Chân Nam đá Chân Xiêu? - An Ninh Thủ đô

Chân nam đá chân xiêu?

(ANTĐ) - Có anh chàng nát rượu/ Ngất ngưởng bước từ lều/ Bừng bừng mặt trời đỏ/ Chân nam đá chân xiêu. Đó là hình bóng của các chàng say.

Chả cứ gì các đệ tử của Lưu Linh, các bà các chị nhà ta trong lúc bận bịu mà tất tả chạy ngược chạy xuôi, cũng rất dễ được đem ví với thành ngữ chân nam đá chân xiêu rất chi ấn tượng này: “Chợ phiên họp đã lâu rồi. Thế là mấy bà hàng xay hàng sáo vớ vội quang gánh, thi nhau chạy lấy được, chân nam đá chân xiêu, làm đổ cả gạo thóc ra tung toé…”.

Con người ta có hai chân để đứng và đi. Khi bước, mỗi chân được đưa lên phía trước nhịp nhàng thay đổi. Đó là lẽ thường tình. Nhưng nếu bất đồ thói quen đó mà “loạn nhịp” lảo đảo, chân nọ đá chân kia thì tư thế như vậy sẽ được coi là “có vấn đề”. Thực ra ở đời, ai chẳng có lúc rơi vào tình trạng mất thăng bằng như thế. Các em học sinh nhà ta đang ôn thi lại mải xem World Cup, có khi ngủ quên quá giờ. Lúc đó, không chỉ các em mà cả bố mẹ cũng phải vội và chân nam đá chân xiêu đi cho kịp giờ học.

Vấn đề ở đây là, hai từ nam và xiêu chẳng phải là một cặp đối nhau (kiểu trên/ dưới, trong/ ngoài, nam/ bắc…) và kết hợp của chúng ở thành ngữ này cũng chẳng ăn nhập gì cả. Nam đá với xiêu là đá với cái gì thế nhỉ?

Từ điển Đại Nam quốc âm tự vị của Huỳnh Tịnh Paulus Của (1895) giải nghĩa như sau: đăm là “tay mặt” (tay phải), chiêu là “tay tả” (tay trái). Như vậy đăm/ chiêu là tổ hợp trái nghĩa có nghĩa là phải/trái: Chẳng cần nhìn ngó đăm chiêu làm gì, cứ thế mà làm cho xong việc. Ta còn có thể thấy dấu ấn từ cổ này lưu giữ trong các sáng tác dân gian xưa: Tay chiêu đập niêu không vỡ, đánh vợ không đau, bẻ cau không đứt (tục ngữ); Gà kia mày gáy chiêu đăm/ Để chúa tao nằm, tao ngủ chút nao (ca dao)… Việt-Nam Tự-Điển của Hội Khai Trí Tiến Đức (1931) thì ngoài việc giải thích nghĩa đen (Đăm chiêu: Bên phải bên trái) còn thêm nghĩa bóng là “Lo nghĩ vất vả: Vẻ mặt đăm chiêu…”.

Như vậy, xem ra, nguyên gốc của thành ngữ trên phải là chân đăm đá chân chiêu mới đúng. Không rõ nguyên do từ đâu mà có sự biến đổi ngữ âm đăm = nam, chiêu = xiêu? “Thủ phạm” ở đây có lẽ ở từ “xiêu”, vốn gắn liền với nghiêng ngả, xiêu vẹo. Nó hoàn toàn phù hợp dùng để chỉ dáng điệu của ai đó hoặc say xỉn, hoặc vội vàng tất tưởi, vụng về… mà đi đứng không ngay ngắn, vững vàng. Có vẻ như anh chàng say “tít cung thang” nào đó đã “góp phần” làm cho dân gian nói lệch câu thành ngữ khá độc đáo này:

Chàng say dáng điệu xiêu xiêu

Chàng ta “đá” lệch chữ “chiêu” quen dùng!

Và sự sai lệch đó đã tồn tại trong câu thành ngữ “chân nam đá chân xiêu” cho đến hôm nay.

PGS TS PHẠM VĂN TÌNH