trong chia làm 12 dinh, nơi đóng phủ chúa là Chính dinh, do chúa Nguyễn trực tiếp cai quản. Mỗi dinh có 2 hay 3 ti trông coi. Từ nửa sau thế kỷ XVII, Phú Xuân (Huế) là trung tâm của Đàng Trong.

- Dưới dinh là phủ, huyện, tổng, xã.

- Quân đội là quân thường trực, tuyển theo nghĩa vụ, trang bị vũ khí đầy đủ.

- Giữa thế kỷ XVII, tổ chức các kỳ thi để tuyển chọn quan lại ngoài nguồn từ dòng dõi, đề cử.

- Năm 1744, chúa Nguyễn Phúc Khoát xưng vương, thành lập chính quyền trung ương nhưng đến cuối thế kỉ XVIII, triều đình Đàng Trong vẫn chưa hoàn chỉnh.