Bạn Biết Gì Về Hiệu ứng Cánh Bướm (Butterfly Effect)? | Hoa Sen Phật

“Một cái đập cánh của con bướm ở Brazil có thể tạo ra cơn lốc xoáy ở Texas” là câu nói mà thầy giáo tôi thốt ra khi giảng về hiệu ứng cánh bướm. Khi nghe thấy lời giảng này, trong đầu tôi nảy lên ý nghĩ “What the… ông này bị hâm à! Làm sao một con bướm nhỏ bé lại có thể gây ra hiện tượng to lớn như thế?”

Khi trưởng thành và tiếp cận nhiều nguồn kiến thức mới của thế giới, tôi nhận ra mình quá nhỏ bé so với vũ trụ này, và những thứ lớn lao, vĩ đại như vũ trụ cũng có thể bắt đầu từ những thứ nhỏ bé nhất.

“Người ta từng nghĩ rằng những sự kiện làm thay đổi thế giới là những thứ như vụ nổ lớn, chính trị gia điên cuồng, trận động đất hoặc cuộc di cư lớn, nhưng giờ người ta nhận ra rằng đây là một quan điểm rất cổ hủ bởi những người hoàn toàn không tin tưởng hay liên lạc với tư tưởng hiện đại.

Những thứ thay đổi thế giới, theo lý thuyết hỗn loạn là những thứ nhỏ bé. Một con bướm vỗ cánh trong rừng rậm A-ma-dôn, và sau đó một cơn bão đã tàn phá một nửa châu Âu”. – Trích từ Good Omens, của Terry Pratchett và Neil Gaiman.

Trong thế giới bao la và muôn màu này còn rất nhiều điều mà chúng ta chưa bao giờ biết hoặc giả sử có nghe qua thì cũng chưa từng có cơ hội tìm hiểu kỹ lưỡng về nó. Giống như khai mở ra một chiếc hộp thần kỳ, Hoa Sen Phật sẽ cùng bạn khám phá về một khái niệm khoa học mang tên “Hiệu ứng cánh bướm”.

Hiệu ứng cánh bướm là gì?

Hiệu ứng cánh bướm (tiếng Anh: Butterfly Effect) là một phép ẩn dụ được dùng để miêu tả một khái niệm về thuyết hỗn loạn (chaos theory) thể hiện độ nhạy cảm của hệ thống đối với điều kiện gốc. Thuật ngữ “Hiệu ứng bươm bướm” xuất phát từ một nghiên cứu về thời tiết, mà ở đó chỉ cần một thay đổi nhỏ có thể cho ra kết quả hoàn toàn khác biệt.

Cha đẻ của “Hiệu ứng cánh bướm” là Edward Norton Lorenz. Trong một nghiên cứu về thời tiết, ông đã nhập tất cả các dữ liệu vào máy tính, và vô tình nhập những con số làm tròn để không mất nhiều thời gian.

Thế nhưng rồi ông nhận ra dù chỉ thay đổi vài đơn vị rất nhỏ thôi cũng làm thay đổi hoàn toàn kết quả. Chính điều này đã khiến ông đưa ra một phát biểu lịch sử rằng “Chỉ cần một con bướm đập cánh ở Brazil cũng có thể gây ra một cơn lốc xoáy ở Texas.”

Một trong những cách tốt nhất để hiểu một ý tưởng phức tạp là tạo một phép ẩn dụ dễ hiểu, phải không! Trong trường hợp của Lý thuyết hỗn loạn, ẩn dụ “Hiệu ứng cánh bướm” được tạo ra để chỉ một điều như vậy.

Theo lý thuyết, chỉ là một sự kiện nhỏ xảy ra vào đúng thời điểm và địa điểm, có thể kích hoạt một loạt các sự kiện theo sau mà cuối cùng sẽ dẫn đến việc hình thành một cơn bão ở nơi khác trên thế giới. Tất nhiên, một hành động đơn lẻ như con bướm vỗ cánh không thể gây ra một cơn bão. Tuy nhiên, các sự kiện nhỏ có thể đóng vai trò là chất xúc tác tác động lên các điều kiện khởi nguồn.

Nguồn gốc của hiệu ứng cánh bướm

Thuật ngữ “Hiệu ứng cánh bướm” được Edward Lorenz đưa ra cách đây hơn 45 năm trong cuộc họp lần thứ 139 của Hiệp hội vì sự tiến bộ của khoa học. Nó được chứng minh là rất phổ biến và đã được chấp nhận bởi văn hóa đại chúng kể từ đó.

Toàn bộ nguyên lý được sinh ra từ cú sốc mà Lorenz gặp phải khi cố gắng chạy một số mô hình thời tiết bằng cách sử dụng các phương trình xác định trên một siêu máy tính. Về lý thuyết, nó sẽ khá chính xác với các yếu tố có thể đo lường đầu vào như nhiệt độ, áp suất, vận tốc gió… và yêu cầu một siêu máy tính thực hiện một số phép toán để dự đoán thời tiết trong tương lai.

Ông ấy nhập một bộ dữ liệu ban đầu, bật máy tính và đợi bản in. Đặt đầu ra bên cạnh máy, ông quyết định nhập lại một số dữ liệu và chạy chương trình lâu hơn.

Nhưng kết quả rất khác nhau đối với cả hai. Ông ấy sớm nhận ra rằng mình đã mắc một lỗi rất nhỏ trong quá trình nhập liệu ở lần chạy thứ hai dẫn đến một kết quả khác biệt đáng kể. Ông đã nhập điều kiện ban đầu 0,506 từ bản in thay vì nhập giá trị 0,506127 chính xác đầy đủ.

Lorenz là giáo sư khí tượng học tại MIT. Ông đã phát triển khái niệm này nhưng chưa bao giờ thực sự có ý định áp dụng nó theo cách mà nó đã quá phổ biến như hiện nay. Lorenz qua đời vào năm 2008, và rõ ràng rằng sự đóng góp lâu dài của ông cho sự hiểu biết của chúng ta về các hệ thống phức tạp là một đóng góp quan trọng.

Mặc dù nó nghe có vẻ hơi nực cười như một khái niệm, nhưng nó không nên được hiểu theo nghĩa đen. “Hiệu ứng cánh bướm” là phép ẩn dụ để chứng minh rằng một sự kiện không đáng kể có thể dẫn đến kết quả đáng kể theo thời gian.

Nói một cách khác, những khác biệt nhỏ trong điều kiện ban đầu có thể có những ảnh hưởng khác nhau sâu sắc và rộng rãi đối với một hệ thống. Trên thực tế, Lý thuyết hỗn loạn là khoa học của những điều bất ngờ, phi tuyến tính và không thể đoán trước. Lý thuyết dạy cho bất cứ ai học nó rằng chúng ta nên mong đợi những điều bất ngờ.

Ý tưởng này đã trở thành cơ sở cho một nhánh của toán học được gọi là Lý thuyết hỗn loạn, đã được áp dụng trong vô số tình huống kể từ khi được giới thiệu. Ngành toán học này đã đặt câu hỏi về một số định luật vật lý cơ bản. Đặc biệt là những đề xuất của Ngài Isaac Newton về bản chất cơ học có thể dự đoán được của vũ trụ .

Hầu hết mọi thứ diễn ra trong cuộc sống có xu hướng là kết quả của nhiều mối quan hệ nhân và quả được kết nối với nhau và phụ thuộc lẫn nhau. Điều này có nghĩa là chúng rất phức tạp và có lẽ không thể giải quyết thỏa đáng trong thực tế.

Bộ phim nói về “hiệu ứng cánh bướm”

Chính vì sự thú vị của hiệu ứng này, đã không ít nhà biên kịch quyết định làm phim về nó. Nổi bật nhất vẫn phải kể đến bộ phim cùng tên “Hiệu ứng cánh bướm” được sản xuất vào năm 2004. Trong phim nhân vật chính đã sử dụng hiệu ứng này để trở về quá khứ và tạo ra sự thay đổi lớn trong hiện tại.

Ngoài ra, một bộ phim khác cũng chịu ảnh hưởng từ “Hiệu ứng cánh bướm” đó là bộ phim Havana, khi mà nhân vật chính đã nói ra câu nói với hàm ý tương tự nhà nghiên cứu Edward Norton Lorenz rằng là: “Một con bướm vỗ cánh trên một bông hoa ở Trung Quốc và gây ra một cơn bão ở biển Caribbean.”

Hiệu ứng cánh bướm trong kinh doanh

Về bản chất, thị trường là những hệ thống hỗn loạn chịu ảnh hưởng của những thay đổi nhỏ. Điều này gây khó khăn cho việc dự đoán tương lai, vì những thành công và thất bại của doanh nghiệp có thể xuất hiện ngẫu nhiên.

Các giai đoạn tăng trưởng và suy giảm kinh tế không biết từ đâu mà có. Đây là kết quả của tác động theo cấp số nhân của các kích thích tinh vi – tương đương về mặt kinh tế của hiệu ứng cánh bướm. Breuer giải thích:

Chúng ta đang sống trong một xã hội liên kết, hay đúng hơn là một xã hội siêu kết nối. Các tổ chức và thị trường “hoạt động” giống như mạng lưới. Điều này gây ra hành vi hỗn loạn (phức tạp) hơn là hành vi tuyến tính.

Chuẩn bị cho tương lai và nhìn thấy logic trong sự hỗn loạn của hành vi tiêu dùng không phải là điều dễ dàng. Những người khổng lồ hùng mạnh một thời sụp đổ khi họ tụt hậu so với thời đại. Các công ty khởi nghiệp nhỏ bé vươn lên từ đống tro tàn và tiếp quản các ngành công nghiệp. Những thay đổi nhỏ trong công nghệ hiện có sẽ biến đổi cách mọi người sống cuộc sống của họ.

Các doanh nghiệp có hai lựa chọn trong tình huống này: Một là xây dựng một sản phẩm hoặc dịch vụ vượt thời gian, hai là chạy đua để bắt kịp sự thay đổi. Nhiều doanh nghiệp lựa chọn kết hợp cả hai.

Ví dụ: Doc Martens tiếp tục bán loại bốt 1460 cổ điển, đồng thời đưa ra các thiết kế mới mỗi mùa. Cách tiếp cận này đòi hỏi sự cảnh giác cao độ và chú ý đến mong muốn của người tiêu dùng nhằm cố gắng duy trì sự phù hợp và xuất hiện vượt thời gian. Các doanh nghiệp tận dụng tác động kép của các điều chỉnh nhỏ nhằm mục đích tạo ra sự quan tâm đến tất cả những gì họ cung cấp.

Hầu hết các công ty toàn cầu đang thâm nhập vào các phân khúc thị trường đáy của kim tự tháp bằng cách đưa ra những thay đổi nhỏ trong công nghệ, nhận thức về giá trị, chiến lược tiếp thị kết hợp và thúc đẩy sản xuất ở quy mô lớn không thể tưởng tượng để tạo ra hiệu ứng lớn trên thị trường.

Procter & Gamble, Kellogg’s, Unilever, Nestlé, Apple và Samsung, đã trải qua tác động này trong quá trình tăng trưởng kinh doanh của họ… Các công ty được quản lý tốt thúc đẩy những thay đổi nhỏ trong chiến lược kinh doanh của họ bằng cách nắm bắt nhịp đập của người tiêu dùng…

Hầu hết các công ty sử dụng hiệu ứng cánh bướm bằng cách thực hiện một thay đổi nhỏ trong chiến lược của họ liên quan đến sản xuất, giá cả, địa điểm, khuyến mại,… vị thế (phát triển hình ảnh doanh nghiệp), và sự gia tăng… để giành được thị phần cao hơn và lợi nhuận trong một thời gian ngắn.

Đối với hầu hết các doanh nghiệp, những thay đổi nhỏ không ngừng là cách hiệu quả nhất để tạo ra cơn bão ẩn dụ. Những lần lặp lại này giữ cho người tiêu dùng tương tác trong khi vẫn giữ được bản sắc thương hiệu. Nếu những chỉnh sửa nhỏ này không thành công, hy vọng tác động sẽ không quá lớn. Nhưng nếu chúng thành công và kết hợp nền tảng cũ, phần thưởng có thể rất hoành tráng.

Về bản chất, tất cả các thị trường đều hỗn loạn, và những thay đổi tưởng như nhỏ nhặt có thể thúc đẩy một doanh nghiệp đi lên hoặc đi xuống. Rajagopal giải thích cách hiệu ứng cánh bướm kết nối với kinh doanh:

Toàn cầu hóa và sự thay đổi thường xuyên trong sở thích của người tiêu dùng đối với các sản phẩm và dịch vụ đã thúc đẩy sự hỗn loạn trên thị trường do sự đổ xô của các công ty, sản phẩm và chiến lược kinh doanh. Lý thuyết hỗn loạn trên thị trường đề cập đến hành vi của các động thái chiến lược và năng động của các công ty cạnh tranh rất nhạy cảm với các điều kiện thị trường hiện có gây ra hiệu ứng cánh bướm.

Các điều kiện ban đầu (kinh tế, xã hội, văn hóa, chính trị) mà một doanh nghiệp thành lập là những ảnh hưởng quan trọng đến sự thành công hay thất bại của nó. Lorenz nhận thấy rằng sự thay đổi nhỏ nhất trong các điều kiện sơ bộ đã tạo ra một kết quả khác trong dự đoán thời tiết và chúng ta có thể coi điều này cũng đúng đối với các doanh nghiệp.

Vài tháng và năm đầu tiên là thời điểm quan trọng khi tỷ lệ thất bại cao nhất và các hình thức nhận diện thương hiệu cơ bản. Bất kỳ quyết định, thành tích hay sai lầm nào ban đầu đều có khả năng trở thành cánh chim đầu đàn tạo ra sóng gió.

Một số ví dụ về hiệu ứng cánh bướm

1. Cậu bé giúp George Bush đắc cử

George Bush đã giành chiến thắng trong cuộc bầu cử Tổng thống Mỹ nhờ có bang Florida đã bỏ 537 phiếu cho ông. Thế nhưng sự việc này diễn ra chính là nhờ vào một cậu bé mang tên Elian Gonzalez, nhân vật khiến Đảng Dân chủ chọc giận hơn 50.000 người Mỹ gốc Cuba về cách giải quyết cuộc chiến quốc tế nổi tiếng về quyền nuôi con.

Điều này khiến họ bỏ phiếu cho Đảng Cộng hòa. Vậy nếu như không có sự hiện diện của cậu bé, tình thế đã khác và có khi AI Gore mới là người trở thành tổng thống Hoa Kỳ nhiệm kỳ đó.

2. Cái chết của Iron man trong The Avenger: End game

Có kha khá bộ phim và văn học nhắc đến hiệu ứng cánh bướm thế nhưng sự xuất hiện của hiệu ứng này trong The Avenger: End game vô cùng rõ rệt. Đó là khi mà Dr Strange nói cho Iron man biết về việc rằng là chỉ có một kết quả duy nhất cho chiến thắng. Và chỉ cần mọi thứ diễn ra không đúng như những gì được thấy dù là nhỏ nhất thì chúng ta đã chứng kiến một kết cục khác trong phim.

3. Barack Obama và con đường vào Nhà Trắng

Trước khi trở thành một Tổng thống thì Barack Obama có một thời gian dài là thượng nghị sĩ, khi tranh cử người ông phải đối đầu chính là Jack Ryan. Thời điểm đó Jack nối tiếng do là chồng của ngôi sao đã đóng bảy trên chín phần phim của Star Trek – Jeri Ryan. Cuộc chiến không ai biết được người giành chiến thắng sẽ là ai.

Thế nhưng ngay lúc này, giấy tờ ly hôn của gia đình Ryan được báo chí đăng tải và tiết lộ chính hành vi không đúng mực và tồi tệ với vợ mình. Điều này đã khiến cho Jack buộc phải rời khỏi đường đua trở thành Tổng thống nước Hoa Kỳ. Cũng nhờ đó mà Obama trở thành Tổng thống da màu đầu tiên của nước Mỹ.

4. Học viện Mỹ thuật ở Vienna đã từ chối đơn của Adolf Hitler hai lần

Vào đầu những năm 1900, một thanh niên tên Hitler nộp đơn vào trường nghệ thuật và bị từ chối, có thể là bởi một giáo sư Do Thái. Theo tính toán của các học giả, sự từ chối này tiếp tục hình thành sự biến chất của Hitler từ một nghệ sĩ phóng khoáng đầy tham vọng thành biểu hiện của con người tà ác. Chúng ta chỉ có thể suy đoán xem lịch sử sẽ khác như thế nào. Nhưng có thể yên tâm cho rằng có thể tránh được rất nhiều thảm kịch nếu Hitler dùng màu nước chứ không phải súng đạn.

5. Cuộc khủng hoảng tên lửa Cuba

Tất cả chúng ta có thể mang ơn mạng sống của mình cho một sĩ quan Hải quân Nga duy nhất tên là Vasili Arkhipov, người được mệnh danh là “người đã cứu thế giới”. Trong cuộc Khủng hoảng Tên lửa Cuba, Arkhipov đã đóng quân trên một tàu ngầm trang bị vũ khí hạt nhân gần Cuba.

Máy bay và tàu của Mỹ bắt đầu sử dụng điện tích độ sâu để báo hiệu cho tàu ngầm biết rằng nó nên nổi lên để có thể nhận dạng được nó. Với việc tàu ngầm bị chìm quá sâu để theo dõi tín hiệu vô tuyến, thủy thủ đoàn không biết chuyện gì đang xảy ra ở thế giới bên trên.

Thuyền trưởng, Savitsky, quyết định tín hiệu đó có nghĩa là chiến tranh đã nổ ra và anh ta chuẩn bị phóng ngư lôi hạt nhân. Mọi người đều đồng ý với anh ta – ngoại trừ Arkhipov. Nếu quả ngư lôi được phóng lên, các đám mây hạt nhân sẽ ập đến Moscow, London, Đông Anglia và Đức, trước khi xóa sổ một nửa dân số Anh.

Kết quả có thể là một cuộc tàn sát hạt nhân trên toàn thế giới, khi các nước trả đũa và xung đột lan rộng. Tuy nhiên, trong một căn phòng ngột ngạt dưới nước, Arkhipov đã thực hiện quyền phủ quyết của mình và ngăn chặn một vụ phóng hạt nhân. Nếu không có sự can đảm của một người, thế giới của chúng ta có thể khác không thể tưởng tượng được.

6. Tác phẩm vĩ đại của Stephen King, 22/11/63

Một trong những tác phẩm vĩ đại nhất của Stephen King, 22/11/63, một người đàn ông trẻ tên là Jake phát hiện ra một cánh cổng trong phòng đựng thức ăn của một quán ăn dẫn ngược lại năm 1958. Sau một vài lần ghé thăm và một số thử nghiệm, Jake suy ra rằng việc thay đổi lịch sử là có thể xảy ra.

Dù anh ấy ở lại quá khứ bao lâu, thì hiện tại chỉ còn hai phút trôi qua. Anh quyết định sống trong quá khứ cho đến năm 1963 để có thể ngăn chặn vụ ám sát Tổng thống John F. Kennedy, tin rằng sự thay đổi này sẽ có lợi rất nhiều cho nhân loại. Sau nhiều năm theo dõi Lee Harvey Oswald, Jake đã ngăn cản hắn ta bắn Kennedy.

Khi trở về hiện tại, anh ấy mong đợi kết quả là thế giới được cải thiện. Thay vào đó, điều ngược lại đã xảy ra. Động đất xảy ra khắp nơi, ngôi nhà cũ của anh ấy đổ nát, và chiến tranh hạt nhân đã phá hủy phần lớn thế giới. (Như King đã viết trong một bài báo cho Marvel Spotlight, “Không tốt khi đánh lừa Father Time.”). Quẫn trí, Jake quay trở lại năm 1958 một lần nữa và thiết lập lại lịch sử.

Ngoài việc là một tác phẩm tuyệt vời về tiểu thuyết đầu cơ, 11/22/63 còn là một ví dụ kinh điển về cách mọi thứ trên thế giới được kết nối với nhau.

Từ một số ví dụ này, có thể thấy rõ thế giới mong manh như thế nào và tác động của các sự kiện nhỏ bé có thể ảnh hưởng nghiêm trọng như thế nào đối với các điều kiện bắt đầu. Chúng ta nghĩ rằng chúng ta có thể dự đoán tương lai và thực hiện một mức độ kiểm soát đối với các hệ thống mạnh mẽ như thời tiết và nền kinh tế. Tuy nhiên, hiệu ứng cánh bướm cho thấy rằng chúng ta không thể.

Các hệ thống xung quanh chúng ta hỗn loạn và phức tạp, dễ bị thay đổi đột ngột. Đối với một số loại hệ thống, chúng ta có thể cố gắng tạo ra các điều kiện khởi đầu thuận lợi và lưu ý đến các loại chất xúc tác có thể tác động lên các điều kiện đó – nhưng đó là chừng mực mà sức mạnh của chúng ta mở rộng. Nếu chúng ta nghĩ rằng chúng ta có thể xác định mọi chất xúc tác và kiểm soát hoặc dự đoán kết quả, chúng ta chỉ đang tự tạo cho mình một sự sa ngã.

Mong rằng những thông tin về “Hiệu ứng cánh bướm” mà Hoa Sen Phật chia sẻ có thể giải đáp phần nào những thắc mắc của bạn về hiệu ứng đặc biệt này.

Hoa Sen Phật – Tham khảo: fs.blog

Related posts:

1. Sự Khủng Hoảng Của Vật Lý Lượng Tử
2. Những gì con người nhìn thấy có phải sự thật không?
3. Tại sao Stephen Hawking không tin vào Thượng đế?
4. Con người đến từ đâu? Đi tìm nguồn gốc của loài người