Các Loại Bức Xạ điện Từ: - Thiên Văn Vô Tuyến

Hình 2.16. Các loại bức xạ điện từ

2.1.4.1. Sóng vô tuyến:

Phần tần số vô tuyến có xu hướng mở rộng của phổ điện từ gồm các bước

sóng từ khoảng 30cm đến hàng nghìn kilomét. Bức xạ trong vùng này chứa rất ít năng lượng, và giới hạn trên về tần số (khoảng 1GHz) xảy ra tại cuối dải tần, nơi phát chương trình vô tuyến và truyền hình bị hạn chế. Tại những tần số thấp như

vậy, photon (hạt) đặc trưng của bức xạ không biểu kiến, và sóng có vẻ truyền năng lượng theo kiểu êm ả, liên tục. Không có giới hạn trên về mặt lí thuyết cho bước

sóng của bức xạ tần số vô tuyến. Ví dụ, dòng điện biến thiên tần số thấp (60Hz)

mang bởi dây dẫn có bước sóng khoảng 5 triệu mét (hay tương đương 3000 dặm).

Sóng vô tuyến đóng vai trò quan trọng trong công nghiệp, truyền thông, y

khoa, và chụp ảnh cộng hưởng từ (MRI):

Sóng vô tuyến dùng trong truyền thông được điều biến theo một trong hai

kiểu kĩ thuật phát: điều biến biên độ (AM) làm thay đổi biên độ sóng, và điều biến

tần số (FM) làm thay đổi tần số sóng.

Hình 2.17. Điều biến tần số sóng vô tuyến

Phần âm thanh và hình ảnh động của truyền hình truyền đi qua bầu khí quyển

bằng các sóng vô tuyến ngắn có bước sóng dưới 1m, được điều biến giống hệt như

phát thanh FM.

Sóng vô tuyến cũng được tạo ra bởi các ngôi sao trong những thiên hà xa xôi,

và các nhà thiên văn có thể dò ra chúng bằng những chiếc kính thiên văn vô tuyến

chuyên dụng. Những sóng dài, bước sóng vài triệu dặm, được phát hiện đang phát

về phía Trái Đất từ không gian sâu thẳm. Do tín hiệu quá yếu, nên các kính thiên

2.1.4.2. Sóng vi ba:

Phổ bước sóng vi ba trải từ xấp xỉ 1mm đến 30cm.

Sóng vi ba được tạo thành từ các sóng vô tuyến tần số cao nhất, được phát ra

bởi Trái Đất, các tòa nhà, xe cộ, máy bay và những đối tượng kích thước lớn khác.

Ngoài ra, bức xạ vi ba mức thấp tràn ngập không gian, nó được xem là giải phỏng

bởi Big Bang khi khai sinh ra vũ trụ.

Hiện nay, vi sóng là cơ sở cho một công nghệ phổ biến dùng trong hàng triệu

hộ gia đình để đun nấu thức ăn. Sự hấp dẫn của việc sử dụng vi sóng đun nấu thức ăn là do trường hợp ngẫu nhiên mà các phân tử nước có mặt trong đa số loại thực

phẩm có tần số cộng hưởng quay nằm trong vùng vi sóng. Ở tần số 2,45 GHz (bước

sóng 12,2cm), các phân tử nước hấp thụ hiệu quả năng lượng vi sóng và rồi bức xạ

phung phí dưới dạng nhiệt (hồng ngoại). Nếu sử dụng bình làm từ vật liệu không

chứa nước để đựng thức ăn trong lò vi sóng, thì chúng vẫn có xu hướng vẫn mát

lạnh, đó là một tiện lợi đáng kể của việc nấu nướng bằng vi sóng.

Các sóng vi ba tần số cao là cơ sở cho kĩ thuật radar, viết tắt của cụm từ

RAdio Detecting And Ranging (Dò và tầm vô tuyến), kĩ thuật phát và thu nhận

dùng theo dõi những đối tượng kích thước lớn và tính toán vận tốc và khoảng cách

của chúng. Các nhà thiên văn sử dụng bức xạ vi ba ngoài Trái Đất để nghiên cứu

Dải Ngân hà và những thiên hà lân cận khác. Một lượng đáng kể thông tin thiên văn

có nguồn gốc từ việc nghiên cứu một bước sóng phát xạ đặc biệt (21cm, hoặc 1420

MHz) của các nguyên tử hydrogen không tích điện, chúng phân bố rộng khắp trong

không gian.

Sóng vi ba cũng được dùng trong truyền phát thông tin từ Trái Đất lên vệ tinh

nhân tạo trong các mạng viễn thông rộng lớn, chuyển tiếp thông tin từ các trạm phát

mặt đất đi những khoảng cách xa, và lập bản đồ địa hình. Thật ngạc nhiên, một số

Guglielmo Marconi (cha đẻ của kĩ thuật vô tuyến hiện đại) được thực hiện bằng bức

xạ nằm trong hoặc gần vùng vi sóng. Những ứng dụng quân sự ban đầu sử dụng

một băng thông hẹp và tăng cường điều biến băng thông bằng các vi sóng có khả năng hội tụ, chúng khó bị ngăn chặn và chứa một lượng thông tin tương đối lớn.

Có một số tranh cãi trong cộng đồng khoa học về khả năng gây hại cho sức

khỏe, như gây ung thư, phá hủy mô, liên quan tới bức xạ vi sóng liên tục và lũy tích

lâu ngày phát ra từ các tháp điện thoại, rò rĩ lò vi sóng, và hành động đặt điện thoại di động ở vị trí gần não trong lúc sử dụng.

2.1.4.3. Bức xạ hồng ngoại:

Thường được viết tắt là IR (Infrared Radiation), dải bước sóng hồng ngoại

trải rộng từ phần ngoài vùng đỏ của phổ ánh sáng khả kiến (khoảng 700 – 780nm)

đến bước sóng khoảng 1mm. Với năng lượng photon từ xấp xỉ 1,2 milielectron-volt

(meV) đến dưới 1,7 eV một chút. Sóng hồng ngoại có tần số tương ứng từ 300

gigahertz (GHz) đến xấp xỉ 400 terahertz (THz).

Loại bức xạ này liên quan đến vùng nhiệt, nơi ánh sáng khả kiến không nhất

thiết phải có mặt. Ví dụ, cơ thể người không phát ra ánh sáng khả kiến, mà phát ra các bức xạ hồng ngoại yếu, có thể được cảm nhận và ghi lại dưới dạng nhiệt. Phổ

phát xạ bắt đầu tại khoảng 3000 nanomét và trải ra ngoài vùng hồng ngoại xa, đạt

cực đại tại xấp xỉ 10.000 nanomét. Phân tử của tất cả các đối tượng tồn tại trên

không độ tuyệt đối (- 273 độ Celsius) đều phát ra tia hồng ngoại, và lượng phát xạ nói chung là tăng theo nhiệt độ. Khoảng chừng phân nửa năng lượng điện từ của

Mặt Trời được phát ra trong vùng hồng ngoại, và các thiết bị trong nhà như bếp lò

và bóng đèn cũng phát ra lượng lớn tia hồng ngoạị Bóng đèn dây tóc volfram nóng sáng là thiết bị phát sáng không hiệu quả lắm, thực ra chúng phát nhiều sóng hồng

Dụng cụ phổ biến dựa trên việc dò bức xạ hồng ngoại là các kính nhìn đêm,

các máy dò điện tử, các bộ cảm biến trên vệ tinh và trên máy bay, và những thiết bị

thiên văn. Cái gọi là tên lửa tầm nhiệt do quân đội sử dụng được dẫn đường bằng

máy dò hồng ngoạị Trong vũ trụ, các bước sóng bức xạ hồng ngoại lập nên bản đồ đám bụi thiên thể giữa các sao, như được chứng minh bằng mảng tối lớn nhìn thấy

từ Trái Đất khi quan sát Dải Ngân hà. Trong gia đình, bức xạ hồng ngoại giữ vai trò quen thuộc khi sẩy khô quần áo, cũng như cho phép điều khiển từ xa hoạt động của

những cánh cửa đóng mở tự động và những đồ giải trí trong nhà.

Việc chụp ảnh hồng ngoại khai thác trong vùng phổ hồng ngoại gần, ghi hình trên những tấm phim đặc biệt, có ích trong ngành pháp lí, cảm biến từ xa (khảo sát

rừng chẳng hạn), phục hồi tranh vẽ, chụp ảnh qua vệ tinh, và các ứng dụng theo dõi quân sự. Thật kì lạ, hình chụp hồng ngoại của kính mát và những bề mặt quang học

khác có phủ chất lọc ánh sáng tử ngoại và khả kiến hiện ra trong suốt, và để lộ đôi

mắt phía sau thấu kính có vẻ mờ đục. Phim chụp ảnh hồng ngoại không ghi lại sự

phân bố bức xạ nhiệt do nó không đủ nhạy với những bức xạ có bước sóng dài (hồng ngoại xa).

Hình 2.18. Một vài hình chụp qua vệ tinh cảm biến hồng ngoại của hai thành phố ở Mĩ và ngọn núi Vesuvius ở Italiạ

2.1.4.4. Ánh sáng khả kiến:

Các màu cầu vồng liên quan đến phổ ánh sáng khả kiến chỉ đại diện cho

khoảng 2,5% của toàn bộ phổ điện từ, và gồm các photon có năng lượng từ xấp xỉ 1,6 đến 3,2 eV. Vùng nhìn thấy của phổ điện từ nằm trong một dải tần số hẹp, từ

xấp xỉ 384 đến 769 terahertz (THz) và được nhận biết dưới dạng màu từ màu đỏ đậm (bước sóng 780nm) đến màu tím đậm (400nm).

Màu đỏ năng lượng thấp, bước sóng dài (622 – 780nm) theo sau trong chuỗi

màu là màu cam (597 – 622nm), vàng (577 – 597nm), lục (492 – 577nm), lam (455 – 492nm), và cuối cùng là màu tím năng lượng tương đối cao, bước sóng ngắn (từ

455nm trở xuống). Một cách giúp ghi nhớ thứ tự (theo chiều tăng tần số) của các

màu trong phổ ánh sáng khả kiến là ghi nhớ câu “đỏ, cam, vàng, lục, lam, chàm, tím” [ở những nước sử dụng tiếng Anh, họ dùng các từ viết tắt ROY G BIV (Red, Orange, Yellow, Green, Blue, Indigo, Violet)], như người ta đã dạy cho hàng triệu

học sinh trong các nhà trường trong một thế kỉ qua (mặc dù một số nhà khoa học

không còn coi màu chàm là một màu cơ bản nữa).

Hình 2.19. Sự tán sắc của ánh sáng trắng

Màu sắc tự nó không phải là tính chất của ánh sáng, mà nhận thức về màu sắc

hiểu, nhưng cách mà màu sắc được cảm nhận thì không rõ ràng được như vậỵ Nhận

thức về màu sắc là kết quả của sự phản ứng mang tính chủ quan của hệ cảm giác

của con người với những vùng tần số phong phú của phổ khả kiến, và những kết

hợp đa dạng của các tần số ánh sáng có thể tạo ra cùng một phản ứng thị giác “nhìn thấy” một màu cụ thể nào đó. Ví dụ, con người có thể cảm nhận được màu lục, khi

phản ứng với sự kết hợp của ánh sáng có vài màu sắc khác nhau, nhưng trong đó

không nhất thiết phải có chứa bước sóng “lục”.

Ánh sáng khả kiến là cơ sở cho mọi sự sống trên Trái Đất, và nó được bắt bởi

những nhà máy nguyên thủy hay các sinh vật tự dưỡng, như cây xanh chẳng hạn.

Những thành viên cơ sở này của chuỗi thức ăn sinh vật khai thác ánh sáng Mặt Trời như một nguồn năng lượng dùng cho việc sản xuất thức ăn riêng và những viên gạch cấu trúc sinh hóa của chúng. Đáp lại, các sinh vật tự dưỡng giải phóng sản

phẩm là khí oxi, chất khí cần cho mọi động vật.

Vào năm 1672, ngài Isaac Newton đã nghiên cứu tương tác của ánh sáng khả

kiến với lăng kính thủy tinh và lần đầu tiên nhận thấy ánh sáng trắng thật ra là hỗn

hợp của các ánh sáng khác nhau đại diện cho toàn bộ phổ ánh sáng khả kiến. Ánh sáng được phát ra từ các nguồn nóng sáng tự nhiên và nhân tạo phong phú như Mặt

Trời, các phản ứng hóa học (như lửa), và các dây tóc volfram nóng sáng. Phổ phát xạ rộng của các nguồn thuộc loại này thường được gọi là bức xạ nhiệt. Các nguồn

phát ánh sáng khả kiến khác, như ống phóng điện khí, có khả năng phát ra ánh sáng trong ngưỡng tần số hẹp, hoàn toàn xác định (tương ứng với một màu) phụ thuộc

vào sự chuyển mức năng lượng đặc biệt trong các nguyên tử chất nguồn. Sự cảm

nhận mạnh mẽ về một màu nào đó cũng là do sự hấp thụ, phản xạ hoặc sự truyền đặc trưng của chất và vật được rọi sáng bằng ánh sáng trắng. Phổ hấp thụ ánh sáng

khả kiến – tử ngoại của một loại thuốc nhuộm tổng hợp phổ biến, Iris Blue B, được

minh họa trong hình bên dưới. Dung dịch phân tử hữu cơ có màu sắc rực rỡ này hấp

thụ ánh sáng trong cả vùng phổ khả kiến và tử ngoại, và xuất hiện trước đa số mọi người dưới màu xanh vừa phảị

Hình 2.20. Phổ hấp thụ tử ngoại – khả kiến

2.1.4.5. Ánh sáng tử ngoại:

Thường được viết tắt (uv - ultraviolet), bức xạ tử ngoại truyền đi ở tần số chỉ

trên tần số của ánh sáng tím trong phổ ánh sáng khả kiến.

Mặc dù đầu năng lượng thấp của vùng phổ này liền kề với ánh sáng khả kiến, nhưng các tia tử ngoại ở đầu tần số cao trong ngưỡng tần số của chúng có đủ năng lượng để giết chết tế bào, và tạo ra sự phá hủy mô nghiêm trọng. Năng lượng

photon trong tia tử ngoại đủ để làm ion hóa các nguyên tử từ một số phân tử khí

trong khí quyển, và đây là quá trình mà tầng điện li được tạo ra và duy trì liên tục.

Mặc dù một liều nhỏ ánh sáng có năng lượng tương đối cao này có thể xúc tiến việc

tổng hợp vitamin D trong cơ thể, và ít làm sạm da, nhưng quá nhiều bức xạ tử ngoại

có thể dẫn tới sự cháy sạm da nghiêm trọng, làm hỏng võng mạc vĩnh viễn, và gây

Mặt Trời là một nguồn phát bức xạ tử ngoại không đổi, nhưng bầu khí quyển

của Trái Đất (chủ yếu là các phân tử ozon) đã ngăn chặn có hiệu quả phần lớn các bước sóng ngắn của dòng bức xạ có khả năng gây chết chóc này, do đó tạo được môi trường sống thích hợp cho cây cối và động vật.

Một số côn trùng (nhất là ong mật) và chim chóc có thị giác đủ nhạy trong

vùng tử ngoại để phản ứng lại những bước sóng dài, và có thể dựa vào khả năng này

để điều hướng. Con người bị giới hạn thị giác với bức xạ tử ngoại, do giác mạc hấp

thụ các bước sóng ngắn, và thủy tinh thể của mắt hấp thụ mạnh các bước sóng dài

hơn 300 nanomét.

Ánh sáng tử ngoại được sử dụng rộng rãi trong các thiết bị khoa học để khảo

sát tính chất của những hệ hóa học và sinh học phong phú, và nó cũng quan trọng

trong các quan trắc thiên văn về hệ Mặt Trời, thiên hà, và các phần khác của vũ trụ.

Các vì sao và những thiên thể nóng khác là những nguồn phát mạnh ra bức xạ tử

ngoạị Phổ bước sóng tử ngoại trải từ khoảng 10 đến xấp xỉ 400 nanomét, có năng lượng photon từ 3,2 đến 100 eV. Loại bức xạ này có ứng dụng trong việc xử lí nước

và thực phẩm, là tác nhân diệt khuẩn, là xúc tác quang học giữ các hợp chất, và

được dùng trong điều trị y khoạ Hoạt động sát trùng của ánh sáng tử ngoại xảy ra ở

những bước sóng dưới 290 nanomét. Việc ngăn chặn và lọc các hợp chất dùng trong các mỹ phẩm dành cho da, kính mát, và cửa sổ đổi màu, là điều khiển sự phơi sáng

trước ánh sáng tử ngoại từ Mặt Trờị

2.1.4.6. Tia X:

Bức xạ điện từ có tần số cao hơn vùng tử ngoại (nhưng thấp hơn tia gamma) được phân loại là tia X. Phổ tần số của tia X kéo dài ra một vùng rất rộng, với bước

sóng ngắn nhất đạt tới đường kính của nguyên tử. Tuy nhiên, toàn bộ vùng phổ tia

Vùng bước sóng tia X đã khiến cho bức xạ tia X là công cụ quan trọng đối với

các nhà địa chất và hóa học trong việc mô tả tính chất của các chất kết tinh, chúng có đặc điểm cấu trúc tuần hoàn trên cỡ độ dài tương đương với bước sóng tia X.

Tính đâm xuyên cao qua nhiều vật liệu, như các mô mềm của động vật của các

sóng uy mãnh này, cùng với khả năng phơi sáng nhũ tương nhiếp ảnh của chúng, đã

đưa đến việc ứng dụng rộng rãi tia X trong y học, để nghiên cứu cấu trúc cơ thể người, và trong một số trường hợp khác, là phương tiện để chữa bệnh hoặc phẫu

thuật. Giống như với tia gamma năng lượng cao, việc phơi ra không có điều khiển trước tia X có thể dẫn tới đột biến, sai lệch nhiễm sắc thể, và một số dạng hủy hoại

tế bào khác.

Phương pháp chụp ảnh vô tuyến truyền thống về cơ bản là thu lấy cái bóng

của vật liệu đặc, chứ không phải chụp chi tiết hình ảnh. Tuy nhiên, những tiến bộ

gần đây trong kĩ thuật hội tụ tia X bằng gương đã mang lại những hình ảnh chi tiết hơn nhiều của các đối tượng đa dạng bằng việc sử dụng kính thiên văn tia X, kính

hiển vi tia X và giao thoa kế tia X.

Các chất khí khí nóng trong không gian vũ trụ phát ra phổ tia X rất mạnh, chúng được các nhà thiên văn học sử dụng để thu thập thông tin về nguồn gốc và

đặc trưng của các vùng nằm giữa các vì sao của vũ trụ. Nhiều thiên thể cực kì nóng,

như Mặt Trời, lỗ đen, pulsar, chủ yếu phát ra trong vùng phổ tia X và là đối tượng

nghiên cứu của thiên văn học tia X.

Thiên văn học tia X là một ngành tương đối mới có nhiệm vụ thu thập các