Cái Này Có Nghĩa Là Gì? (75 Khái Niệm Cơ Bản Của Kí Hiệu Học)

Dưới sự chỉ dẫn của khái niệm cơ bản của kí hiệu học, cuốn sách này giúp độc giả không bị sa lầy vào ý nghĩa do văn hóa tạo ra. Toàn bộ cuốn sách giới thiệu 75 khái niệm, khảo sát các loại sự vật, tranh ảnh và văn bản. Giải thích về mỗi khái niệm đều bắt đầu bằng cách đặt câu hỏi. Chúng ta có thể tự đưa ra đáp án trước, sau đó lật đến trang sau đối chiếu với đáp án của tác giả. Phương thức này có thể kích thích quá trình sản sinh, giải thích, lí giải ý nghĩa của chúng ta.

Hiện nay, phương tiện truyền thông đại chúng như báo chí, truyền hình… cũng thường xuyên nhắc đến kí hiệu học. Nhưng kí hiệu học cuối cùng là gì? Vì sao nó lại quan trọng như vậy?

Kí hiệu học (semiotics) là lí luận về kí hiệu (signs), có nguồn gốc từ ngôn ngữ cổ đại Hi lạp (semeiotikos), nghĩa gốc là “người thuyết minh kí hiệu”. Kí hiệu vô cùng quan trọng đối với sinh tồn của nhân loại, nó ghi lại tất cả các hình thức giao lưu của loài người.

Hệ thống kí hiệu vô cùng phong phú, nó bao gồm động tác, cử chỉ, ngôn ngữ, biểu ngữ, nét vẽ, quảng cáo, bệnh trạng, tiếp thị, âm nhạc, ngôn ngữ cơ thể, vẽ phác họa, tranh sơn dầu, thơ ca, thiết kế, điện ảnh, điện đài, trang phục, thực phẩm, nghi thức và kí hiệu nguyên thủy – nhưng những thứ này cũng chỉ là một bộ phận trong rất nhiều vấn đề mà kí hiệu học nghiên cứu.

Dưới đây chúng ta cùng xem kí hiệu phát sinh tác dụng như thế nào:

Dừng lại	Có nghĩa là	Dừng lại
Quả táo	Có nghĩa là	Quả táo
Vương miện	Có nghĩa là	Vương miện

Bây giờ, xin so sánh một chút:

Dừng lại	Có nghĩa là	Nguy hiểm
Quả táo	Có nghĩa là	Khỏe mạnh
Vương miện	Có nghĩa là	Quốc vương

Kí hiệu vô cùng quan trọng, vì chúng có thể biểu đạt “ý ngoài lời” của sự vật. Chấm đỏ trên ngực cho biết bạn đã bị bệnh; điểm sáng lóe lên trên Rada báo hiệu máy bay sắp gặp nguy hiểm. Đọc tin tức xem ra có vẻ rất giản đơn, nhưng cũng liên hệ chặt chẽ với ngữ cảnh. Chấm đỏ trên ngực nên được lí giải trong ngữ cảnh trị bệnh, điểm sáng trên Rada cũng nên được lí giải trong ngữ cảnh hành trình bay. Vì thế, kí hiệu không phải là cô lập, mà bị quyết định bởi hoàn cảnh ngôn ngữ mà ý nghĩa của nó được đọc và lí giải.

Một số ngữ cảnh của kí hiệu rất dễ nhận ra. Ví dụ, bộ phim “Toy story” có hai nhân vật chính, Buzz Lightyear và Wood. “Arsenal” là một câu lạc bộ bóng đá. Đây chính là ngữ cảnh chúng ta dùng để lí giải những sự vật này. Nhưng, những thứ này có phải là ngữ cảnh chính xác không? Có lẽ sự xuất hiện của “Toy Story” chỉ là để tiếp thị trẻ em đồ chơi nhựa mô phỏng hai nhân vật chính này, còn “Arsenal” chỉ là bán sản phẩm cho người hâm mộ mà thôi. Nếu như điều này là thật, ngữ cảnh để lí giải ý nghĩa của những sự vật này không phải là điện ảnh hoặc trò chơi bóng đá, chúng ta nên lí giải những sự vật đó trong ngữ cảnh quảng cáo. Đồng thời, giải thích của chúng ta cũng nên biến đổi theo.

Kí hiệu học cung cấp cho chúng ta các loại công cụ để sáng tạo ý nghĩa, quá trình giải thích ý nghĩa và ngữ cảnh lí giải ý nghĩa.

Sean Hall

Lon Don

Quả táo trong tranh có nghĩa gì?

Bức tranh sơn dầu này do Lucas Cranach, 1472 – 1553 sáng tác đã thể hiện chủ đề : “Adam và Eve trong vườn Eden”. Trong bức tranh, quả táo biểu hiện quả của cây trí tuệ. Satan lại xuất hiện trong dáng vẻ của con rắn độc, dùng quả táo để cám dỗ Eve. Eve hái quả táo xuống đưa cho Adam. Hành động này đã khiến cho Adam và Eve mất đi thiên ân, bị đuổi khỏi vườn Eden.

Chúng ta dễ dàng cho rằng câu chuyện “Eve bị quả táo cám dỗ” được ghi chép tỉ mỉ chính xác trong kinh thánh, nhưng trên thực tế, kinh thánh không hề đề cập đến quả táo. Vì thế, cũng có thể là một quả cam hoặc là quả sung đã cám dỗ Eve. Trong tác phẩm của Cranach, chúng ta có thể thấy một cách rõ ràng quả táo (“cái biểu đạt”) được coi là tượng trưng cho sự “cám dỗ” (cái được biểu đạt). Nếu quả táo có thể đại diện cho sự “cám dỗ” thì chọn loại hoa quả khác cũng có thể biểu đạt ý nghĩa tương tự. Bức tranh này sở dĩ vô cùng thành công trong giao lưu là vì tư duy của chúng ta từ lâu đã tạo ra sự liên kết giữa hình tượng quả táo trong bức tranh với quan niệm về sự cám dỗ.

Giữa cái biểu đạt và cái được biểu đạt có thể tồn tại nhiều loại quan hệ. Trong những quan hệ này, có hai điểm vô cùng quan trọng, thứ nhất là: cùng một cái biểu đạt có thể ứng với nhiều cái được biểu đạt khác nhau; hai là, cùng một cái được biểu đạt có thể có nhiều cái biểu đạt khác nhau.

Ba ví dụ dưới đây đã chỉ rõ một cái biểu đạt có thể chỉ các cái được biểu đạt khác nhau.

Cái biểu đạt	Cái được biểu đạt
Quả táo	Có nghĩa là	Cám dỗ
Quả táo	Có nghĩa là	Khỏe mạnh
Quả táo	Có nghĩa là	Hoa quả

Trong ba ví dụ dưới đây, chúng ta có thể phát hiện các cái biểu đạt khác nhau (được thiết lập trong ngữ cảnh tiếng Anh, tiếng Pháp, tiếng Đức) cũng có thể chỉ cùng một cái được biểu đạt.

Cái biểu đạt	Cái được biểu đạt
Apple (tiếng Anh)	Có nghĩa là	Quả táo
Pomme (tiếng Pháp)	Có nghĩa là	Quả táo
Apfel (tiếng Đức)	Có nghĩa là	Quả táo

Đỗ Văn Hiểu dịch từ tiếng Trung, Băc Kinh, 11-2012