Bi-a – Wikipedia Tiếng Việt

Bi-a

Tranh vẽ trong sách của Charles Cotton năm 1674, The Compleat Gamester
Cơ quan quản lý cao nhất	Liên đoàn Thể thao bi-a Thế giới
Thi đấu lần đầu	Châu Âu (thế kỷ 15)
Đặc điểm
Va chạm	Không
Số thành viên đấu đội	Đơn, đôi hoặc đội
Giới tính hỗn hợp	Nam và nữ (thường chơi theo các giải đấu riêng cho từng giới)
Hình thức	Trong nhà, bàn
Trang bị	Bóng bi-a, bàn bi-a, cơ
Địa điểm	Nhà chơi bi-a hoặc phòng bi-a tại gia

Bi-a là nhóm các trò chơi thể thao kỹ năng thường chơi với một cây gậy (cơ) được sử dụng để tác động vào các quả bóng (bi), khiến chung va chạm vào nhau và lăn trên một chiếc bàn phủ vải với mép bàn được chắn bởi các đệm cao su.

Thuật ngữ này thường dùng cho các bộ môn chơi theo định nghĩa trên, nhưng tuỳ vào ngữ cảnh, chúng có thể mang nghĩa hẹp hơn. Ví dụ, tại Anh và Úc, "bi-a" thường đề cập riêng cho trò chơi bi-a Anh, trong khi tại Mỹ và Canada nó đôi khi được dùng để chỉ một trận đấu đặc biệt hay đẳng cấp cao, hoặc cho tất cả các trò chơi dùng cơ nói chung, phụ thuộc vào phương ngữ và ngữ cảnh.

Lịch sử

[sửa | sửa mã nguồn]

Bi-a ban đầu là một trò chơi ngoài trời trên bãi cỏ có dùng bi và gậy từ thế kỷ 14, có nhiều điểm tương đồng với một số trò chơi như jeu de mail, palle-malle, trucco, hay bóng vồ; sau này, trò chơi được chơi trên một chiếc bàn trong nhà, phủ vải màu xanh lá cây cho giống với nền cỏ.

Từ billiard được cho là xuất phát từ các từ billart hoặc billette, nghĩa là "cây gậy", có sự liên tưởng nhất định với gậy putter trong môn golf; hoặc xuất phát từ từ bille, nghĩa là "qua bóng". Từ "cue" chỉ cây cơ có nguồn gốc từ từ queue, nghĩa là "đuôi", ám chỉ việc sử dụng phần "đuôi" của cây gậy để đánh bóng khi bóng ở sát băng.

Có bằng chứng cho thấy bàn bida xuất hiện vào năm 1470, Vua Louis XI của Pháp đã từng mua một chiếc bàn bi-a. Trò chơi này trở nên phổ biến trong các giới hoàng gia, Mary một Nữ hoàng của Scots trong thời gian chờ đợi hành hình vào năm 1586 còn phàn nàn rằng bà đã bị tịch thu cả bàn bida. Trò chơi này phổ biến ở những nơi công cộng và trong các nhà trọ. Năm 1591, nhà thơ người Anh Edmund Spenser đã lên án "balyards" như một thú tiêu khiển xa hoa.

Những quyển sách đầu tiên chỉ dẫn về trò chơi này được viết vào thế kỷ 17 tại nước Anh và Pháp. Vào thời gian đó người ta dùng một dụng cụ bằng gỗ để đẩy bóng cơ gọi là gậy chơi bida (mace), có đầu tù tựa vào bàn. Một hình cung nhỏ trên mặt bàn là bia. Trong thế kỷ 18, hình cung nhường chỗ cho túi lưới đựng bida, gậy (mace) được thay bằng cơ và chỉ được chống một tay. Người Anh đã hình thành nên một lối chơi mà sau đó gọi là bida Anh, kết hợp cả túi lưới và cú đánh liên tiếp nhiều bi (carom), lối chơi vẫn phổ biến đến tận những năm 1930. Người Pháp lại chỉ chú trọng vào kiểu đánh carom và đến giữa thế kỷ 19 họ mới chơi bàn không có lỗ.

Không rõ khi nào giải đấu bi-a chuyên nghiệp đầu tiên được tổ chức, nhưng chắc chắn là trước năm 1893.[1]

Bi-a hiện chưa được đưa vào thi đấu tại Olympic; thay vào đó, nó được đưa vào World Games, sự kiện được IOC tổ chức dành cho các môn không xuất hiện ở Olympic, diễn ra 1 năm sau kỳ Olympic mùa hè gần nhất.

Dụng cụ chơi

[sửa | sửa mã nguồn]

Bóng (bi) bi-a

[sửa | sửa mã nguồn] Bài chi tiết: Bóng bi-a

Bi trong bi-a có nhiều kích cỡ và màu sắc, tuỳ thuộc vào nội dung chơi.

Từ năm 1627 đến đầu thế kỷ 20, bi được làm chủ yêu bằng ngà voi. Tuy nhiên vật liệu này đắt đỏ và việc săn bắn voi rất nguy hiểm; nên người ta nhanh chóng tìm những vật liệu thay thế như đất sét bakelite, celluloid, nhựa, thép, gỗ,... Những quả bóng celluloid được phát minh bởi John Wesley Hyatt năm 1868, nhưng vật liệu này dễ bay hơi, đôi khi phát nổ trong quá trình sản xuất và rất dễ cháy. Ngày nay, bóng bi-a chủ yếu được làm bằng Phenolic resin hoặc Polyester resin.[2]

Bàn

[sửa | sửa mã nguồn] Bài chi tiết: Bàn bi-a

Có nhiều kích cỡ khác nhau cho một chiếc bàn bi-a; nhưng về cơ bản thì khu vực bi lăn trên bàn (được bao xung quanh bởi các băng) là một hình chữ nhật có chiều dài gấp đôi chiều rộng. Các bàn chơi khác nhau dựa trên loại trò chơi (carom, bàn kiểu Mỹ (pool) hoặc bàn kiểu Anh (snooker)) và mục đích sử dụng (luyện tập tại nhà, trong các câu lạc bộ hoặc thi đấu chuyên nghiệp).

Vải phủ mặt bàn thường được gọi là "nỉ", nhưng thực tế là len dệt hoặc hỗn hợp len/nylon, được gọi là baize. Chúng thường có màu xanh lá cây (ảnh hưởng từ trò chơi bi-a ngoài trời trước đây), nhưng hiện nay có thể có nhiều màu sắc khác như đỏ, xanh dương, tím, đen,...

Cơ

[sửa | sửa mã nguồn] Bài chi tiết: Cơ bi-a

Cây gậy sử dụng trong trò chơi được gọi là "cơ". Cấu tạo của cây cơ có dạng thanh trụ tròn thuôn nhọn, với chiều dài trung bình khoảng 1,5 mét và nặng khoảng 510 - 590 gram. Một chiếc gậy cơ bida tiêu chuẩn thường được cấu thành từ 5 phần chính, bao gồm tip (đầu cơ), ferrule (phần nối), shaft (thân trên), joint (khớp nối) và butt (thân dưới) và phần phụ đế cao su (nếu có). Cơ thường được làm bằng gỗ, sợi thuỷ tinh hoặc sợi cacbon,...

Những người chơi chuyên nghiệp thường trang bị riêng một bộ gồm 3 cây cơ, bao gồm một cây để đánh thường, một cây để đánh khi bắt đầu ván đấu (đề pa), một cây để thực hiện cú nhảy bi.

Các dụng cụ khác

[sửa | sửa mã nguồn]

• Lết (cào): cây cơ nhưng có phần đầu là một miếng gỗ, kim loại hoặc nhựa được thiết kế để "kê" cây cơ lên. Dụng cụ này thường dùng trong những tình huống bi cái quá xa so với người chơi để đánh bằng cây cơ thường.
• Lơ: dùng để bôi vào đầu cơ, tăng độ bám giữa cơ và bóng khi đánh. Nếu không "bôi lơ", rất dễ xảy ra tình trạng "tạch" - cơ bị trượt khi tiếp xúc với bóng.
• Một số dụng cụ khác như găng tay cho người chơi, tam giác xếp bi, các dụng cụ vệ sinh bàn và bi,...

Các kiểu chơi chính

[sửa | sửa mã nguồn]

Dựa theo loại bàn chơi mà người ta chia thành 2 kiểu: bi-a carom và bi-a lỗ. Có nhiều kiểu chơi khác nhau với cách chơi khác nhau, thậm chí cùng 1 kiểu chơi có thể có nhiều cách chơi tuỳ vào việc chơi tại các câu lạc bộ hay thi đấu. Thông thường các kiểu chơi đều là giữa 2 người chơi đấu đơn; hoặc giữa 2 đội từ 2 người trở lên. Sau đây chỉ giới thiệu một số cách chơi thường gặp trong thi đấu chuyên nghiệp.

Bi-a carom

[sửa | sửa mã nguồn]

Kiểu chơi bi-a này được chơi trên bàn không có lỗ. Trên bàn thường có 3 bi trắng, vàng, đỏ. Bi đỏ là bi mục tiêu chung, trong khi bi trắng và vàng là bi cái riêng của mỗi người chơi (với người điều khiển bi trắng thì bi vàng là bi mục tiêu thứ 2 và ngược lại). Mục tiêu của người chơi là giành điểm, trong đó mỗi điểm được tính khi người chơi đánh bi cái của mình chạm được vào hai bi mục tiêu kia. Có 3 kiểu chơi thường gặp:

• Straight rail (trực tiếp): không có ràng buộc gì thêm.
• Balkline (cán vạch): cần có ít nhất 1 bi (kể cả bi cái hay bi mục tiêu) cán qua ít nhất 1 vạch kẻ trên bàn (vạch này song song với một trong hai cạnh bàn).
• Một băng / Ba băng: bi cái cần chạm vào băng (thành bàn) đủ số lần quy định tương ứng trước khi chạm vào bi mục tiêu thứ 2. Đây được xem là kiểu chơi khó nhất của bi-a carom.

Bi-a lỗ

[sửa | sửa mã nguồn]

Đây là kiểu chơi bi-a phổ biến nhất, và thường khi nói đến bi-a, chúng ta hay đề cập đến bi-a lỗ. Kiểu chơi bi-a này được chơi trên bàn có 6 lỗ, gồm 4 lỗ "năm" (nằm ở góc bàn) và 2 lỗ "mười" (nằm ở chính giữa cạnh dài của bàn). Mục tiêu của người chơi là đánh bi cái nhằm đưa các bi mục tiêu rơi vào lỗ theo yêu cầu. Có hai loại bi-a lỗ là kiểu Mỹ và kiểu Anh, khác nhau ở kích thước bàn và bi.

Bàn chơi kiểu Mỹ

[sửa | sửa mã nguồn]

Các kiểu chơi sau thường được chơi trên bàn kiểu Mỹ, với bi lớn (57,15 mm) trên bàn có lỗ lớn và diện tích nhỏ (kích thước thường là 2,54 x 1,27 m).

• Pool 8 bóng: có 15 bi mục tiêu được đánh số từ 1 đến 15, phân thành 3 nhóm: bi "trơn" (từ 1 đến 7, màu đơn sắc cho toàn viên bi); bi "sọc" (từ 9 đến 15, màu trắng với sọc màu tương ứng với bi trơn) và bi số 8 (màu đen, không thuộc một trong hai nhóm kia). Người chơi cần đưa tất cả các bi thuộc cùng một nhóm theo chỉ định vào lỗ, sau đó đưa bi số 8 vào lỗ.
• Pool 9 bóng: có 9 bi mục tiêu được đánh số từ 1 đến 9, người chơi cần đưa các bi này xuống lỗ với yêu cầu bi cái phải chạm vào bi có số nhỏ nhất trên bàn đầu tiên trong mỗi cú đánh. Người chơi đưa được bi số 9 hợp lệ xuống lỗ trước thì thắng. Các kiểu chơi 10 bóng và 3 bóng cũng sử dụng cách chơi tương tự, với một số thay đổi rất nhỏ.
• Pool 14.1 liên tục: sử dụng bộ bi của pool 8 bóng, nhưng người chơi sẽ đánh liên tục các bi để tích luỹ điểm số đến mức được yêu cầu. Người chơi có thể đánh bất kỳ bi nào vào lỗ nếu muốn, và ghi được 1 điểm cho mỗi quả rơi vào lỗ (có trừ điểm nếu phạm lỗi). Tên gọi "14.1" là do khi đã đưa được 14/15 bi mục tiêu xuống lỗ, các bi này sẽ được xếp lại vào khung tam giác ở vị trí ban đầu (không bao gồm bi mục tiêu còn lại trên bàn - nó sẽ ở nguyên vị trí).
• Pool cân băng: sử dụng bộ bi của pool 9 bóng, người chơi cần đưa được 5 bi xuống lỗ. Tuy nhiên, bi mục tiêu trước khi vào lỗ phải chạm vào ít nhất 1 băng. Kiểu chơi này khó hơn vì người chơi cần tính toán nhiều hơn cho các cú đánh.

Một số giải đấu còn có giới hạn thời gian cho mỗi cú đánh, buộc người chơi phải tính toán nhanh chóng cho từng cú đánh.

Bàn chơi kiểu Anh

[sửa | sửa mã nguồn]

Các kiểu chơi sau thường được chơi trên bàn kiểu Anh, với bi nhỏ (51 - 52,5 mm) trên bàn có lỗ lớn và diện tích nhỏ (kích thước thường là 3,57 x 1,78 m).

• Pool 3 bóng kiểu Anh: có thể xem như việc chơi bi-a carom trên bàn có lỗ. Người chơi ghi điểm bằng cách chạm bi cái vào cả 2 bi mục tiêu còn lại, hoặc đưa một bi mục tiêu xuống lỗ, hoặc thậm chí đưa bi cái của chính mình xuống lỗ cũng có thể ghi điểm.
• Pool 8 bóng: tương tự như trên bàn kiểu Mỹ, nhưng các bi thay vì là "trơn" - "sọc" thì có màu đỏ - vàng và không đánh số.
• Snooker: đây là kiểu chơi sử dụng nhiều bi nhất (21 bi mục tiêu). Các bi gồm hai nhóm: đỏ (15 bi, mỗi bi 1 điểm) và màu (6 bi với 6 màu khác nhau cùng số điểm khác nhau). Người chơi ghi điểm bằng cách đánh 1 bi đỏ xuống lỗ, rồi đến 1 bi màu, rồi 1 bi đỏ, 1 bi màu,... cứ thể lặp lại.

Tại Việt Nam

[sửa | sửa mã nguồn]

Bi-a được người Pháp mang vào Việt Nam trong thời kỳ thuộc địa cuối thế kỷ 19. Ban đầu, nó chỉ xuất hiện trong các câu lạc bộ sang trọng và những quán cà phê dành cho giới thượng lưu người Pháp tại Sài Gòn và Hà Nội. Sau Chiến tranh thế giới thứ hai, billiards dần phổ biến hơn khi người Việt tiếp cận và biến nó thành một môn thể thao giải trí. Các quán bida nhỏ xuất hiện tại nhiều khu vực đô thị, đặc biệt là ở miền Nam.

Bi-a tiếp tục phát triển sau giải phóng miền Nam 1975, nhưng mang tính tự phát chủ yếu nhằm phục vụ mục đích giải trí. Miền Bắc chủ yếu chơi bi-a lỗ, còn miền Nam chủ yếu chơi bi-a carom. Cuối năm 1996, ông Hoàng Vĩnh Giang, giám đốc Sở thể dục thể thao đi công tác ở nước ngoài mang tài liệu về Việt Nam với ý tưởng đưa trò chơi này phát triển thành một môn thể thao cho người Việt. Người được giao trọng trách này là ông Đoàn Đức Đính, một người lúc đó là chủ một câu lạc bộ tập hợp rất nhiều cơ thủ giỏi của Hà Nội.

Liên đoàn Billiards & Snooker Việt Nam được thành lập vào ngày 12 tháng 3 năm 2022 tại Nha Trang, với Đại hội thành lập khóa I, nhiệm kỳ 2022-2027. Ông Lê Sơn Hải được bầu làm chủ tịch đầu tiên của Liên đoàn.

Hiện nay, nhiều vận động viên bi-a Việt Nam đã và đang gặt hái được nhiều thành tích cao tại các đấu trường quốc tế, như Trần Quyết Chiến, Nguyễn Quốc Nguyện, Ngô Đình Nại,... Ở các cấp độ thấp hơn, nhiều trung tâm đào tạo, câu lạc bộ được xây dựng, cũng như giải đấu được tổ chức nhiều và chuyên nghiệp hơn, thu hút sự quan tâm của công chúng và các nhà tài trợ lớn.

Tham khảo

[sửa | sửa mã nguồn]

1. ^ "MEETING OF THE CHAMPIONS; THE BIG BILLIARD TOURNAMENT TO BEGIN TO-MORROW. What Ives, Schaefer, and Slosson Have Been Doing in Practice -- The Older Players Not Afraid of the Big Runs Made by Ives -- Something About the Rise and Progress of the Young "Napoleon" of the Billiard World" (bằng tiếng Anh). Bản gốc lưu trữ ngày 16 tháng 3 năm 2014. Truy cập ngày 23 tháng 9 năm 2025.
2. ^ "What Are Pool Balls Made Of?". Blatt Billiards (bằng tiếng Anh). ngày 29 tháng 9 năm 2021. Truy cập ngày 23 tháng 9 năm 2025.

Chú thích

[sửa | sửa mã nguồn]

• Alciatore, David G. ("Doctor Dave") (tháng 8 năm 2004). The Illustrated Principles of Pool and Billiards. New York, NY: Sterling Publishing. ISBN 1-4027-1428-9. Bản gốc lưu trữ ngày 23 tháng 9 năm 2014. Truy cập ngày 15 tháng 9 năm 2014.
• Byrne, Robert (1998). Byrne's New Standard Book of Pool and Billiards. New York: Harcourt Brace & Co. ISBN 0-15-100325-4.

Bài viết liên quan đến thể thao này vẫn còn sơ khai. Bạn có thể giúp Wikipedia mở rộng nội dung để bài được hoàn chỉnh hơn.

• x
• t
• s