Can Chi – Wikipedia Tiếng Việt

Can Chi

Giáp Tý Ất Sửu Bính Dần Đinh Mão Mậu Thìn Kỷ Tỵ Canh Ngọ Tân Mùi Nhâm Thân Quý Dậu Giáp Tuất Ất Hợi Bính Tý Đinh Sửu Mậu Dần Kỷ Mão Canh Thìn Tân Tỵ Nhâm Ngọ Quý Mùi

Giáp Thân Ất Dậu Bính Tuất Đinh Hợi Mậu Tý Kỷ Sửu Canh Dần Tân Mão Nhâm Thìn Quý Tỵ Giáp Ngọ Ất Mùi Bính Thân Đinh Dậu Mậu Tuất Kỷ Hợi Canh Tý Tân Sửu Nhâm Dần Quý Mão

Giáp Thìn Ất Tỵ Bính Ngọ Đinh Mùi Mậu Thân Kỷ Dậu Canh Tuất Tân Hợi Nhâm Tý Quý Sửu Giáp Dần Ất Mão Bính Thìn Đinh Tỵ Mậu Ngọ Kỷ Mùi Canh Thân Tân Dậu Nhâm Tuất Quý Hợi

Thiên can
Ngũ hành Mộc Hỏa Thổ Kim Thủy Dương Giáp Bính Mậu Canh Nhâm Âm Ất Đinh Kỷ Tân Quý
Can Chi#ChiĐịa chi
Dương Tý Dần Thìn Ngọ Thân Tuất Âm Sửu Mão Tỵ Mùi Dậu Hợi

2025 trong lịch khác

Lịch Gregory	2025MMXXV
Ab urbe condita	2778
Năm niên hiệu Anh	3 Cha. 3 – 4 Cha. 3
Lịch Armenia	1474ԹՎ ՌՆՀԴ
Lịch Assyria	6775
Lịch Ấn Độ giáo
- Vikram Samvat	2081–2082
- Shaka Samvat	1947–1948
- Kali Yuga	5126–5127
Lịch Bahá’í	181–182
Lịch Bengal	1432
Lịch Berber	2975
Can Chi	Giáp Thìn (甲辰年)4721 hoặc 4661    — đến —Ất Tỵ (乙巳年)4722 hoặc 4662
Lịch Chủ thể	114
Lịch Copt	1741–1742
Lịch Dân Quốc	Dân Quốc 114民國114年
Lịch Do Thái	5785–5786
Lịch Đông La Mã	7533–7534
Lịch Ethiopia	2017–2018
Lịch Holocen	12025
Lịch Hồi giáo	1446–1447
Lịch Igbo	1025–1026
Lịch Iran	1403–1404
Lịch Julius	theo lịch Gregory trừ 13 ngày
Lịch Myanma	1387
Lịch Nhật Bản	Lệnh Hòa 7(令和７年)
Phật lịch	2569
Dương lịch Thái	2568
Lịch Triều Tiên	4358
Thời gian Unix	1735689600–1767225599

Đông y
Các cơ sở học thuyết lý luận Âm dương Ngũ hành Bát quái Can chi Kinh lạc Mạch kinh Tạng tượng Khí huyết Thủy hỏa Bệnh học
Văn bản Kinh dịch Thần Nông bản thảo kinh Hoàng Đế nội kinh Kim quỹ yếu lược Thương hàn luận Bản thảo cương mục Đông y bảo giám Nam dược thần hiệu Hải thượng y tông tâm lĩnh Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam
Các danh y Trương Trọng Cảnh Lý Thời Trân Hứa Tuấn Tuệ Tĩnh Hải Thượng Lãn Ông
Thực hành Bào chế Bốc thuốc Châm cứu Chẩn đoán Điều tri Dưỡng sinh Khí công Xoa bóp Cạo gió Giác hơi
Các phương pháp chẩn đoán Vọng chẩn Văn chẩn Vấn chẩn Thiết chẩn
Các phương pháp bào chế Lắc thúng Sắc thuốc Tôi luyện
Các dạng thuốc Thuốc bột Thuốc cao Thuốc đỉnh Thuốc nước Thuốc rượu Thuốc thang Thuốc viên Thuốc xông
Các thành phần trong đơn thuốc Quân Thần Tá Sứ
Các danh sách Danh sách vị thuốc Y học cổ truyền Danh sách bệnh học Y học cổ truyền Danh sách bài thuốc Y học cổ truyền
Các khái niệm Âm Bổ Dương Hàn Hư Huyết Khí Lương Nhiệt Nhuận Ôn Tả Táo Thấp 6 Phủ Năm tạng
Chủ đề Y học cổ truyền
x t s

Can Chi (干支), gọi đầy đủ là Thiên Can Địa Chi (天干地支) hay Thập Can Thập Nhị Chi (十干十二支), là hệ thống đánh số thành chu kỳ được dùng tại các nước thuộc vùng văn hóa Đông Á như: Trung Quốc, Triều Tiên, Nhật Bản, Đài Loan, Việt Nam và một số quốc gia khác ngoài vùng. Nó được áp dụng với tổ hợp chu kỳ 60[1] trong âm lịch nói chung để xác định tên gọi của thời gian (ngày, giờ, năm, tháng) cũng như trong chiêm tinh học. Người ta cho rằng nó có xuất xứ từ Nhị Thập Bát Tú trong cách tính lịch cổ đại dùng để đếm ngày.[2]

Can

[sửa | sửa mã nguồn]

Ý nghĩa

[sửa | sửa mã nguồn]

Can (干) hay còn gọi là Thiên Can (天干) hoặc Thập Can (十干) do có đúng mười (10) can khác nhau. Can cũng còn được phối hợp với Âm dương và Ngũ hành.

Danh sách 10 can

[sửa | sửa mã nguồn]

Năm kết thúc bằng số nào thì có Can tương ứng.

Số	Hán tự	Hán-Việt	Âm - dương	Ngũ hành	Thái đen
4	甲	Giáp	Dương	Mộc	Cáp
5	乙	Ất	Âm	Mộc	Hặp
6	丙	Bính	Dương	Hỏa	Hãi
7	丁	Đinh	Âm	Hỏa	Mỡng
8	戊	Mậu	Dương	Thổ	Pớc
9	己	Kỷ	Âm	Thổ	Cắt
0	庚	Canh	Dương	Kim	Khốt
1	辛	Tân	Âm	Kim	Huộng
2	壬	Nhâm	Dương	Thủy	Táu
3	癸	Quý	Âm	Thủy	Cá

Chi

[sửa | sửa mã nguồn]

Ý nghĩa

[sửa | sửa mã nguồn]

Chi (支) hay còn gọi là Địa Chi (地支) hay Thập Nhị Chi (十二支) do có đúng mười hai chi. Đây là mười hai từ chỉ 12 con vật của hoàng đạo phương Đông dùng như để chỉ phương hướng, bốn mùa, ngày, tháng, năm và giờ ngày xưa (gọi là canh gấp đôi giờ hiện đại). Việc liên kết các yếu tố liên quan đến cuộc sống con người với Chi là rất phổ biến ở khu vực Đông Á và Đông Nam Á.

Do số lượng con giáp cũng là 12 nên trong đời sống, Thập Nhị Chi cũng hay được gọi theo 12 con giáp.

Danh sách 12 Chi

[sửa | sửa mã nguồn]

Thứ tự	Hán tự	Hán-Việt	Bính âm	Tiếng Nhật[a]	Tiếng Hàn	Tiếng Thái Đen	Âm - Dương	Con giáp		Hướng	Mùa	Tháng âm lịch	Tháng Thái đen	Giờ (hệ 24)
1	子	Tý	zǐ	ね ne	자 ja	Chảư (ꪻꪊ꫁)	Dương	chuột		0° (Chính Bắc)	đông	11 (đông chí)	5	23 - 01
2	丑	Sửu	chǒu	うし ushi	축 chug	Pảu (ꪹꪜ꫁ꪱ)	Âm	trâu	bò	30° (Bắc Đông Bắc)	đông	12	6	01 - 03
3	寅	Dần	yín	とら tora	인 in	Nhĩ (ꪑꪲ)	Dương	hổ		60° (Đông Đông Bắc)	xuân	1	7	03 - 05
4	卯	Mão	mǎo	う u	묘 myo	Mảu (ꪹꪢ꫁ꪱ)	Âm	mèo	thỏ[b]	90° (Chính Đông)	xuân	2 (xuân phân)	8	05 - 07
5	辰	Thìn	chén	たつ tatsu	진 jin	Xi (ꪎꪲ)	Dương	rồng		120° (Đông Đông Nam)	xuân	3	9	07 - 09
6	巳	Tỵ	sì	み mi	사 sa	Xảư (ꪻꪎ꫁)	Âm	rắn		150° (Nam Đông Nam)	hè	4	10	09 - 11
7	午	Ngọ	wǔ	うま uma	오 o	Xngạ (ꪏꪷꪉ꫁ꪱ)	Dương	ngựa		180° (Chính Nam)	hè	5 (hạ chí)	11	11 - 13
8	未	Mùi	wèi	ひつじ hitsuji	미 mi	Một (ꪶꪣꪒ)	Âm	dê	cừu[c]	210° (Nam Tây Nam)	hè	6	12	13 - 15
9	申	Thân	shēn	さる saru	신 sin	Xăn (ꪎꪽ)	Dương	khỉ		240° (Tây Tây Nam)	thu	7	1	15 - 17
10	酉	Dậu	yǒu	とり tori	유 yu	Hạu (ꪹꪭ꫁ꪱ)	Âm	gà		270° (Chính Tây)	thu	8 (thu phân)	2	17 - 19
11	戌	Tuất	xū	いぬ inu	술 sul	Mệt (ꪹꪣꪸꪒ)	Dương	chó		300° (Tây Tây Bắc)	thu	9	3	19 - 21
12	亥	Hợi	hài	い i	해 hae	Cạư (ꪻꪀ꫁)	Âm	lợn nhà	lợn rừng[d]	330° (Bắc Tây Bắc)	đông	10	4	21 - 23

[3][4][5]

Giờ Âm Lịch - Dương Lịch

[sửa | sửa mã nguồn]

Tương truyền ngày xưa có một người tên Đại Nhiêu đã lập ra Thập Can và Thập Nhị Chi để giúp người ta tính toán thời gian. Việc tính giờ cũng có liên quan đến tập tính của 12 loài vật:

• Tý (23-1 giờ): Lúc chuột đang hoạt động mạnh.
• Sửu (1-3 giờ): Lúc trâu/bò chuẩn bị đi cày.
• Dần (3-5 giờ): Lúc hổ hung hãn nhất.
• Mão (5-7 giờ): Lúc mèo về nhà nghỉ ngơi
• Thìn (7-9 giờ): Lúc đàn rồng quây mưa.
• Tỵ (9-11 giờ): Lúc rắn không hại người.
• Ngọ (11-13 giờ): Ngựa có dương tính cao nên được xếp vào giữa trưa.
• Mùi (13-15 giờ): Lúc dê/cừu ăn cỏ không ảnh hưởng tới việc cây cỏ mọc lại.
• Thân (15-17 giờ): Lúc khỉ thích hú.
• Dậu (17-19 giờ): Lúc gà bắt đầu vào chuồng.
• Tuất (19-21 giờ): Lúc chó trông nhà.
• Hợi (21-23 giờ): Lúc lợn ngủ say nhất.[6]

Lục thập hoa giáp

[sửa | sửa mã nguồn]

60 tổ hợp Can Chi

[sửa | sửa mã nguồn]

Người ta ghép một can với một chi để tạo thành tên gọi chính thức của những cái cần đặt tên (ngày, giờ, tháng, năm v.v...) bắt đầu từ can Giáp và chi Tý tạo ra Giáp Tý, sau đó đến can Ất và chi Sửu tạo ra Ất Sửu và cứ như vậy cho đến hết (Bính,..., Quý) và (Dần..., Hợi). Sự kết hợp như vậy tạo thành một chu kì, hết can (hoặc chi) cuối cùng thì nó tự động quay trở lại cho đến tổ hợp cuối cùng là Quý Hợi. Có tổng cộng 60 (bằng bội số chung nhỏ nhất của 10 và 12) tổ hợp khác nhau của 10 can và 12 chi. Can phải kết hợp với Chi đồng tính (Can dương phải kết hợp với Chi dương và Can âm phải kết hợp với Chi âm). Dựa vào số dư khi chia cho 60 có thể tìm can chi tương ứng của từng năm.

Tý (+)	Sửu (-)	Dần (+)	Mão (-)	Thìn (+)	Tỵ (-)	Ngọ (+)	Mùi (-)	Thân (+)	Dậu (-)	Tuất (+)	Hợi (-)
Giáp (+)	(4) Giáp Tý	(54) Giáp Dần	(44) Giáp Thìn	(34) Giáp Ngọ	(24) Giáp Thân	(14) Giáp Tuất
Ất (-)	(5) Ất Sửu	(55) Ất Mão	(45) Ất Tỵ	(35) Ất Mùi	(25) Ất Dậu	(15) Ất Hợi
Bính (+)	(16) Bính Tý	(6) Bính Dần	(56) Bính Thìn	(46) Bính Ngọ	(36) Bính Thân	(26) Bính Tuất
Đinh (-)	(17) Đinh Sửu	(7) Đinh Mão	(57) Đinh Tỵ	(47) Đinh Mùi	(37) Đinh Dậu	(27) Đinh Hợi
Mậu (+)	(28) Mậu Tý	(18) Mậu Dần	(8) Mậu Thìn	(58) Mậu Ngọ	(48) Mậu Thân	(38) Mậu Tuất
Kỷ (-)	(29) Kỷ Sửu	(19) Kỷ Mão	(9) Kỷ Tỵ	(59) Kỷ Mùi	(49) Kỷ Dậu	(39) Kỷ Hợi
Canh (+)	(40) Canh Tý	(30) Canh Dần	(20) Canh Thìn	(10) Canh Ngọ	(0) Canh Thân	(50) Canh Tuất
Tân (-)	(41) Tân Sửu	(31) Tân Mão	(21) Tân Tỵ	(11) Tân Mùi	(1) Tân Dậu	(51) Tân Hợi
Nhâm (+)	(52) Nhâm Tý	(42) Nhâm Dần	(32) Nhâm Thìn	(22) Nhâm Ngọ	(12) Nhâm Thân	(2) Nhâm Tuất
Quý (-)	(53) Quý Sửu	(43) Quý Mão	(33) Quý Tỵ	(23) Quý Mùi	(13) Quý Dậu	(3) Quý Hợi

Chú thích

(+)	Can hoặc Chi dương
(-)	Can hoặc Chi âm
Không thể kết hợp

Ghi chú

[sửa | sửa mã nguồn]

1. ^ Trong tiếng Nhật, cách gọi Địa Chi không theo chữ Hán gốc mà gọi theo tên con vật ứng với Chi đó
2. ^ Ở Việt Nam, con giáp của Mão là mèo. Ở Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản là thỏ
3. ^ Ở Nhật Bản, con giáp của Mùi là cừu
4. ^ Ở Nhật Bản, con giáp của Hợi là lợn rừng

Xem thêm

[sửa | sửa mã nguồn]

• Lịch Trung Quốc
• Ngũ hành
• Mười hai con giáp

Tham khảo

[sửa | sửa mã nguồn]

1. ^ Cho các độc giả không dùng toán học nhiều, một giải thích thật đơn giản về số "60" trong "chu kỳ 60 năm" được trình bày trong bài Vu-Quoc-Loc; Vu-Quoc-Hung; Vu-Le-Thao-Uyen (2024), The triennial Hương exam: Deducing laureates’ birth years, Internet Archive, truy cập ngày 12 tháng 5 năm 2024.
2. ^ "Ngũ hành và can chi". Bản gốc lưu trữ ngày 2 tháng 3 năm 2010. Truy cập 14 tháng 11/2008. {{Chú thích web}}: Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |access-date= (trợ giúp)
3. ^ Trong ngoặc là tên con vật tượng trưng của người Việt
4. ^ Giờ lấy tương đối do nó thay đổi theo từng tháng trong năm, với dung sai so với giờ trong bảng khoảng ±20 phút.
5. ^ Về nghĩa của các con vật gán cho các chi thì chi thứ tự nghĩa Việt Nam là mão (tức là con mèo) trong khi nghĩa Trung Hoa là thố (tức là con thỏ). Cho đến nay chưa thấy có tài liệu đáng tin cậy nào giải thích sự khác nhau này.
6. ^ ""12 con giáp" và ý nghĩa tượng trưng". Truy cập 3 tháng 2/2008. {{Chú thích web}}: Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |access-date= (trợ giúp)[liên kết hỏng]

Liên kết ngoài

[sửa | sửa mã nguồn]

• Can Chi tại Từ điển bách khoa Việt Nam

Cơ sở dữ liệu tiêu đề chuẩn: Quốc gia	Nhật Bản

x t s Niên đại học
Các chủ để chính	Thời gian Thiên văn học Địa chất học Cổ sinh vật học Khảo cổ học Lịch sử
Các Kỷ nguyên	Kỷ nguyên lịch Lịch Holocen Ab urbe condita Công Nguyên / Common Era Anno Mundi Byzantine calendar Seleucid era Spanish era Before Present Lịch Hồi giáo Egyptian chronology Sothic cycle Hindu units of time (Yuga) Mesoamerican calendars Mesoamerican Long Count calendar Maya calendar#Short Count Tzolk'in Haab' Niên hiệu châu Âu Danh sách vua (Canon of Kings) Các vua Limmu Niên hiệu châu Á Nhật Bản Triều Tiên Việt Nam
Lịch	Pre-Julian & Julian Lịch La Mã Lịch Julius Lịch Julius đón trước Lịch Julius sửa đổi Gregorian Lịch Gregorius Lịch Gregorius đón trước Old Style and New Style dates Chiêm tinh Âm dương lịch Dương lịch Âm lịch Astronomical year numbering Khác Can Chi Lịch địa chất Lịch Do Thái Lịch Iran Lịch Hồi giáo ISO week date Mesoamerican calendars Lịch Maya Aztec calendar Winter count (Plains Indians)
Niên đại thiên văn	Lịch vũ trụ Lịch thiên văn Galactic year Chu kỳ Meton Chu kỳ Milankovitch
Niên đại địa chất	Các khái niệm Deep time Lịch sử địa chất Trái Đất Niên đại địa chất Các tiêu chuẩn Tuổi địa tầng tiêu chuẩn toàn cầu (GSSA) Phẫu diện và điểm kiểu địa tầng ranh giới toàn cầu (GSSP) Phương pháp Chronostratigraphy Địa thời học Địa hóa đồng vị Luật chồng chất Optical dating Samarium-neodymium dating
Các phương pháp định tuổi khảo cổ học	Định tuổi tuyệt đối Định tuổi Amino acid Định tuổi khảo cổ bằng từ tính Dendrochronology Lõi băng Định tuổi gia tăng (Incremental) Lichenometry Cổ địa từ Đồng vị phóng xạ Cacbon-14 Urani–chì Kali-Argon Tephrochronology Phát quang nhiệt Phát sáng kích thích Định tuổi tương đối Fluorine absorption dating Obsidian hydration dating Seriation (archaeology) Stratigraphy (archaeology)
Phương pháp di truyền	Đồng hồ phân tử
Phương pháp ngôn ngữ	Glottochronology
Chủ đề liên quan	Chronicle New Chronology (Fomenko) New Earth Time Periodization Synchronoptic view Timeline Năm 0 Circa Floruit Terminus post quem Niên đại ASPRO
Portal:Niên đại học