Bạn Biết Gì Về Muỗi Anopheles Truyền Bệnh Sốt Rét?

Muỗi Anopheles thuộc họ Culicidae, họ phụ Anophelinae. Chu kỳ sinh sản của muỗi trải qua 2 giai đoạn: giai đoạn ở dưới nước gồm trứng, bọ gậy và lăng quăng; giai đoạn trên cạn có muỗi trưởng thành. Muỗi Anopheles được xác định là trung gian truyền bệnh sốt rét với những đặc điểm riêng so với các loài muỗi khác.

Đặc điểm chung của muỗi Anopheles

Sự sinh sản của muỗi Anopheles phụ thuộc vào các thủy vực hay điểm nước như vũng nước, ao hồ, ruộng nước, suối, khe, giếng nước... có mặt tự nhiên hoặc do con người tạo ra. Bọ gậy và lăng quăng muỗi sống được ở nhiệt độ nước từ 10 đến 40oC. Thời gian phát triển từ trứng đến muỗi trưởng thành ở nhiệt độ 20oC là 28 ngày và ở nhiệt độ 31oC là 7 ngày. Tuổi thọ của muỗi trưởng thành cũng phụ thuộc vào nhiệt độ của môi trường. Trung bình muỗi cái sống được từ 3 đến 4 tuần, muỗi đực chỉ sống khoảng vài ngày. Mỗi loại muỗi có những yêu cầu về nhiệt độ sinh trưởng khác nhau. Độ ẩm của môi trường tương đối thích hợp để muỗi sinh trưởng là trên 50%, nếu độ ẩm dưới 50% thì chúng thường bị chết. Để có được nhiệt độ và ẩm độ phù hợp, muỗi Anopheles chọn chỗ trú đậu ở những nơi có khí hậu thuận lợi. Muỗi Anopheles đực không hút máu người và các loại động vật nên không có vai trò truyền bệnh. Trái lại muỗi Anopheles cái có nhiệm vụ sinh sản nên cần phải hút máu người và các loại động vật để thực hiện được chức năng này, đồng thời có vai trò truyền bệnh; chúng có nhịp sống khá đều đặn, trú ẩn ở những nơi thích hợp.

Sau khi giao phối với muỗi đực, muỗi cái tìm mồi là người và các loại động vật để chích đốt máu thường vào khoảng thời gian ban đêm rồi đậu nghỉ lại ở một chỗ thích hợp để tiêu máu và phát triển trứng. Khi trứng đã trưởng thành, muỗi cái bay đi tìm nơi để đẻ trứng cũng thường vào ban đêm; sau đó trở về lại nơi trú ẩn của chúng và bắt đầu một chu kỳ khác. Các nhà khoa học ghi nhận có một số loài muỗi Anopheles thích đốt máu người được gọi là có ái tính với người và một số loài muỗi Anopheles khác thích đốt máu súc vật. Thời gian muỗi bay đi tìm mồi để chích đốt máu cũng tùy từng loài như muỗi Anopheles minimus thích đốt máu người nhiều vào giữa đêm, còn muỗi Anopheles dirus thích đốt màu người từ nửa đêm về sáng. Tùy theo chỗ trú ẩn, các nhà khoa học đã xếp muỗi Anopheles theo loài muỗi ưa trú ẩn ở trong nhà và loài muỗi ưa trú ẩn ở ngoài nhà; đối với loài muỗi ưa trú ẩn ở trong nhà sẽ dễ bị ảnh hưởng bởi các loại hóa chất diệt côn trùng tác động khi thực hiện biện pháp phòng chống. Trên thực tế khả năng hoạt động khuếch tán của muỗi Anopheles trưởng thành có thể từ một vài kilomét đến vài chục kilomét nếu có điều kiện thuận gió và không có vật cản. Ngoài ra muỗi Anopheles còn có thể hoạt động khuếch tán theo các phương tiện vận chuyển bằng đường sông như trú các bè nứa, tàu thuyền...; đường bộ như tàu hỏa, ô tô... và đường hàng không như máy bay.

Trên thế giới có khoảng 400 loài muỗi Anopheles nhưng chỉ có khoảng 60 loài có khả năng truyền bệnh sốt rét. Ở Việt Nam cũng đã xác định có khoảng trên 60 loài muỗi Anopheles, trong đó có 15 loài có khả năng truyền bệnh sốt rét gồm loài chính, loài phụ và loài nghi ngờ. Ở mỗi vùng sinh địa cảnh đều có một số loài muỗi đặc trưng riêng như vùng ven biển, đồng bằng, trung du, rừng núi. Ở mỗi mùa trong năm cũng có những quần thể muỗi hoạt động riêng nên thường được gọi là muỗi Anopheles mùa mưa và muỗi Anopheles mùa khô. Về mặt sinh học, muỗi Anopheles có những kẻ đối nghịch có thể tiêu diệt chúng nên các nhà khoa học đã lợi dụng kẻ đối nghịch này để tiêu diệt muỗi. Kẻ đối nghịch của bọ gậy muỗi Anopheles là một số vi khuẩn như Bacillus thuringiensis, Bacillus sphaericus...; một số loài giun và loài cá... Kẻ đối nghịch của muỗi Anopheles trưởng thành là loài dơi, thạch sùng, nhện... Các loại hóa chất diệt côn trùng ảnh hưởng đến bọ gậy muỗi và muỗi trưởng thành trong thời gian gần đây đang có xu hướng hạn chế hiệu quả, có nhiều loài muỗi Anopheles đã kháng lại với các loại hóa chất diệt; đây là một khó khăn kỹ thuật, gây trở ngại lớn trong việc thực hiện biện pháp phòng chống trung gian truyền bệnh của chương trình phòng chống sốt rét.

Muỗi Anopheles dirus truyền bệnh sốt rét ở trong rừng và bìa rừng

Các loài muỗi Anopheles truyền bệnh sốt rét chủ yếu tại Việt Nam

Nước ta đã phát hiện có khoảng trên 60 loài muỗi Anopheles, trong đó có 15 loài được xác định là muỗi truyền bệnh chính, truyền bệnh phụ và nghi ngờ truyền bệnh sốt rét. Các loài muỗi truyền bệnh sốt rét chính hoạt động ở các vùng sốt rét lưu hành gồm Anopheles minimus, Anopheles dirus và Anopheles epiroticus.

Anopheles minimus hoạt động ở vùng đồi núi và rừng núi trên toàn quốc, phổ biến ở nơi có độ cao từ 200-800 mét và hiếm khi gặp ở độ cao trên 1.500 mét; chúng cũng có mặt tại một số địa phương vùng đồng bằng châu thổ sông Hồng. Muỗi thích đốt máu người, tỷ lệ đốt máu thay đổi theo từng địa phương và phụ thuộc vào mức độ hiện diện của loài động vật khác như trâu bò. Ở những vùng ít trâu bò, muỗi có tỷ lệ đốt máu người cao hơn. Trước khi sử dụng hoá chất diệt côn trùng, muỗi được xác định ưa đốt máu người trong nhà nhưng sau một thời gian sử dụng hóa chất, tỷ lệ muỗi đốt máu người ở ngoài nhà tăng lên. Muỗi thường có hoạt động đốt máu người suốt đêm với đỉnh cao phổ biến từ 22 giờ đến 3 giờ sáng. Chúng thường có tập tính trú đậu trong nhà ở những nơi ưa thích như bề mặt tường vách, quần áo, dụng cụ treo trong nhà, phía sau tủ, gầm bàn, gầm giường, trên mái tranh ở những nhà có vách thấp. Tuy nhiên vẫn có một tỷ lệ muỗi trú đậu ở ngoài nhà ban ngày tại các hốc cây, hốc đất nằm ven suối.

Anopheles dirus trước đây được định loại là Anopheles balabacensis. Chúng phân bố hoạt động ở trong rừng và bìa rừng, đồng thời cũng có thể phát hiện ở các khu vực trồng cây công nghiệp và cây ăn quả. Ở trong rừng, muỗi chủ yếu đốt máu các loài linh trưởng như vượn, khỉ, đười ươi; khi có sự hiện diện của người thì chúng chuyển sang đốt máu người và loài muỗi này cũng được xem là loài ưa thích đốt máu người. Muỗi có tập tính đốt máu người cả trong nhà và ngoài nhà với tỷ lệ thay đổi theo từng địa phương. Hoạt động đốt máu người xảy ra suốt đêm và đỉnh hoạt động có thể thay đổi theo vùng và theo mùa. Ở nước ta các nhà khoa học ghi nhận hoạt động đốt máu người phổ biến từ 20 đến 24 giờ, tại một số địa phương có khoảng 85% bắt được muỗi trước 24 giờ và chỉ có 15% bắt được muỗi sau 24 giờ. Trên thực tế, hoạt đốt máu người sớm hơn của muỗi một phần nào đã hạn chế tác dụng của màn ngủ tẩm hóa chất vì có một tỷ lệ đáng kể muỗi đốt máu người trước khi đi ngủ, do đó biện pháp dùng màn ngủ tẩm hóa chất không phát huy được hiệu quả tốt. Muỗi có tập tính trú đậu và tiêu máu ở ngoài nhà nên rất ít khi bắt được muỗi trú đậu trong nhà ngay cả khi việc bắt muỗi được tiến hành từ sáng sớm Do muỗi trú đậu ở ngoài nhà nên tác động của biện pháp phun tồn lưu hóa chất diệt côn trùng ở trong nhà thường rất hạn chế đối với chúng.

Anopheles epiroticus trước đây được định loại là Anopheles sundaicus, chúng phân bố hoạt động ở vùng ven biển nước lợ từ Phan Thiết trở vào phía Nam. Muỗi đốt cả máu người và máu động vật, tính ưa thích đốt máu này thay đổi đáng kể theo từng vùng địa lý. Ở nước ta chúng được các nhà khoa học xác định là loài muỗi ưa đốt máu người. Muỗi có tập tính đốt máu người cả trong nhà và ngoài nhà, hoạt động đốt máu người xảy ra suốt đêm, không có đỉnh cao rõ ràng. Chúng thường trú đậu và tiêu máu ở trong nhà ban ngày, tuy nhiên dưới ảnh hưởng của hóa chất diệt côn trùng sử dụng trong phòng chống sốt rét nên có một tỷ lệ đáng kể muỗi chuyển ra trú ẩn ở ngoài nhà.

TTƯT.BS. NGUYỄN VÕ HINH