Châu Phi Thịnh Vượng - đọc Thử - Tải Xuống Sách - AnyFlip

• Quick Upload
• Explore
• Features
• Support
  • Contact Us
  • FAQ
  • Help Document
• Pricing

Sign In Sign Up

• Quick Upload
• Explore
• Features
• Support
  • Contact Us
  • FAQ
  • Help Document
• Pricing
• Sign In
• Sign Up

• Enrichment
• Business
• Books
• Art
• Lifestyle
• Religion
• Home
• Science

The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here. Home Explore Châu Phi Thịnh Vượng - đọc thử View in Fullscreen

châu phi - đọc thử

Like this book? You can publish your book online for free in a few minutes!

• trangptt.content.alphabooks
• http://anyflip.com/nbjpf/yctj/

Download PDF Share

Related Publications

Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base. Search Published by trangptt.content.alphabooks, 2021-09-21 04:01:47 Châu Phi Thịnh Vượng - đọc thử

Pages:
• 1 - 48

châu phi - đọc thử

MỤC LỤCDANH SÁCH BẢN ĐỒ................................................................... 9LỜI TỰA......................................................................................... 11LỜI NÓI ĐẦU............................................................................... 18PHẦN I........................................................................................... 23 1. ĐẤT CỦA PHARAOH.......................................................... 25 2. NHỮNG CUỘC PHIÊU LƯU VÀO SÂU NỘI ĐỊA............ 45 3. XUNG ĐỘT ĐẾ CHẾ........................................................... 52 4. CHẾT TRÊN SÔNG NILE................................................... 59 5. THỜI KỲ CHUYỂN TIẾP VỚI NGƯỜI LA MÃ................. 72PHẦN II......................................................................................... 81 6. CÁC THÁNH VÀ NHỮNG CUỘC LY GIÁO .................... 84 7. CUỘC XÂM CHIẾM CỦA NGƯỜI Ả RẬP...................... 100 8. ĐƯỜNG CAO TỐC TRÊN SA MẠC................................. 110 9. ZANJ ................................................................................... 123PHẦN III...................................................................................... 133 10. XIỀNG XÍCH THẬP TỰ GIÁ........................................... 136 11. LÃNH ĐỊA CỦA PRESTER JOHN.................................. 15512. CHẶNG GIỮA.................................................................. 166 13. BIÊN GIỚI PHÍA NAM..................................................... 183PHẦN IV...................................................................................... 201 14. MAMLUK VÀ OTTOMAN............................................... 202 15. VỆ BINH ĐEN.................................................................. 211 16. THANH GƯƠM CHÂN LÝ.............................................. 222 17. NIỀM TIN......................................................................... 233PHẦN V........................................................................................ 247 18. CỬA NGÕ VÀO CHÂU PHI............................................ 248 19. ĐỊA HẠT PASHA ............................................................. 267 20. NGƯỜI CHÂN ĐEN........................................................ 279 21. KINH THÁNH, LƯỠI CÀY VÀ ĐẠN PHÁO.................. 289PHẦN VI...................................................................................... 301 22. CHỦ NHÂN VÀ ĐẦY TỚ................................................. 304 23. NGƯỜI DÂN CỦA THIÊN ĐƯỜNG.............................. 315 24. CÁC NHÀ NƯỚC CỘNG HÒA Ở VÙNG CAO............. 325 25. CON ĐƯỜNG CỦA NHỮNG NHÀ TRUYỀN GIÁO...................................................336PHẦN VII..................................................................................... 355 26. NHỮNG THANH ÂM CỦA ZANZIBAR........................ 356 27. KHAI PHÁ CONGO......................................................... 374 28. HÒN NGỌC CỦA CHÂU PHI........................................ 383 29. TRÒ CHƠI VƯƠNG QUYỀN.......................................... 394PHẦN VIII................................................................................... 405 30. KHEDIVE CỦA AI CẬP................................................... 407 31. EQUATORIA..................................................................... 41432. NGƯỜI ĐẠI BIỂU CỦA NHÂN DÂN............................ 425 33. NGƯỜI ĐƯỢC MONG ĐỢI........................................... 434PHẦN IX...................................................................................... 443 34. CƠN SỐT KIM CƯƠNG.................................................. 444 35. HIỆP HỘI CỦA NGƯỜI AFRIKANER............................ 455 36. CUỘC CHIẾN ĐẪM MÁU.............................................. 464 37. DÂN TỘC ĐƯỢC CHỌN LỰA....................................... 474 38. CÔNG TY QUYỀN LỰC NHẤT THẾ GIỚI................... 483PHẦN X........................................................................................ 495 39. CHIẾC BÁNH NGON LÀNH......................................... 497 40. NHỮNG PHẠM VI LỢI ÍCH........................................... 505 41. ĐẠI BÀNG VÀ SƯ TỬ...................................................... 513 42. CHIA CẮT DÒNG NIGER.............................................. 525 43. BỞI QUYỀN CHINH PHỤC............................................ 538PHẦN XI...................................................................................... 547 44. BÔNG HOA MỚI.............................................................. 548 45. THÀNH PHỐ OMDURMAN.......................................... 556 46. HỘI ANH EM SA MẠC.................................................... 561PHẦN XII..................................................................................... 567 47. BULA MATARI.................................................................. 569 48. CHẾ ĐỘ CAO SU............................................................. 577PHẦN XIII.................................................................................... 585 49. CÂU CHUYỆN VỀ HAI THỊ TRẤN................................ 586 50. CON ĐƯỜNG TỚI OPHIR............................................. 593 51. HÀNH QUÂN TỚI PRETORIA....................................... 602 52. TRẬT TỰ HỦY DIỆT....................................................... 612PHẦN XIV.................................................................................... 621 53. THỜI KỲ CHUYỂN GIAO QUYỀN LỰC....................... 623 54. NỀN BẢO HỘ BÊN DƯỚI LỚP MẠNG......................... 629 55. LỰA CHỌN CỦA CHÚA................................................. 636 56. CÁI ĐÍCH CỦA QUYỀN LỰC......................................... 643 57. CON SÓNG ĐỔI CHIỀU................................................ 657PHẦN XV..................................................................................... 665 58. TRƯỚC CƠN GIÔNG BÃO............................................. 667 59. CÁCH MẠNG BÊN BỜ SÔNG NILE.............................. 683 60. CÚ HÍCH DÂN TỘC........................................................ 692 61. CUỐN THEO CHIỀU GIÓ.............................................. 701 62. RÚT LUI TRONG DANH DỰ......................................... 711 63. CANH BẠC CONGO....................................................... 718 64. NHÂN DANH CHẾ ĐỘ DIỆT CHỦNG APARTHEID.729PHẦN XVI.................................................................................... 745 65. VŨ ĐIỆU TỰ DO ĐẦU TIÊN......................................... 747 66. ĐẢO CHÍNH VÀ ĐỘC TÀI............................................. 756 67. THẬP NIÊN MẤT MÁT.................................................. 775 68. NHỮNG CUỘC CHIẾN TỰ DO................................... 785 69. HÀNH TRÌNH TÌM KIẾM DÂN CHỦ.......................... 799 70. NHỮNG CHIẾN BINH CỦA CHÚA............................. 813 71. ĐỜI SỐNG BẠCH KIM................................................... 837DANH SÁCH BẢN ĐỒBản đồ 1 Châu Phi năm 2014 10Bản đồ 2 Ai Cập và Nubia 24Bản đồ 3 Các tuyến đường chính trên sa mạc 82–83Bản đồ 4 Sứ Zanj 122Bản đồ 5 Tây Phi 134–135Bản đồ 6 Vùng đất của Prester John 154Bản đồ 7 Nam Phi 302–303Bản đồ 8 Đế chế Ai Cập 406Bản đồ 9 Châu Phi trước khi giông bão ập tới 496Bản đồ 10 Đông Phi 512Bản đồ 11 Trái tim tăm tối của Congo 568Bản đồ 12 Châu Phi năm 1914 622Bản đồ 13 Châu Phi năm 1954 666Bản đồ 14 Châu Phi độc lập 746LỜI TỰA Ngay từ thời pharaoh, người đời đã thèm khát sự giàu có của châu Phi. Các kim tự tháp ở Thung lũng sông Nile đã làmcho thế giới ngoài kia choáng ngợp, không chỉ vì sự khéo léo của cáckiến trúc sư và thợ xây bản địa mà bởi chúng còn được xem là biểutượng giàu có của tầng lớp cai trị Ai Cập, những người đã giao phó chođội ngũ này xây nên những công trình vĩ đại, dọn đường để đưa họsang thế giới bên kia. Truyền thuyết về một châu Phi thịnh vượng đã kéo dài hàngnghìn năm, thu hút bao nhà thám hiểm và kẻ xâm chiếm đến từ nhữngvùng đất xa xôi. Những câu chuyện trong Kinh Thánh về các món quàtuyệt vời bằng vàng và đá quý mà nữ hoàng Sheba đã mang về chovua Solomon trong chuyến thăm Jerusalem vào thế kỷ X trước Côngnguyên (TCN) đã gieo vào văn hóa dân gian những khái niệm về vùngđất Ophir, từ đó truyền cảm hứng cho các nhà thám hiểm châu Âutrong hành trình tìm vàng rồi tạo nên cuộc chiến chinh phạt ở miềnNam châu Phi vào 3.000 năm sau. Đất đai cũng là tặng phẩm. Từ các thuộc địa ở Bắc Phi, người LaMã mang về những chuyến hàng ngũ cốc thiết yếu, nuôi sống dân sốđang ngày càng gia tăng tại thành Rome. Họ lấy tên Africa để đặt cho12 ◆ MARTIN MEREDITHmột trong những tỉnh ven biển, theo tên gọi Afri của một tộc ngườiBerber sống ở khu vực Tunisia hiện đại. Những kẻ xâm lược Ả Rập cũngtheo chân người La Mã. Làn sóng đầu tiên đến đây vào thế kỷ VII đã thaythế các thủ lĩnh người bản địa ở hầu khắp Bắc Phi. Họ dùng tên Ifriqiya,một tên gọi theo tiếng Ả Rập, để gọi chung cho vùng duyên hải này. Khi các thủy thủ châu Âu bắt đầu hành trình khám phá bờ biểnĐại Tây Dương của châu Phi vào thế kỷ XV, họ đã dùng tên gọi nàylàm tên chung cho toàn bộ lục địa. Mục đích ban đầu là tìm ra tuyếnđường biển dẫn đến các mỏ vàng ở Tây Phi, nơi họ cho rằng đó làđiểm xuất phát của các đoàn lạc đà thồ hàng, mang vàng băng qua samạc Sahara, đến các thương cảng ở bờ biển châu Phi của Địa TrungHải. Hứng thú dành cho các mỏ vàng ở Tây Phi càng thêm sôi sục khihọ biết chuyện Mansa Musa, người cai trị đế chế Mali, đã chi trả choCairo vào năm 1324 trong chuyến hành hương đến Mecca. Ông đãhào phóng phân phát vàng đến mức hủy hoại thị trường tiền tệ tại đósuốt hơn mười năm. Các chuyên gia vẽ bản đồ châu Âu đã cẩn thận ghinhận sự kiện này. Họ dùng bức họa Mansa Musa để trang trí CatalanAtlas năm 1375 và đó cũng là một trong những bộ bản đồ châu Âu đầutiên cung cấp thông tin chính xác về châu Phi. Trên bản đồ ghi chú: “Ởxứ của ông tìm thấy rất nhiều vàng, điều đó khiến ông trở thành vị vuagiàu có và cao quý nhất mọi lãnh thổ.” Những tính toán thời nay chothấy Mansa Musa là người giàu nhất từng được biết đến trên thế giới,hơn cả những tỷ phú ngày nay. Một mặt hàng khác ở châu Phi cũng có mức cầu cao là nô lệ. Nôlệ là chế độ đặc trưng phổ biến trong nhiều xã hội châu Phi. Thôngthường, nô lệ là tù binh mà các lãnh đạo châu Phi giành lấy để tạo uydanh và xây dựng đế chế, sử dụng họ làm lao động và sung làm binhlính. Nhưng buôn bán nô lệ đường dài, vốn kéo dài suốt hơn mộtnghìn năm, đã bổ sung thêm chiều hướng mới đáng sợ. Từ thế kỷ IXtrở đi, nô lệ từ khu vực châu Phi cận Sahara thường phải di chuyểnPHI CHÂU THỊNH VƯỢNG ◆ 13xuyên qua sa mạc Sahara, người ta vận chuyển họ qua Biển Đỏ và tiếpnhận ở khu vực bờ biển phía đông sau đó bán cho các thị trường ởLevant, Mesopotamia, bán đảo Ả Rập và Vịnh Ba Tư. Vào thế kỷ XVI,các thương nhân châu Âu đã khởi xướng thương mại xuyên Đại TâyDương đến châu Mỹ. Hầu hết các giao dịch nô lệ nội địa với mục đíchbán ra nước ngoài đều qua tay các thương nhân và lãnh chúa châu Phi.Của cải được tạo ra từ cả hai đầu giao dịch. Vào cuối thế kỷ XIX, giaodịch mua bán nô lệ châu Phi đạt con số khoảng 24 triệu người, bao gồmđàn ông, phụ nữ và trẻ em. Châu Phi cũng được coi là nơi cung cấp ngà voi chính yếu của thếgiới. Trong nhiều thế kỷ, nhu cầu sử dụng ngà voi châu Phi chủ yếu đếntừ châu Á, từ các thị trường ở Ấn Độ và Trung Quốc. Nhưng vào thếkỷ XIX, khi cuộc cách mạng công nghiệp ở châu Âu và Bắc Mỹ chuyểnbiến mạnh, việc sử dụng ngà voi làm phím đàn piano, bóng bi-a, dụngcụ khoa học và một loạt các mặt hàng gia dụng đã khiến nó trở thànhmột trong những mặt hàng thu lợi nhiều nhất trên địa cầu. Vua Leopold II của vương quốc Bỉ, vị vua tham lam và lắm mưumô, đã đặt mục tiêu tích lũy tài sản cá nhân từ ngà voi. Ông tự tuyênbố rằng mình là “Quốc chủ” của hơn 2,5 triệu kilômét vuông lưu vựcsông Congo. Khi lợi nhuận từ việc buôn bán ngà voi bắt đầu suy giảm,Leopold chuyển sang mặt hàng khác là cao su mọc hoang để làm giàu.Vài triệu người dân châu Phi đã chết vì chế độ khai thác cao su hà khắccủa Leopold, nhưng chính vị vua này đã thành công trở thành mộttrong những người giàu nhất thế giới. Và rồi, việc Leopold tham vọng muốn có được thứ mà ông gọilà “một phần của chiếc bánh ga-tô châu Phi hoành tráng này” đã trởthành nguyên nhân chính làm bùng nổ “cuộc tranh giành” lãnh thổchâu Phi giữa các cường quốc châu Âu vào cuối thế kỷ XIX. Cho đếnthời điểm đó, tại các khu vực nhỏ, biệt lập ven biển, được sử dụng vàomục đích buôn bán, phần lớn hoạt động của người châu Âu ở châu Phi14 ◆ MARTIN MEREDITHđã bị giới hạn. Chỉ những khu vực dọc bờ biển Địa Trung Hải củaAlgeria và tận cùng miền Nam châu Phi mới có những khu định cưchâu Âu bén rễ. Nhưng giờ đây, châu Phi đã trở thành mục tiêu tranhgiành khốc liệt của châu Âu. Trong vòng hai mươi năm, chủ yếu với hy vọng đạt được lợi íchkinh tế và vị thế quốc gia, các cường quốc châu Âu tuyên bố sở hữu hầunhư toàn bộ lục địa này. Sự chiếm đóng của châu Âu đã khiến các cuộckháng chiến ở hầu khắp mọi nơi ở đây phải ngưng lắng lại. Đa phầncác lãnh đạo châu Phi chống lại ách thống trị của thực dân hoặc đều đãchết trong các trận chiến hoặc chịu xử tử hoặc lưu đày sau khi bại trận.Trong nỗ lực hoàn tất việc phân chia đất đai, người Anh, lúc này đangở đỉnh cao sức mạnh đế quốc, đã phát động cuộc chiến tranh với hainước cộng hòa của người Boer ở Nam Phi, quyết chạm tay vào mỏ vànggiàu trữ lượng nhất từng được phát hiện này, từ đó để lại di sản cayđắng và thù hận giữa những người Afrikaner1, kéo dài qua nhiều thế hệ. Sau những cuộc tranh giành, các cường quốc châu Âu đã sáp nhậpkhoảng 10.000 thực thể chính trị châu Phi thành đúng bốn mươi thuộcđịa. Các lãnh thổ mới đa phần là những thực thể nhân tạo, ranh giớiphân chia không quá chú trọng việc ngăn cách các nền quân chủ, thủlĩnh cũng như các xã hội khác đang cùng tồn tại trong khu vực. Hầu hếtcác nhóm này không chia sẻ lịch sử, văn hóa, ngôn ngữ hoặc tôn giáo.Một số được hình thành từ việc chia tách các vùng thuộc sa mạc Saharavà vành đai rừng nhiệt đới phía nam, pha lẫn các dân tộc Hồi giáo và phiHồi giáo vốn vẫn tiềm ẩn nhiều thù địch. Nhưng tất cả đều chịu đựnglẫn nhau để hình thành nên nền tảng các quốc gia hiện đại ở châu Phi. Chế độ cai trị của thực dân đã mang lại vô số thay đổi. Chínhquyền thuộc địa cho xây dựng các tuyến đường bộ và đường sắt với nỗ1. Người gốc Hà Lan tại Nam Phi – BT. (Từ đây về sau chú thích của Biên tập viên viết tắt là BT, còn lại là chú thích của Người dịch.)PHI CHÂU THỊNH VƯỢNG ◆ 15lực kích thích tăng trưởng kinh tế và giúp các lãnh thổ này tự chủ. Môhình hoạt động kinh tế mới được hình thành. Các thuộc địa châu Phiđã trở thành những quốc gia xuất khẩu các mặt hàng nông nghiệp trọngyếu như bông sợi, ca cao và cà phê. Ở khu vực cao nguyên phía đông vànam Phi, người định cư châu Âu đã sở hữu những vùng đất rộng lớn,đặt nền móng cho nông nghiệp thương mại quy mô lớn. Nhưng điểmthu hút đáng chú ý nhất chính là trữ lượng khoáng sản dồi dào của châuPhi. Khoáng sản phong phú của Katanga, trong lần đầu phát hiện, đượcmô tả là “Vụ chấn động địa chất thực sự”. Người ta phát hiện châu Phikhông chỉ sở hữu trữ lượng dồi dào bao gồm vàng, kim cương và quặngđồng mà còn rất nhiều khoáng sản có giá trị khác kể cả dầu mỏ. Theo dự đoán, chế độ cai trị thuộc địa ​s​ẽ diễn ra hàng trăm năm,nhưng hóa ra đó chỉ là giai đoạn ngắn trong lịch sử châu Phi, kéo dàitrong hơn bảy mươi năm. Đối mặt với làn sóng phản đối và nổi dậychống thực dân đang gia tăng, các chính phủ châu Âu đã trao trả lãnhthổ châu Phi cho các phong trào độc lập. Di sản thuộc địa gồm cócơ cấu trường học, dịch vụ y tế và hạ tầng giao thông. Nền giáo dụcphương Tây và trình độ học vấn được cải thiện đã làm xã hội châu Phiở khu vực châu Phi nhiệt đới có nhiều thay đổi. Nhưng chỉ nổi lên vàiốc đảo phát triển kinh tế hiện đại và hầu hết tập trung ở các khu vựcven biển hoặc gắn với các doanh nghiệp khai khoáng tại Katanga vàvành đai các mỏ đồng của Zambia. Phần đông các khu vực bên trongvẫn kém phát triển, hẻo lánh và cắt đứt mọi tiếp xúc với thế giới hiệnđại. Hơn nữa, trong lúc chính phủ châu Âu rời đi, các công ty châu Âuvẫn giữ quyền kiểm soát đế chế kinh doanh được xây dựng hơn nửa thếkỷ. Hầu như tất cả các ngành sản xuất, ngân hàng, xuất nhập khẩu hiệnđại, vận chuyển, khai khoáng, trồng rừng và các doanh nghiệp gỗ chủyếu vẫn nằm trong tay các tập đoàn nước ngoài. Mãi cho đến gần thờiđiểm cáo chung của chế độ thực dân, người châu Âu vẫn chỉ làm theomột câu ngạn ngữ cổ: “Giao quốc hội cho họ và giữ lại ngân hàng.”16 ◆ MARTIN MEREDITH Kỷ nguyên độc lập, bắt đầu từ những năm 1950, đã mang lạihân hoan cho người dân và nhận được sự tán dương của toàn thế giới.Châu Phi có vẻ như nắm giữ rất nhiều hứa hẹn. Các nhà lãnh đạo châuPhi tiến về phía trước với năng lượng và nhiệt huyết thực hiện nhiệmvụ phát triển châu lục. Tuần trăng mật, dù vậy, lại ngắn ngủi thay. Cácnhà nước mới của châu lục này lại không phải “quốc gia”, bởi khôngsở hữu bất kỳ chất kết dính dân tộc, giai cấp hay ý thức hệ nào có thểgắn kết lại với nhau. Một khi động lực lật đổ ách cai trị của thực dânlắng xuống, lòng trung thành và tham vọng cũ lại nổi lên và thườngđược các chính trị gia khai thác cho mục đích riêng của chính họ. Cácnhà lãnh đạo châu Phi giờ đây quan tâm nhiều hơn tới độc tôn quyềnlực, thích cai trị thông qua các hệ thống bảo trợ để thực thi quyền kiểmsoát. Giới cầm quyền nắm bắt mọi cơ hội làm giàu cho bản thân, cướpbóc tài sản nhà nước theo ý thích. Nhiều thập kỷ trôi qua trong xungđột nội bộ, quản lý yếu kém và tham nhũng. Bất chấp mức độ rủi ro và phiền nhiễu cao như vậy, sự cám dỗcủa một châu Phi giàu có ở thế kỷ XXI vẫn mạnh mẽ, tương tự trongquá khứ. Các hoạt động tương tự các tập đoàn phương Tây trước đây,những tay chơi mới lại đặt chân đến vùng đất này. Sức mạnh kinh tếđang gia tăng của Trung Quốc và các nước châu Á khác đã kích thíchbùng nổ nhu cầu đối với nguồn tài nguyên dầu mỏ và khoáng sản củachâu Phi. Một lần nữa, đất đai lại trở thành loại hàng hóa được đánhgiá cao. Để đảm bảo nguồn cung thực phẩm, các tập đoàn nước ngoàiđã mua lại những vùng đất rộng lớn ở châu Phi, giống những gì ngườiLa Mã từng làm. Nhưng phần lớn của cải tạo ra từ các hoạt động của người nướcngoài lại chảy ra khỏi châu Phi, về các điểm đến ở nước ngoài. Giớitinh hoa cầm quyền tại đây tiếp tục rút cạn các nguồn tiền của quốc gia,chuyển chúng thành những tài khoản khổng lồ trong ngân hàng và tàisản hải ngoại. Ngân hàng Thế giới ước tính rằng 40% tài sản tư nhânPHI CHÂU THỊNH VƯỢNG ◆ 17của châu Phi đang ở nước ngoài. Vì thế, châu Phi vẫn là lục địa có tiềmnăng to lớn, nhưng triển vọng hạn chế. Khi biên soạn bộ bách khoa toàn thư Historia Naturalis, học giảPliny the Elder người La Mã viện dẫn câu ngạn ngữ Hy Lạp cổ đại,được Aristotle nhắc đến vào thế kỷ IV trước Công nguyên, về sự dồidào của các loài động vật lạ đã từng thấy ở châu Phi. “Ex Africa semperaliquid novi”, Pliny đã viết như vậy. “Bên ngoài châu Phi luôn có thứ gì đómới lạ”. Châu Phi thực sự là lục địa đa dạng, sở hữu đủ loại hình phongcảnh và văn hóa. Khoảng 1.500 ngôn ngữ được sử dụng. Những mốinguy mà nó mang lại cũng đa dạng như vậy. Phần lớn châu Phi chịuảnh hưởng của khí hậu khắc nghiệt và biến động, lượng mưa không ổnđịnh, hạn hán thường xuyên, địa hình trắc trở, đất đai nghèo nàn và rấtnhiều bệnh tật cho cả con người lẫn động vật. Thế nhưng, điều khiếnchâu lục này nổi bật cũng chính là tài nguyên thiên nhiên phong phúđược tìm thấy nơi đây. Chính nguồn tài nguyên dồi dào này đã đóngvai trò quan trọng trong việc định hình sự giàu có của châu Phi suốt5.000 năm qua. Như Shakespeare từng viết “Tôi nói về châu Phi và vềnhững niềm vui quý như vàng.”LỜI NÓI ĐẦU Vươn cao sừng sững trên các đồng bằng sa mạc phía tây nam Ai Cập, những vách đá dựng đứng của cao nguyên Gilf Kebirtoát lên cảm giác kỳ bí. Cao nguyên này nằm ở trung tâm khu vực khôcằn và khắc nghiệt nhất Sahara, sa mạc lớn nhất thế giới, trải dài theochiều rộng châu Phi từ Đại Tây Dương đến Biển Đỏ. Giờ đây, chẳngcòn ai sống ở vùng vách đá Gilf Kebir hoang dã này. Thế nhưng, tạiđây những hình vẽ và tranh khắc đá thời tiền sử lại bày ra quan cảnhmọi người nhảy múa, săn bắn và bơi lặn, dấu tích về một kỷ nguyênđã biến mất. Như bằng chứng cho thấy sự tồn tại, cư dân cổ đại củaGilf Kebir cũng để lại các dấu bàn tay, với lòng bàn tay và ngón tayxòe rộng. Ở vùng ngoại vi phía bắc của cao nguyên, họ đã dựng mộtvòng tròn đá được căn chỉnh chính xác theo thiên văn, tiết lộ nhữngnghiên cứu về các vì sao. Sahara từng là vùng đồng cỏ tươi tốt có hồ, sông và nguồn nướcmưa dồi dào, là lãnh địa của những mục đồng, thợ săn du mục và nhiềuloài động vật hoang dã châu Phi như voi, hươu cao cổ, tê giác, hà mã vàtrâu mộng. Nhưng khoảng 7.000 năm trước, vành đai mưa do tác độngcủa gió từ nam Đại Tây Dương thổi vào đã bắt đầu dịch chuyển dần vềphía nam, đánh dấu sự khởi đầu của khí hậu khô cằn và buộc các nhómPHI CHÂU THỊNH VƯỢNG ◆ 19chăn nuôi gia súc phải di chuyển sang nơi khác. Khoảng 6.000 nămtrước, phần lớn sa mạc Sahara đã không còn sinh sống được, chúngthu hẹp thành một khu vực đá sỏi và những núi cát bay. Giống như cáccộng đồng khác ở phía đông Sahara, cư dân Gilf Kebir đã rời bỏ lãnhđịa của mình để đến quần cư về phía bờ sông Nile. Ngoài những ốc đảophân tán giữa những vùng đất khô cằn của sa mạc, đó là nguồn nướcduy nhất trong khu vực này. Thung lũng sông Nile, dải đất hẹp màu mỡ được vành đai sa mạcbao bọc ở cả hai phía, đã trở thành nơi trú ngụ của cư dân đang ngàycàng gia tăng dân số tại đây. Những cư dân du mục từ Sahara, mangtheo truyền thống chạm khắc đá và kiến ​t​hức về thiên văn, đã đến địnhcư cùng người dân sống ở vùng thung lũng vốn đã quen sử dụng vùngđồng bằng sông Nile để canh tác các loại cây trồng như lúa mì, lúamạch và hạt kê. Khoảng 5.500 năm trước, toàn bộ chiều dài Thung lũng sông Nile- từ vùng thác nước lớn đầu tiên, một dải thác ghềnh nơi tàu thuyềnkhông thể di chuyển gần thị trấn Aswan hiện đại, đến khu vực đầm lầycủa đồng bằng sông Nile, nơi dòng sông chia thành bảy nhánh - đượcbao bọc bằng một loạt những ngôi làng. Một số cụm làng phát triểnthành các thị trấn có tường thành bao bọc phía bên ngoài. Các thị trấntrở thành trung tâm thờ cúng các vị thần địa phương. Thờ cúng thầnlinh địa phương với mong muốn đảm bảo đất đai màu mỡ và đời sốngcư dân ổn định. Những ý niệm tôn giáo phát triển từ niềm tin vào sứcmạnh ma thuật của đồ vật, đến niềm tin vào sức mạnh ma thuật củađộng vật - như chim ưng, chó rừng, rắn và cá sấu - và cuối cùng là niềmtin vào các vị thần đầu thú mình người. Các xã hội mới xuất hiện tại Thung lũng sông Nile ngày càngphân cấp. Trên đỉnh là một nhóm nhỏ ưu tú giàu có, những người thựcthi quyền lực lên số đông các đối tượng còn lại, kiểm soát thương mạivà mạng lưới cung cấp, giữ vai trò bảo trợ tầng lớp thợ thủ công lành20 ◆ MARTIN MEREDITHnghề mới có khả năng chế tác cả đá cứng, đá mềm và các đồ trang sứctừ đồng, vàng, bạc và ngà voi cho mục đích sử dụng cá nhân. Các họa sĩsáng tác đồ gốm bắt đầu vẽ những hình ảnh phức tạp trên bát, bình vàlọ hoa, phát triển thành truyền thống minh họa và thiết kế, từ đó chora chữ viết tượng hình. Giới thượng lưu ngày càng chịu ảnh hưởng của khái niệm phụcsinh. Để chuẩn bị cho cuộc sống ở thế giới bên kia, các hoạt động chôncất của họ trở nên phức tạp hơn bao giờ hết. Họ dành cho mình nghĩatrang riêng với những ngôi mộ được trang trí cầu kỳ và chất đầy hànghóa có giá trị. Và họ bố trí cho cơ thể người chết được ướp và bọc trongvải lanh tẩm chất keo nhựa - gọi là ướp xác - nhằm đảm bảo những linhhồn bất tử ấy luôn tồn tại. Trong khi đó, sự sống và cái chết đối với những người còn lạivẫn đơn giản. Hầu hết đối tượng là nông dân và ngư dân tự cung tựcấp, sống trong những ngôi nhà trát bùn ở những ngôi làng nhỏ, họlà những người sản xuất nông nghiệp thặng dư bị đánh thuế nặng vànhững người được sung làm lao động cho các dự án chính phủ. Nhữngngười này được chôn cất trong các hố cát thô sơ, không có quan tàihoặc đồ tùy táng. Do lượng mưa không đáng kể, nên số phận của các cộng đồngsống ở Thung lũng sông Nile hoàn toàn phụ thuộc vào đợt lũ lụt hàngnăm. Mỗi năm, sau những cơn mưa lớn theo mùa ở vùng cao nguyênnằm sâu trong nội địa châu Phi, nước sông dâng cao, đạt cực đại vàotháng 7 và tháng 8 trước khi rút xuống vào tháng 9, cho phép nôngdân trồng các loại cây thường trưởng thành trong những tháng mùađông và có thể thu hoạch vào mùa xuân. Những năm thuận lợi, vùngđồng bằng ngập nước được phù sa bồi đắp, giúp tạo nên những con sốthặng dư nông nghiệp khổng lồ. Nhưng những năm xui rủi lại tồn tạinguy cơ phổ biến. Lũ cao phá hủy nhà cửa, phá hủy công trình lớn vàgây ngập úng cánh đồng. Lũ thấp khiến đất khô và cằn cỗi, kéo theoPHI CHÂU THỊNH VƯỢNG ◆ 21nạn đói. Sau này Kinh Thánh cũng đã đề cập đến “bảy năm béo tốt vàbảy năm gầy còm”. Nhịp điệu sông Nile ảnh hưởng đến mọi mặt đời sống. Trong sốcác vị thần địa phương và thần hộ mệnh gia đình mà các cộng đồng tạisông Nile tôn thờ, vai trò của Hapi, chúa tể của dòng sông và nhữngcơn lũ, nổi bật hẳn lên. Lũ lụt thường được xem là “Hapi xuất hiện”,dân làng hành lễ bằng cách ném các vật hiến tế, bùa hộ mệnh và các lễvật khác xuống lòng sông với hy vọng đảm bảo một năm tốt lành. Sông Nile cũng là huyết mạch giao thông và thương mại, sợi dâyliên kết xuyên suốt các cộng đồng xa xôi. Du lịch trên sông được hưởnglợi không chỉ từ các dòng chảy đổ về phía bắc mà cả từ những cơn gióquen thuộc đang thổi về phía nam. Thuyền bè đến miền nam xa xôichở về các nguyên liệu thô xa xỉ như ngà voi, gỗ mun, trầm hương và dađộng vật quý. Các mặt hàng như quặng đồng và dầu thơm cũng đượcchuyển về từ phía bắc. Khi các xã hội sống giữa thung lũng trở nên có tổ chức hơn, tốc độđổi mới cũng được nâng lên nhanh chóng. Đến 5.100 năm trước, giớicầm quyền bắt đầu thử nghiệm hệ thống chữ viết bản địa bằng việc sửdụng chữ tượng hình. Bằng chứng sớm nhất được biết đến của chữ viếtAi Cập đã được tìm thấy trên những mẩu nhãn bằng xương nhỏ gắntrên các vật dụng mộ táng trong ngôi mộ trang trí công phu của mộtvị thần địa phương được chôn cất tại nghĩa trang hoàng gia ở Abydos,gần thành phố cổ Tjeni, vào khoảng năm 3.100 trước Công nguyên.Ban đầu chữ viết được ghi lại trên những viên bi hoặc tấm bảng bằngđất sét, nghĩa là khắc vào đất sét ướt rồi phơi khô. Sau này, người AiCập đã phát triển một loại giấy nguyên bản từ thân cói nghiền ra rồidệt lại với nhau. Trong nhiều thế kỷ, ba vương quốc nhỏ ở Thung lũng sông Nileđã giành quyền kiểm soát lãnh thổ và thương mại. Nhưng cuối cùng,22 ◆ MARTIN MEREDITHchính các vua của Tjeni (gần Girga ngày nay) đã mở rộng quyền lựctrên toàn bộ Thung lũng sông Nile, còn gọi là Thượng Ai Cập. Sau đócác triều vua của Thượng Ai Cập đã hợp nhất khu vực đồng bằng vàovương quốc của họ, còn gọi là Hạ Ai Cập, vùng đồng bằng phù sa hìnhrẻ quạt ở phía bắc trải dài đến bờ Địa Trung Hải. Việc Ai Cập thống nhất gần 5.000 năm trước cũng đã đánh dấu sựxuất hiện của nhà nước - quốc gia đầu tiên trên thế giới. Những ngườicai trị đất nước này - một sự tiếp nối triều đại của các pharaoh tồn tại3.000 năm - đã có được vị thế của thần linh và dành phần lớn thời gianchứng minh quyền uy toàn năng của họ. Họ xây dựng những ngôi mộvà đền thờ hoàng gia khổng lồ, đổ tiền cho dự án xây dựng các côngtrình hoàng gia với quy mô xa hoa và điều hành một trong những nềnvăn minh rực rỡ nhất trong lịch sử loài người.PHẦN IChâu Phi năm 20141 ĐẤT CỦA PHARAOH Một trong những tài sản quý giá nhất của Bảo tàng Ai Cập Cairo là phiến sa thạch cổ, cao khoảng 60 xentimét, hai mặt đượcchạm khắc tinh xảo, mô tả những chiến công của vua Narmer, vị pharaohđầu tiên cai trị hai vùng đất của Ai Cập. Một mặt, chạm khắc hình ảnh vịvua thống trị của Thượng Ai Cập, Narmer đội “Vương miện Trắng”, đứngbên gã tù nhân đang quỳ mọp, túm tóc và giơ chùy dọa đánh hắn. Chứngkiến và chấp thuận hành động kia chính là ưng thần Horus, thần bảo trợcho nền quân chủ Ai Cập, tay cầm đầu dây buộc sáu cành cói, biểu tượngcủa Hạ Ai Cập. Trên mặt còn lại, Narmer mang “Vương miện Đỏ” củaHạ Ai Cập, kiểm tra hai hàng thi thể mất đầu, bộ phận sinh dục bị cắtlìa ra. Theo các nhà Ai Cập học, mục đích của Narmer Palette (bảng màuNarmer) biểu thị sức mạnh và quyền lực phía sau sự cai trị của pharaoh. Thách thức lớn nhất mà Narmer và những người kế vị ông trongVương triều thứ Nhất phải đối mặt chính là củng cố quyền kiểm soátcác dân tộc khác nhau với dân số khoảng một triệu người, phân bố rảirác trên lãnh thổ kéo dài từ biên giới phía nam ngày nay, vùng thác nước26 ◆ MARTIN MEREDITHlớn đầu tiên của sông Nile, đến bờ Địa Trung Hải. Một trong nhữngquyết định sớm nhất được đưa ra là xây dựng thủ đô mới tại Memphis,vị trí chiến lược ở bờ tây sông Nile tại nơi tiếp giáp giữa Thượng và HạAi Cập, cho phép kiểm soát đồng đều cả hai vùng đất. Nằm cách thủ đôCairo hiện đại một vài kilômét về phía nam, Memphis vẫn là tiêu điểmcủa Ai Cập trong hầu hết lịch sử vương triều của đất nước này. Để bảovệ biên giới phía nam, các pharaoh Vương triều thứ Nhất đã xây dựngpháo đài tại vị trí chiến lược khác - hòn đảo trên sông Nile tại vùng thácnước lớn đầu tiên được đặt tên là Abu hoặc Ngà voi, tên gọi gắn liền vớivai trò buôn bán ngà voi của hòn đảo này. Hệ thống pharaoh được thiết lập trong Vương triều thứ Nhất gắnliền mọi khía cạnh đời sống tại Ai Cập. Một bộ máy hành chính nhànước được lập ra để đặt toàn bộ đất nước dưới quyền kiểm soát củahoàng gia. Thượng Ai Cập được chia thành hai mươi hai tỉnh và Hạ AiCập chia thành hai mươi tỉnh, mỗi tỉnh do thống đốc chịu trách nhiệmđiều hành và báo cáo lên nhà vua. Mạng lưới quan chức phụ trách việcthu thuế thương mại và thuế nông sản để ủng hộ nhà vua và các dự ánlớn của triều đình. Họ yêu cầu nông dân nộp một tỷ lệ nhất định hoamàu hoặc tham gia lao động bắt buộc, phục vụ cho các dự án của triềuđình như khai thác đá hoặc đắp, đào kênh. Toàn bộ đất đai được sunglàm tài sản hoàng gia. Các xưởng thợ hoàng gia cũng tạo ra hàng loạtsản phẩm như bình đá, đồ da, vải lanh và rổ rá, qua đó bổ sung doanhthu cho ngân khố. Quyền lực hoàng gia vì thế trở nên tuyệt đối. Tất cả những điều này đều được thánh hóa bằng lễ nghi và sắclệnh hoàng gia, tuyên bố pharaoh trị vì chính là vị thánh sống, là thầntối cao Horus hóa thân ở trần gian. Dấu triện pharaoh - gọi là serekhs,được khắc trên các hàng hóa thương mại nhằm đánh dấu quyền sở hữucủa hoàng gia hoặc trên đá của các di tích cung đình - hình Horus đứngtrên tấm bảng hình chữ nhật, trên đó khắc tên pharaoh “Horus”. Theocâu chữ được khắc trên một tấm bia đá bazan được cho là Đá PalermoPHI CHÂU THỊNH VƯỢNG ◆ 27thì Aha, người kế vị của vua Narmer, đã thực hiện chuyến kiểm tra kéodài hai năm tại Ai Cập, áp đặt sự hiện diện của mình lên các cộng đồngđịa phương, đưa ra các phán quyết hợp pháp và đảm bảo việc thu thuế,trong một sự kiện được gọi là “Theo bước chân Horus”. Khái niệm vềvương quyền thiêng liêng trở nên gắn bó sâu sắc trong tâm thức ngườiAi Cập. Đại diện cho thần linh, các pharaoh được xem là những ngườiđứng ra bảo đảm cuộc sống ổn định và thịnh vượng, trong kiếp sốngnày và cả kiếp sau. Phần lớn của cải mà các pharaoh Vương triều thứ Nhất và tùytùng của họ được hưởng đều dùng vào việc xây dựng lăng mộ và cáckhu vực chôn cất ngày càng trau chuốt hơn, thiết kế nhiều hơn đểmang lại cảm giác thoải mái nhất khi về thế giới bên kia. Xu hướngnày được tiếp tục trong Vương triều thứ Hai khi lần đầu tiên đá vàgạch được đưa vào sử dụng. Các công trình chôn cất vị vua cuối cùngcủa Vương triều thứ Hai là Khasekhemy được xây dựng với quy môhoành tráng. Các bức tường bao được xây bằng gạch, dày gần năm métvà cao hơn mười tám mét. Khu mộ có năm mươi tám phòng với mộtphòng chôn cất nằm ở vị trí trung tâm làm bằng đá vôi. Đồ tùy tángcủa Khasekhemy gồm một lượng lớn vật dụng và bình, vại bằng đồng,bình gốm chứa đầy ngũ cốc và trái cây, cùng một đội tàu để giúp ôngsang thế giới bên kia. Tìm kiếm sự vĩnh hằng đã trở thành mối bận tâmlâu dài và các pharaoh Ai Cập kỳ vọng sau khi chết vẫn có thể tiếp tụctrị vì, có thể lên thiên đàng với sự trợ giúp của các vị thần. Trong suốt Vương triều thứ Ba, việc thiết kế lăng mộ đã có nhiềubước nhảy vọt. Đứng nơi mép đá giữa sa mạc ở Saqqara, từ trên caonhìn xuống thủ đô Memphis, một quý tộc người Ai Cập tên là Imhotepgiám sát việc xây dựng kim tự tháp bậc thang sáu tầng với mục đích đặtmộ của Netjerikhet (Djoser), vị pharaoh trị vì Ai Cập vào thế kỷ XXVIItrước Công nguyên. Kim tự tháp bậc thang tại Saqqara là công trìnhđầu tiên trên thế giới được xây dựng hoàn toàn bằng đá. Với độ cao hơn28 ◆ MARTIN MEREDITHsáu mươi hai mét, đây là công trình cao nhất thời bấy giờ và việc xâydựng ấy đã đánh dấu sự khởi đầu của Thời đại Kim tự tháp. So với tất cả các công trình trước đó, việc chuẩn bị hậu cần chocông trình tại Saqqara là vô cùng lớn. Xây dựng kim tự tháp yêu cầutổ chức tốt hệ thống cung ứng, bao gồm mỏ đá, mỏ quặng, xưởngđóng tàu, kho bãi, nhà xưởng và hàng nghìn nhân công. Kim tự thápsử dụng đến 600.000 tấn đá vôi hình khối. Hầm mộ chính được xâydựng từ mười khối đá granit, mỗi khối nặng mười hai tấn rưỡi, đượcvận chuyển bằng sà lan men theo đường sông từ các mỏ đá ở Aswan.Nhưng việc xây dựng còn phức tạp hơn. Kim tự tháp xây dựng trongkhu phức hợp rộng khoảng 16 hecta và vây quanh bằng tường bao hìnhchữ nhật xây bằng đá trắng mịn, dài khoảng 1,6 kilômét. Người ta ướctính rằng số lượng dùi đục bằng đồng cần thiết để cắt một khối lượngđá khổng lồ như vậy sẽ phải lên đến bảy mươi tấn nguyên liệu, đượcchuyển đến xưởng từ các mỏ đồng mới mở ở sa mạc phía đông. Việc xây dựng kim tự tháp đạt đến đỉnh cao vào một thế kỷ sauđó, ở Vương triều thứ Tư, nghĩa là cách đây khoảng 4.500 năm. Ngaysau khi lên ngôi, vua Khufu đã ra lệnh xây dựng nơi chôn cất lớn hơnbất kỳ lăng mộ nào của những vị vua trước đó. Địa điểm được chọnlà cao nguyên Giza, nằm bên dưới Saqqara. Trong khoảng thời gianhai mươi năm, lực lượng lao động lên tới hàng chục nghìn người baogồm thợ khắc đá, thợ chế tác công cụ, thợ thủ công, thợ mỏ và độingũ vận chuyển, nhiều người trong số đó là nông dân lao động cưỡngbức, đã làm việc không ngừng nghỉ để hoàn thành công trình trước khipharaoh mất. Một nỗ lực với quy mô phi thường. Vào thời điểm hoànthành, Đại Kim tự tháp Khufu đã sử dụng 2,3 triệu khối đá, trung bìnhmỗi khối nặng hơn một tấn, đạt chiều cao 146 mét, sườn dốc bên ngoàiđược bao phủ bằng lớp đá có vỏ bọc trắng bóng, lấp lánh dưới ánh mặttrời. Toàn bộ tòa nhà được thiết kế với độ chính xác vượt trội. Phầnmóng vuông vức gần như hoàn hảo, trải rộng hơn năm hecta, được liênPHI CHÂU THỊNH VƯỢNG ◆ 29kết chặt chẽ theo bốn hướng chính của la bàn, trục chính xoay về hướngchính bắc. Sau này, Đại Kim tự tháp được coi là một trong bảy kỳ quanthế giới cổ đại. Đây vẫn là công trình cao nhất thế giới trong ba mươitám thế kỷ tiếp theo. Con trai của Khufu là Khafra cũng đã bổ sung thêm tổ hợp kim tựtháp của riêng mình tại Giza. Công trình này có độ cao tương tự nhưnglại bổ sung một đặc trưng nổi bật: dọc theo con đường dẫn đến kim tựtháp, hướng về phía mặt trời mọc ở phía đông, là bức tượng vệ binhkhổng lồ hình sư tử nằm với đầu là đầu của nhà vua, sau này được gọilà Đại Nhân sư. Với chiều dài 61 mét cùng độ cao 20 mét so với nềnsa mạc, công trình này đóng vai trò như biểu tượng bi kịch của quyềnlực hoàng gia. Người kế vị Khafra là Menkaura đã xây dựng kim tự tháp thứ batại Giza, nhưng với quy mô nhỏ hơn nhiều. Trong nền kinh tế đang kiệtquệ, pharaoh Ai Cập không còn khả năng tài trợ cho các di tích khổnglồ như vậy nữa. Thay vì tập trung vào qui mô, các pharaoh của Vương triều thứNăm và thứ Sáu đã thay đổi các căn phòng bên trong kim tự tháp bằngcách trang trí cầu kỳ và hàng loạt sáng tạo khác. Các bức tường của cănphòng chôn cất vua Unas, được xây dựng vào thế kỷ XXIV trước Côngnguyên, có hệ thống cột bao bọc bên ngoài, trên đó khắc chữ tượnghình và sơn màu xanh lam. Các bản khắc - bản tóm tắt những lời cầunguyện và phép thuật - đã làm nên bộ sưu tập các tác phẩm tôn giáo lâuđời nhất trên thế giới. Những bản khắc này được dùng để hỗ trợ Unastrên hành trình sang thế giới bên kia và đảm bảo rằng nhà vua sẽ đượccư ngụ “muôn đời ở nơi xán lạn”. Một số bản khắc ghi lại lời chứngtruyền thống được truyền miệng từ thời của các vương triều Ai Cập đầutiên, số khác đề cập đến những vấn đề phần nhiều liên quan đến niềmtin đương đại. Các văn bản khác đã được thêm vào lăng mộ của chín vịvua và hoàng hậu của các thời kỳ sau đó.30 ◆ MARTIN MEREDITH Trong số các bản khắc, có sự xuất hiện của hai vị thần nổi bật. Mộtngười là Ra, thần mặt trời của Heliopolis, một trung tâm tôn giáo nằmở phía đông bắc Memphis, phía bờ đông sông Nile (nay là vùng ngoại ôCairo). Kể từ Vương triều thứ Ba, việc thờ cúng thần Ra ngày càng quantrọng. Các pharaoh của Vương triều thứ Tư đã gắn tên của vị thần nàyvào tên hiệu của riêng họ, bổ sung thêm tính ngữ “con trai của Ra”. Cácpharaoh Vương triều thứ Năm đã xây dựng một loạt các đền thờ dànhriêng cho Ra, với các bản khắc nhấn mạnh vai trò thần mặt trời nhưđấng tối cao ban tặng sự sống và sức sống của tự nhiên, thứ họ cho rằngcó liên hệ với nhau. Dưới sự bảo trợ của hoàng gia, việc thờ cúng thầnRa nhanh chóng trở thành hoạt động uy quyền nhất trên vùng đất này. Vị thần nổi bật khác được ghi lại trong các Văn bản Kim tự tháplà Osiris, vua của vùng đất người chết - âm phủ. Ban đầu là vị thần địaphương ở vùng đồng bằng phía đông, gắn liền với nông nghiệp và cácsự kiện tự nhiên vẫn lặp đi lặp lại hàng năm như lũ lụt trên sông Nile,Osiris đã trở thành biểu tượng mạnh mẽ của việc làm mới sự sống saucái chết mà các pharaoh Vương triều thứ Năm đã tìm cách tự khẳngđịnh. Trong các Văn bản Kim tự tháp, vua Unas được gọi là Osiris Unas. Vương triều thứ Sáu được tiếp nối với những vị vua yếu đuối kếtiếp nhau, không có khả năng giữ cho Ai Cập tồn tại thống nhất. Thay vìthực thi quyền kiểm soát của triều đình, các quan chức cấp tỉnh tự tíchlũy cho mình nhiều quyền lực hơn bao giờ hết, dẫn đến chính quyềntrung ương sụp đổ và chấm dứt những gì mà các sử gia sau này gọi là CổVương quốc, một kỷ nguyên nổi tiếng với việc xây dựng các kim tự tháp.Một nghìn năm sau khi thành lập, Ai Cập bị chia cắt dọc theo các khuvực và phải chịu đựng nội chiến hơn một thế kỷ. Thêm vào sự hỗn loạnnày là giai đoạn lũ lụt kéo dài ở hạ lưu sông Nile. Nạn đói lan từ làng nàysang làng khác. Trong các bản hồi ký khắc trên cột tại ngôi mộ đá củamình, Ankhtifi, một quan chức địa phương, đã viết: “Cả đất nước nhưnhững bầy châu chấu đang ngược xuôi dòng [để kiếm tìm thức ăn].” ***PHI CHÂU THỊNH VƯỢNG ◆ 31 Trong thời kỳ Trung Vương quốc, một kỷ nguyên bắt đầu từ thếkỷ XXI trước Công nguyên và kéo dài 400 năm, các pharaoh cai trịAi Cập lại một lần nữa thống nhất, tái lập nền kinh tế thịnh vượng vàthúc đẩy phong trào phục hưng trong văn học, nghệ thuật và kiến ​t​rúc.Thông qua sử dụng hệ thống thủy lợi, hàng nghìn mẫu đất mới đã đượcđưa vào canh tác. Các đoàn thám hiểm thương mại đã được gửi đếnLevant và Punt, vùng đất châu Phi nằm ở phía nam Biển Đỏ. Người sáng lập Trung Vương quốc là Mentuhotep II, người cai trịvương triều đến từ Thebes ở Thượng Ai Cập, nổi lên với vai trò ngườichiến thắng trong cuộc nội chiến và tiếp tục đánh dấu quyền lực củamình trên toàn quốc. Trước đó Thebes chỉ là thị trấn nhỏ bên bờ đôngsông Nile, nhưng giờ đây nơi này đã trở thành thủ đô quốc gia mới.Khi chọn nơi chôn cất cho mình, Mentuhotep đã chỉ định một địađiểm tại Deir el-Bahri, bên bờ tây sông Nile đối diện Thebes, tại đóngôi mộ khổng lồ đã hình thành từ những vách đá dựng đứng phía trênthung lũng sông. Để thể hiện sức mạnh quốc gia, Mentuhotep đã lệnhcho hàng loạt đền thờ và công trình thờ cúng trên khắp Ai Cập tuyênbố rằng ông là “vị thánh sống, vua của mọi vua”. Mối bận tâm của các pharaoh đối với cuộc sống vĩnh hằng rốt cuộccũng lan sang các bộ phận cư dân Ai Cập khác. Các pharaoh không cònđược xem là những người duy nhất hưởng đặc quyền được các vị thầnmang sang thế giới bên kia. Các quan chức cao cấp cũng bắt đầu khắctrên các mặt quan tài bằng gỗ của họ những đoạn văn và hình ảnh minhhọa được chuyển thể từ Văn bản Kim tự tháp và các văn bản thiêngliêng khác, cung cấp bộ hướng dẫn cách thức sang thế giới bên kia mộtcách an toàn (lên thiên đường) và cách phòng tránh những hiểm nguyvà ma quỷ ẩn nấp dọc đường (xuống địa ngục). Conffin Texts (Bùa chúquan tài)1, như những gì được biết đến sau này, cũng đưa ra lời khuyên1. Tập hợp hơn 1.000 bài chú và các nghi lễ tôn giáo khác được khắc trên quan tài để giúp người quá cố tìm đường qua thế giới bên kia - BT.32 ◆ MARTIN MEREDITHvề những vấn đề khác nhau, như làm thế nào “tập hợp gia đình của aiđó ở vương quốc người chết”. Nhiều ý tưởng khác cũng trở nên phổ biến, chẳng hạn như quanniệm cho rằng tất cả mọi người - không chỉ vua chúa - đều sở hữu ba,sức mạnh tâm linh được xem là đại diện cho những đặc tính cốt lõi độcnhất của mỗi cá nhân, thứ có thể tồn tại sau khi chết. Người dân cũngtin rằng họ có thể trực tiếp tiếp cận các vị thần thay vì phải thông quanhà vua hoặc các linh mục. Việc nhiều người bắt đầu tham gia các nghithức của Osiris để nhận phước lành trước đó vốn chỉ dành riêng chovua chúa đã tạo ra bước đột phá so với truyền thống. Osiris trở thành vịthần chung, là biểu tượng cho cái thiện chiến thắng cái ác và là lời hứabất tử cho mọi người dân Ai Cập. Được triều đình khuyến khích, việcthờ cúng Osiris đã vươn lên tầm cao mới, được tổ chức tại các lễ hội vànghi lễ, thay thế một loạt các vị thần và tín ngưỡng khác. Sau khi quyền kiểm soát Ai Cập hoàn toàn khôi phục, các pharaohcủa Trung Vương quốc đã tìm kiếm cơ hội mở rộng quyền lực và sựgiàu có trong khu vực, đặc biệt là tại Wawat (Hạ Nubia), các khu vựcthuộc Thung lũng sông Nile nằm ở phía nam của vùng thác nước lớnđầu tiên. Là khu vực chính yếu cung cấp nguồn mỏ vàng và đồng,Nubia từ lâu đã thu hút sự chú ý của giới cai trị Ai Cập. Từ Vương triềuthứ Sáu, nhiều đoàn thám hiểm đã được gửi đến đây. Trong một ghichép hành trình, nhà thám hiểm Harkuf mô tả đoàn lữ hành của ông đãquay trở về “với ba trăm con lừa chất đầy trầm hương, gỗ mun, tinh dầuquý hiếm, ngũ cốc, da báo, ngà voi, gậy ném: tất cả đều là đồ cống nạp”. Thế kỷ XX trước Công nguyên, các nhà lãnh đạo của Wawat ngàycàng trở nên quyết đoán, Amenemhat I, pharaoh Vương triều thứ Mườihai, đã ra lệnh triển khai chiến dịch tiêu diệt họ. Trở về từ Wawat, mộtquan chức cấp cao giành chiến thắng đã kiêu hãnh: “Ta dong thuyềnngược dòng trong chiến thắng, giết người Nubia trên đất của họ, rồi taxuôi dòng, nhổ phá hoa màu và chặt bỏ số cây còn lại. Ta đốt nhà, nhưPHI CHÂU THỊNH VƯỢNG ◆ 33cách vẫn trừng trị loạn dân chống lại nhà vua.” Để thực thi quyền báchủ đối với Hạ Nubia, các pharaoh Vương triều thứ Mười hai đã xâydựng chuỗi pháo đài khổng lồ kéo dài từ vùng thác nước lớn đầu tiênđến tận phía nam của vùng thác nước lớn thứ hai, từ đó thiết lập đườngbiên giới mới ở phía nam Ai Cập. Tuy nhiên, số phận của Trung Vương quốc, giống như Cổ Vươngquốc trước đó, không vượt qua cuộc khủng hoảng kế vị kéo dài. Trongthời gian khoảng một trăm năm, bảy mươi nhà cai trị đến rồi đi, hếtvua này đến vua khác, một số chỉ tồn tại không quá vài tháng. Ai Cậpcàng khó khăn bi đát khi gặp phải thời kỳ lũ lụt ở hạ lưu sông Nile,gây ra nạn đói và bệnh tật, khiến nhà nước suy yếu và dễ bị nước ngoàixâm lược. Ở phía nam, các pháo đài ở Hạ Nubia đành phải để hoang,mở đường cho người Nubia từ vương quốc đối địch là Kush, ở phíanam Wawat, tiến vào chiếm đóng. Ở phía bắc, một dòng người di cưtừ Levant đã xâm chiếm khu vực đồng bằng, thiết lập các khu định cưcủa riêng họ. Tiếp đó, vào thế kỷ XVII trước Công nguyên, một đội quân ngườiHyksos từ Levant đã vượt qua miền Bắc Sinai tiến vào khu vực đồngbằng, giành quyền kiểm soát toàn bộ Hạ Ai Cập và chiếm lấy cố đôMemphis. Là những người đi trước về công nghệ, người Hyksos sở hữurất nhiều vũ khí siêu hạng. Đó là những mũi xiên, đầu tên và rìu chiếnđược rèn từ đồng, cung tên tổng hợp làm từ gỗ, sừng và gân thú giúp mũitên nhân đôi tầm bắn khi các cung thủ vươn cung và xe ngựa kéo nhanhhơn tốc độ di chuyển của các đội bộ binh. Những người cai trị Hyksosvẫn nắm giữ quyền lực trong hơn một thế kỷ, khiến các đời pharaoh AiCập bị giam hãm trong nhà nước èo uột đặt căn cứ tại Thebes. Tình cảnh ngoại bang thôn tính đã rèn giũa nên một thế hệ vuachiến binh mới biết làm chủ những công nghệ quân sự mới, lãnh đạocác đội quân được đào tạo và trang bị tốt hơn trong cuộc chiến giảiphóng. Sau ba mươi năm thực hiện những chiến dịch rời rạc, cuối34 ◆ MARTIN MEREDITHcùng pharaoh Vương triều thứ Mười tám, Amhose I, cũng đã thànhcông trong việc đánh đuổi người Hyksos, giành lại quyền kiểm soát HạNubia và các mỏ vàng tại đây. Chiến thắng của ông đã đánh dấu bướckhởi đầu kỷ nguyên rực rỡ khác của văn minh pharaoh mà các sử giasau này gọi là Tân Vương quốc. Ai Cập ở thời đại Tân Vương quốc đã trở thành cường quốc. Cácpharaoh bắt tay vào thực hiện các chiến dịch quân sự, xây dựng liênminh ngoại giao và thiết lập mạng lưới thương mại xây dựng nên đếchế trải dài hơn 3.200 kilômét từ sông Euphrates ở Syria đến ranh giớimới nơi thượng nguồn sông Nile của Nubia. Nền tảng của đế chế nàylà đội quân chuyên nghiệp. Cho đến thời điểm đó, giới cai trị Ai Cậpvẫn dựa vào các đội quân cưỡng chế được tuyển chọn bộc phát từ dânthường, bên cạnh sự hỗ trợ của lực lượng lính đánh thuê nước ngoài.Quân đội thường trực mới này có các đơn vị chuyên biệt sử dụng thiếtbị tiên tiến được cải tạo thích nghi từ mô hình của người Hyksos, baogồm lực lượng xe ngựa tinh nhuệ, thủy quân lục chiến được huấn luyệnchiến đấu cả trên bộ và dưới nước, cung thủ được trang bị cung têntổng hợp và các trung đoàn bộ binh được trang bị áo giáp và huấn luyệncác kỹ thuật chiến đấu. Mục tiêu đầu tiên chính là vương quốc Kush ở Thượng Nubia.Vào năm 1492 trước Công nguyên, Thutmose I đã phát động chiếndịch chinh phạt tàn khốc chống lại người Kush, phá hủy thủ đô Kerma,một thị trấn gần vùng thác nước lớn thứ ba và tiến lên bằng đườngsông, vượt vùng thác nước lớn thứ tư để đến Kurgus, nơi ông tuyên bốlà ranh giới phía nam mới của Ai Cập. Trên đường trở về, Thutmose ralệnh treo xác vua Kush lên mũi chiến hạm dẫn đầu, đầu chúc xuống,như bằng chứng chiến thắng của ông ta. Từ đó, các quan chức Ai Cậpcai trị Kush như thuộc địa và yêu cầu vùng đất này thường xuyên cốngnạp vàng, ngà voi, gia súc và nô lệ.PHI CHÂU THỊNH VƯỢNG ◆ 35 Đột phá tiếp theo của Thutmose là chuyến thám hiểm ngắn đếnLevant nhằm tìm kiếm cơ hội vinh quang và giàu có. Đó là một khuvực với các thành bang và thị trấn phát triển thịnh vượng nhờ vàothương mại. Sau khi đến bờ sông Euphrates và lưu lại những dònglưu niệm ở đó, Thutmose quay trở về Ai Cập. Về sau, nhiệm vụ thámhiểm được cháu trai của ông là Thutmose III tiếp tục thực hiện vàonăm 1458 trước Công nguyên, khi dẫn đầu một đội quân gồm 10.000người tiến vào Levant, quyết tâm thực thi quyền bá chủ của Ai Cập vàgiành quyền kiểm soát các tuyến đường thương mại tại đây. Đó là chiếndịch đầu tiên trong số mười sáu chiến dịch của ông trong hơn hai thậpkỷ, giúp Ai Cập có được quyền thống trị dải đất rộng lớn của Canaanvà Syria. Các thành bang và thị trấn chư hầu được phép giữ lại bộ máyhành chính và những người cai trị bản địa của riêng họ, với điều kiệnphải tuyên thệ trung thành và cống nạp hàng năm. Tuy vậy, các đơn vịđồn trú của Ai Cập vẫn đóng quân tại các hải cảng dọc bờ biển. Chiến lợi phẩm thu được từ các cuộc chinh chiến của Thutmosetại Levant đã giúp ngân khố Ai Cập gia tăng đáng kể. Chẳng hạn,danh sách các vật phẩm thu được sau khi Megiddo (Armageddon trongKinh Thánh) sụp đổ gồm 2.000 con ngựa, gần một nghìn xe ngựa cùng25.000 con cừu, gia súc và dê. Tài liệu của quân đội cũng ghi nhận tổngcộng 2.500 thường dân bị bắt và 340 tù binh. Một lượng lớn vàng, bạc,đồng, gỗ, ngũ cốc, rượu và dầu thơm đã được chuyển về Ai Cập. Tương tự các đội quân viễn chinh, các đoàn thương mại cũngđược gửi đến những nơi xa. Một trong những chuyến đi nhiều thamvọng nhất đã được tổ chức vào năm 1463 trước Công nguyên dướitriều đại của Hatshepsut, con gái của Thutmose I. Theo những gì ghilại trên những phù điêu chạm khắc từ những bức tường của ngôi đềntưởng niệm bà ở phía tây Thebes, người ta đưa năm chiếc thuyền lênmột đoàn xe bò ở Thebes rồi men theo con đường sa mạc đến cảngMersa Gawocation bên bờ Biển Đỏ. Sau đó, đội thuyền này khởi hành36 ◆ MARTIN MEREDITHhơn 960 kilômét về phía nam, cập bến tại bờ biển Punt sau hành trìnhdài sáu tuần. Những người cai trị ở đó hết sức kinh ngạc trước sự xuấthiện của người Ai Cập và hỏi người chỉ huy của họ: “Làm cách nào quývị đến được đây, vùng đất chẳng ai hay biết này?” Từ bờ biển, đoàn thám hiểm đi sâu vào đất liền, đến trung tâmcủa Punt, quan sát thấy người dân địa phương sinh sống trong nhữngtúp lều hình tổ ong trên nhà sàn và phải dùng thang để leo lên. Độithuyền trở về với những mặt hàng ấn tượng nhất của châu Phi từngthấy ở Ai Cập như vàng, gỗ mun, ngà voi, da báo, nhũ hương và nhựathông. Phải cần đến số lượng lừa thồ khổng lồ mới có thể vận chuyểntất cả số hàng này đến Thebes. Hatshepsut đặc biệt vui mừng khi nhậnđược ba mươi mốt cây trầm còn sống, còn đủ rễ và đất, được trồngtrong giỏ. Sau đó, số trầm này được trồng trong vườn, trước đền tưởngniệm của bà. Đế chế này đã mang đến kỷ nguyên thịnh vượng cho Thebes. Cácpharaoh kế vị đã cho thực hiện nhiều chương trình xây dựng cung điện,đền thờ và lăng mộ hoàng gia, chủ trì các lễ hội và nghi lễ nhằm chứngtỏ quyền uy và thế lực vĩnh hằng của họ, từ đó được thần dân suy tônthành thần linh với tất cả những quyền uy này. Vị thần bảo trợ củaThebes là Amun, Thần Ẩn thân, đã hợp nhất với thần mặt trời vĩ đại làRa tạo thành một vị thần tối cao của quốc gia gọi là Amun-Ra, vị thầnđược các pharaoh vô vàn sùng bái. Đền Amun-Ra tại Ipetsut (Karnakhiện đại) đã trở thành đền thờ quốc gia, được mở rộng qua từng nămthành khu phức hợp rộng lớn gồm các nhà nguyện và đài tưởng niệm,các công xưởng và nhà kho, với sự tham gia của rất nhiều linh mục vànghệ nhân. Một ngôi đền thứ hai dành riêng cho Amun-Ra được xâydựng vào thời Amenhotep III tại Luxor, cách Ipetsut gần năm kilômétvề phía nam, ngay tại ranh giới phía nam của Thebes. Trên bờ phía tây của Thung lũng sông Nile đối diện Thebes, cácpharaoh của Vương triều thứ Mười tám đã cho xây dựng một loạt lăngPHI CHÂU THỊNH VƯỢNG ◆ 37mộ hoàng gia mới. Thutmose I là người đầu tiên quyết định rằng lăngmộ của ông phải được khoét sâu vào trong vách đá tại thung lũng xaxôi giữa sa mạc dốc đứng, tránh xa ánh mắt của dân chúng, với hyvọng tránh khỏi mối đe dọa từ những kẻ cướp mộ. Kiến trúc sư củaông là Ineni đã ghi lại: “Tôi bí mật giám sát quá trình khoét sâu vàovách đá làm mộ cho đức vua. Không một ai nhìn thấy và cũng chẳngai nghe thấy.” Những người kế vị Thutmose cũng nối bước theo ông,cho xây dựng một nghĩa trang hoàng gia, sau này được gọi là Thunglũng của vua. Trong khi đó, cộng đồng hướng sự chú ý đến một loạt các khu đềnhoàng gia được xây dựng nổi bật trên nền thung lũng đối diện Thebes.Hatshepsut, người phụ nữ quyền lực nhất từng cai trị Ai Cập cổ đại, đãxây dựng một trong những công trình ngoạn mục nhất ở đó: một ngôiđền xây áp vào những vách đá dựng đứng có ngõ vào là một lối đi đắpcao, hai bên sườn dốc có hơn một trăm nhân sư của Hatshepsut đứnglàm trụ và một cầu thang khổng lồ với những bậc thang có cột chống. Ngôi đền dành riêng cho “cha tôi, Amun”, trên tường ghi lại câuchuyện Amun nuôi dạy và trao cho bà quyền cai trị với tư cách pharaoh.Khu phức hợp đền thờ của Amenhotep III rộng gần 40 hecta đất, đượchai bức tượng nhà vua cao hơn mười tám mét sừng sững bảo vệ, có thểnhìn thấy từ cách đó nhiều kilômét. Để chuẩn bị cho cuộc sống ở thế giới bên kia, pharaoh muốnphòng chôn cất của họ phải bố trí thật nhiều báu vật. Trong các thếkỷ sau đó, hầu hết các di tích này đều bị cướp phá. Nhưng người tachỉ có thể hình dung rõ ràng về số của cải bị đánh cắp kia khi mộ củavua Tutankhamun được phát hiện vào năm 1922 trong tình trạng cònnguyên vẹn. Là vị vua trẻ cai trị đất nước trong mười năm cho đến khiqua đời vào năm 1322 trước Công nguyên, Tutankhamun được đưasang thế giới bên kia với vô số đồ vật khó lòng tưởng tượng như giườngngủ mạ vàng, xe ngựa, thuyền mô hình, vải lanh, đồ nội thất được38 ◆ MARTIN MEREDITHtrang trí công phu, hộp đựng đồ trang sức, gối tựa đầu, các món trangsức, hộp đựng thực phẩm, bảng trò chơi, thước đo và hàng trăm bứctượng nhỏ có tên là shawabtis, các bản sao hình nhân của đội người hầuvà thợ thủ công, sẵn sàng phục vụ nhà vua. Mặt trong của cỗ quan tàiđược làm bằng vàng nguyên khối, đặt ở phía đầu cơ thể được bọc vảilanh của nhà vua là chiếc mặt nạ bằng vàng của Tutankhamun, một tácphẩm thể hiện những kỹ năng hoàn hảo vốn đã trở thành biểu tượngcho sự giàu có và bí ẩn của Ai Cập cổ đại. Giới cầm quyền - gồm các linh mục có vị trí cao, sĩ quan quânđội, thị trưởng và các viên chức hành chính của chính phủ - cũng chiasẻ nhau phần lớn những của cải này. Vị thế kinh tế của giới giáo sĩ nóiriêng cũng ngày một gia tăng. Khi sự sùng kính Amun-Ra lan rộngkhắp cả nước, việc thờ cúng cũng giúp mang lại khối tài sản khổng lồ,gồm những vựa lúa, cơ sở sản xuất rượu bia, tiệm bánh và quyền kiểmsoát một phần mười đất nông nghiệp của Ai Cập. Các gia đình thuộctầng lớp thượng lưu sống trong những biệt thự lộng lẫy trên những khuđất rộng, say sưa trong những bữa tiệc xa hoa có sự tham gia của cácnhạc công, vũ công và ca sĩ. Họ cũng thích học chữ và thích dành thờigian đọc thuộc lòng những câu chuyện và những áng thơ được viết trêngiấy cói. Tầng lớp thấp hơn trong bộ máy hành chính là đội ngũ phụtrách công việc ghi chép, bận rộn với việc biên soạn hồ sơ và thực hiệncác công việc văn thư. Một điểm đáng chú ý của xã hội Ai Cập là địa vị của người phụnữ. Vài phụ nữ, chẳng hạn như Hatshepsut, cai trị đất nước như vịpharaoh. Một số nữ hoàng đảm nhiệm chức vụ cùng với chồng nhưnhững đối tác cầm quyền, nắm giữ uy quyền phi thường. Nhưng trongmọi mặt đời sống, phụ nữ sở hữu quyền và đặc quyền không nơi nàokhác trên thế giới có được vào thời đó. Phụ nữ được tuyển vào làm việctrong nhiều ngành nghề khác nhau. Họ sở hữu và kiểm soát tài sản,đồng thời có quyền viết di chúc cho riêng mình.PHI CHÂU THỊNH VƯỢNG ◆ 39 Bất chấp giai tầng hay địa vị xã hội, người Ai Cập nào cũng đềubận tâm đến thế giới bên kia. Trong suốt thời kỳ Tân Vương quốc, bộsưu tập các phép thuật và lời cầu nguyện đã xuất hiện trong các Vănbản Kim tự tháp và sau đó là Bùa chú quan tài, sau này được phát triểnthành một phiên bản mới nổi tiếng vào thời đó là Book of Going Forthby Day (Sách hướng về ánh sáng), nhưng vào thế kỷ XIX trước Côngnguyên quyển sách được khoác cho cái tên hiện đại Book of the Dead(Quyển sách của người chết). Quyển sách này thường được viết trên cuộngiấy cói, nội dung mỗi cuốn đều thay đổi khác nhau, tùy mỗi ngườiquyết định lựa chọn văn bản nào cần thiết hoặc hữu ích cho hành trìnhngang qua Duat (địa ngục) khi sang thế giới bên kia. Hành trình này được cho là chứa đầy hiểm nguy. Khi linh hồncủa người chết rời khỏi cơ thể, nó phải đi qua một loạt cửa, hangđộng và gò cao được các sinh vật siêu nhiên kỳ dị bảo vệ, sẵn sàngvồ lấy khi chúng đi qua. Chỉ khi nắm bắt chính xác thủ tục và câu cúphù hợp, linh hồn mới có thể vượt qua an toàn. Sống sót sau nhữngkhủng khiếp xảy ra ở địa ngục, người chết phải đối mặt với sự phánxét của hội đồng các vị thần oai nghiêm trong một nghi lễ được gọi là“Cân trái tim”. Thuật lại một văn bản được gọi là “Phủ nhận tội lỗi”,bị cáo sẽ tìm cách chối bỏ một loạt tội lỗi: “Tôi chưa từng cướp củangười nghèo”, “Tôi không đối xử độc ác với người hầu”, “Tôi khôngngược đãi gia súc”, “Tôi không cướp sữa của trẻ con”. Trái tim của bịcáo được cân trên cán cân đặt trước hình ảnh của Maat, nữ thần sựthật. Nếu hai đĩa cân cân bằng nhau, bị cáo sẽ được phép sang thế giớibên kia. Nếu trái tim làm hai đĩa cân mất cân bằng, một con quái vậtđáng sợ có tên là Ammit, quái vật ăn thịt người chết, sẽ ăn quả timkia và thủ tiêu mọi cơ hội bước sang thế giới bên kia. Quan niệm vềmột ngày phán xét cuối cùng với hy vọng về sự phục sinh huy hoàngnày đã được nhiều truyền thống tôn giáo sau này tiếp nối, đặc biệt làKitô giáo.40 ◆ MARTIN MEREDITH Cùng với việc trang bị các văn bản tang lễ phù hợp, người Ai Cậprất chú trọng đến việc bảo quản thi thể của người quá cố. Những cánhân giàu có sẽ sử dụng những người làm nghề ướp xác để đảm bảorằng họ được ướp xác theo các văn bản thiêng liêng, được bọc trong vảilanh tốt nhất và trang điểm bằng những lá bùa hộ mệnh cùng với trangsức và đồ châu báu. Quan tài của họ được trang trí với những bản khắccó nội dung cá nhân và những hình trang trí chạm khắc, đồ vật chôncất theo họ gồm cả đồ nội thất và tranh vẽ. Người nghèo cũng khaokhát mua được một cỗ quan tài cho mình để sang thế giới bên kia và đểdành một ít tài sản mang theo cùng. Truyền thống tôn giáo của Ai Cập đã bị phá vỡ triệt để dưới triềucủa Amenhotep IV, pharaoh nhiều tham vọng ở Vương triều thứ Mườitám, mong muốn lập ra tôn giáo của riêng mình, qua đó làm suy yếugiới giáo sĩ nhiều quyền lực của Amun. Amenhotep xây dựng tôn giáocủa mình dựa trên vị thần mặt trời có tên là Aten, tức phần hình cầu cóthể nhìn thấy của mặt trời, và đổi tên mình thành Akhenaten, nghĩa làlinh hồn của Aten, tự xưng là con trai của vị thần này và yêu cầu thầndân hoàn toàn tuân phục. Ông cũng làm cho vợ, nữ hoàng Nefertiti,nổi bật khác thường. Với tên gọi mang ý nghĩa “người phụ nữ xinhđẹp đã đến đây”, bà nổi tiếng với bức tượng bán thân được thể hiệnbởi nhà điêu khắc Thutmose, một trong những tác phẩm nghệ thuậtđược tôn kính nhất ở ​t​hời đại này. Trên các bức phù điêu ở đền thờ,cặp đôi hoàng gia này luôn được thể hiện qua sự hiện diện của chiếcđĩa hình mặt trời Aten, được nâng niu bằng những tia sáng cứu rỗineo đậu trên đôi bàn tay con người - bộ ba thần linh nắm giữ số phậnquốc gia. Tuy vậy, lòng sùng bái Amun vẫn ăn sâu trong tiềm thức ngườiThebes, và sau năm năm chịu nhiều phiền toái, Akhenaten quyết tâmtừ bỏ hẳn thành phố này để lập ra một thủ đô mới cách Thebes hơnPHI CHÂU THỊNH VƯỢNG ◆ 41386 kilômét về phía bắc, cho phép tôn giáo riêng của ông phát triển vàtránh được những kẻ chống đối. Được xây dựng lên từ con số không,thành phố Akhenaten chiếm gần một trăm ba mươi kilômét vuông trênbờ đông sông Nile, bao gồm hoàng cung, đền thờ Aten và các khu dân cư. Chưa hài lòng với việc cách ly các tôn giáo đối địch, giờ đâyAkhenaten cấm luôn việc thờ phụng các vị thần khác và ra lệnh rằngAten không chỉ là vị thần tối cao mà còn là duy nhất. Quyết tâm áp đặtchủ nghĩa độc thần nghiêm ngặt tại Ai Cập, ông đã ra lệnh phá hủy vàlàm biến dạng các đền thờ và công trình tôn vinh những người cai trịcũng như các vị thần tồn tại từ các thời đại trước, đồng thời cho xóabỏ những ký ức về họ. Tôn giáo thờ cúng Amun là mục tiêu chính màông nhắm đến. Bất chấp bao nhiêu nỗ lực, tôn giáo mang tính cách mạng củaAkhenaten vẫn chưa bao giờ bén rễ. Sau khi ông qua đời vào năm thứmười bảy trị vì, những người kế vị đã không thừa nhận tín ngưỡngcủa ông và đưa Ai Cập trở lại con đường truyền thống. Với lòng nhiệtthành tương tự, họ bắt tay vào chiến dịch xóa bỏ mọi dấu ấn cai trị củaông. Thủ đô quý giá của Akhenaten đã sớm trở thành thành phố hoangtàn và chẳng ai biết đến trong khoảng 3.500 năm. Vào đầu Vương triều thứ Mười chín, tương đương thế kỷ XIIItrước Công nguyên, Ai Cập vẫn là đế quốc uy hùng với sự hậu thuẫncủa quân đội đáng gờm và chính quyền có nhiều người giỏi. Đế chế nàyđược tổ chức phối hợp sức mạnh quân sự và khả năng vận động ngoạigiao. Các pharaoh vẫn được xem vừa là nhà vua, vừa là thần linh mangphúc lợi đến cho dân chúng. Họ tiếp tục thể hiện quyền lực của mìnhqua việc triển khai các chương trình xây dựng khổng lồ. Dưới triều đạicủa Ramesses II, việc xây dựng cung điện, đền thờ và tượng thờ đạt đếnmức độ trước đó chưa từng có.42 ◆ MARTIN MEREDITH Sinh ra trong gia đình quân nhân nơi vùng đồng bằng phíađông, Ramesses II cai trị Ai Cập trong sáu mươi bảy năm, từ 1279đến 1213 trước Công nguyên. Ông có hơn năm mươi con trai cùngnhiều con gái và là vị vua đã để lại cho Ai Cập một vài trong số nhữngdi tích đẹp và hùng vĩ nhất của đất nước này. Các công trình đượcông xây dựng bao gồm một thủ đô mới của vương triều tại vùngđồng bằng quê hương ông, công trình vĩ đại vô song về mặt kiến​​trúc, cùng các đền thờ và tượng thờ của ông trên hai chiều dọc ngangcủa đất nước. Ở Hạ Nubia, ngay phía bắc vùng thác nước lớn thứ hai, ông đãcho hàng nghìn công nhân Nubia xây dựng ngôi đền được đục đẽora từ mặt đá phía bên ngoài của ngọn núi thiêng nằm trên sông Nile(Abu Simbel thời hiện đại). Lối vào được bảo vệ bằng bốn bức tượngRamesses II cao hơn hai mươi mốt mét. Sau mặt chính là sảnh rộngvới nhiều cột chống hình trụ cùng tám bức tượng đứng khổng lồ củapharaoh trong hình dáng Osiris. Phía bên trong điện thờ có tượng củabốn vị thần quan trọng nhất là những vị thần bảo vệ Ai Cập và đế chếcủa nó ở Nubia và Levant, một trong số những vị thần đó là RamessesII. Khu nội điện được thiết kế để hai lần trong năm, vào những dịpxuân phân và thu phân, khi mặt trời lên nắng sẽ ngập tràn lối vào đềnvà chiếu sáng lên những bức tượng. Tại Thebes, ngôi đền chôn cất ông được xây dựng với quy môtương tự. Ngôi đền có bức tượng đá granit cao gần mười chín métvà nặng khoảng 1.000 tấn, sau này đã sập trong một trận động đất.Vào thế kỷ I trước Công nguyên, sử gia người Hy Lạp DiodorusSiculus đã mô tả nguồn gốc xuất hiện của bức tượng khổng lồ nàyvà cho biết rằng trên mặt đế bức tượng có khắc nội dung đề cập đếnvương hiệu của Ramesses II là Usermaatra, cái tên được ông phiênâm thành Ozymandias trong tiếng Hy Lạp. Phần chú thích này đượcghi như sau:PHI CHÂU THỊNH VƯỢNG ◆ 43 Ta là Ozymandias, vua của các vị vua. Bất kỳ ai muốn biết ta vĩ đại như thế nào và ta nằm lại ở đâu, hãy cho hắn tham quan một trong những tác phẩm của ta. Triều đại của Ramesses II đã đánh dấu đỉnh cao trong gia tài đồsộ của Ai Cập. Mãi sau này, không vị pharaoh nào của Ai Cập đạt đượcvị thế và quyền uy tương đương như vậy. Mưu đồ phía sau cung điệnvà cuộc tranh giành cốt nhục tương tàn vây hãm những người kế vị củaông. Nền kinh tế, vốn nặng gánh chi tiêu quân sự và chi phí cho cácdự án lớn, đã bắt đầu hụt hơi. Đợt lũ ở hạ lưu sông Nile đã khiến chovấn đề càng thêm tồi tệ. Các cuộc xâm lược từ Libya và các cuộc tấncông của những đội quân hải tặc đến từ phía đông Địa Trung Hải cứnhăm nhe đe dọa biên giới Ai Cập. Garrisons lúc này đang đóng quânở Levant đã được triệu về duy trì an ninh quốc gia, dẫn đến sự sụp đổcủa đế chế Ai Cập ở đó. Thebes bị ảnh hưởng bởi sự bùng nổ của cáccuộc đình công, tình trạng bất ổn dân sự và các vụ cướp lăng mộ. Tấtcả nghĩa trang hoàng gia đều bị cướp phá, trừ một số ít ngôi mộ củacác vua chỉ mất đi kho báu. Ngay cả xác ướp của các pharaoh vĩ đại củaTân Vương quốc cũng bị bóc ra và lấy đi những lá bùa hộ mệnh quýgiá. Một nhóm quân sự nắm quyền kiểm soát ở Thebes và kết thúc cuộcnội chiến. Quân lính do Ramesses XI gửi từ đồng bằng quê hương ôngđến giành lại quyền kiểm soát tại đây cuối cùng đã lập ra chế độ riêngở Thebes, bất chấp quyền lực của nhà vua. Khi Ramesses XI qua đờivào năm 1069 trước Công nguyên, chấm dứt thời đại Tân Vương quốctrong cảnh hỗn loạn, Ai Cập chia làm hai nửa và rất dễ bị những kẻ códã tâm ở bên ngoài xâm lược. Lấy cảm hứng từ truyền thuyết Ozymandias và những công trìnhtự tôn vinh bản thân của ông, nhà thơ người Anh Percy Bysshe Shelley44 ◆ MARTIN MEREDITHđã sáng tác một bài thơ sonnet1 vào năm 1817, nói về sự suy tàn khótránh khỏi của các đế chế do bạo chúa dựng nên, dù rằng có thể họ đãtừng rất hùng mạnh ở triều đại của mình: Tôi đã gặp lữ khách đến từ vùng đất cổ Họ nói rằng: “Đôi bàn chân đá to không có thân người, Trơ trọi giữa sa mạc. Gần đó, trên mặt cát, Là khuôn mặt vỡ nát của một người cau mày, phân nửa vùi trong cát Môi nhăn nheo, lạnh lùng ra lệnh bằng nụ cười chế nhạo Hãy nói rằng nhà điêu khắc kia đọc được nỗi đau ấy Nỗi đau vẫn tồn tại, khắc sâu vào những thứ vô hồn này Bàn tay giễu cợt, còn trái tim thì dung dưỡng. Và trên bệ đá, xuất hiện những dòng này: “Ta là Ozymandias, vua của các vị vua: Hỡi đấng toàn năng, hãy nhìn vào những công trình của ta và tuyệt vọng!” Chẳng còn gì ở đây. Bởi vây quanh ta là phân rã Của đống đổ nát khổng lồ kia, vô biên và trơ trụi Những bãi cát cô độc và phẳng lì trải dài ra xa.1. Thể thơ mười bốn dòng. (BT)2 NHỮNG CUỘC PHIÊU LƯU VÀO SÂU NỘI ĐỊA Trong khi đó, tại Tây Phi, một trong những cuộc di cư dài hạn với quy mô lớn trong lịch sử loài người vẫn đang đượctiến hành, được khởi xướng bởi nhóm cộng đồng nói tiếng Bantusống ở vùng cao giữa hai con sông Nyong và Sanaga thuộc miền NamCameroon ngày nay. Bantu là một phần trong tập hợp mở rộng củacác dân tộc ở Tây Phi thuộc ngữ hệ Nigeria-Congo. Cho đến nay, lý dothúc đẩy việc di dân vẫn không rõ ràng, nhưng các chuyên gia ngôn ngữở thế kỷ XX đã tìm thấy địa điểm khởi phát việc di dân trong quá trìnhphân loại các ngôn ngữ ở châu Phi. Họ phát hiện ra rằng hầu hết cư dânở nửa phía nam châu Phi đều nói các ngôn ngữ có liên hệ mật thiết vớinhau. Trong số khoảng 600 ngôn ngữ này, nhiều từ và thuật ngữ đượcsử dụng chung, bao gồm phần gốc ntu mang nghĩa “con người” và tiềntố ba để biểu thị dạng thức số nhiều. Thuật ngữ “Bantu” - nghĩa đen là“loài người” - được triết gia người Đức thế kỷ XIX là Wilhelm Bleeksử dụng lần đầu, đề cập đến sự đa dạng của các ngôn ngữ tương tự mà46 ◆ MARTIN MEREDITHthực dân châu Âu gặp phải ở miền Nam châu Phi. Nhưng quê gốc củanhững người nói tiếng Bantu lại chính là cao nguyên Cameroon, ở cáchđó hơn 4.000 kilômét. Vùng lãnh thổ bị những người thuộc ngữ hệ Nigeria-Congo chiếmđóng vào đầu thiên niên kỷ thứ tư trước Công nguyên đã được mở rộngthêm, chạy từ sông Senegal ở phía tây đến Cameroon ở phía đông. Khuvực phía đông là nơi cư trú của một nhánh con có tên là Benue-Kwa.Trong số con cháu của họ ngày nay có người Yoruba, Igbo và Akan.Những người nói tiếng Bantu đã hình thành nên một nhánh con củaBenue-Kwa, sống ở vùng biên giới phía đông, ngay rìa rừng mưa xích đạo. Benue-Kwa là những nông dân thích nghi với môi trường nhiệtđới. Cây trồng chủ lực của họ là nhiều giống khoai lang, một loại câybản địa có củ ăn được ở Tây Phi. Họ cũng trồng một số loại cây, trongđó có cọ dầu cung cấp dầu ăn và dùng làm rượu cọ, cọ raffia dùng dệtvải raffia và hạt kola, về sau trở thành mặt hàng thương mại chính củaTây Phi. Họ là những thợ đóng thuyền lành nghề, đục đẽo những khúcgỗ đóng thuyền độc mộc để câu cá và đi lại trên sông. Thợ mộc cũngchuyên sản xuất các tác phẩm điêu khắc hình người và mặt nạ trưngbày tại các lễ hội cộng đồng. Giống như những người Nigeria-Congokhác, Benue-Kwa sở hữu những tài năng âm nhạc đặc biệt. Những buổibiểu diễn thường diễn ra với tiết tấu đa nhịp rộn ràng trên trống, với cáccao độ khác nhau - những nhịp điệu về sau trở thành một phần quenthuộc, tạo thành âm nhạc trong thế giới hiện đại. Một đặc điểm kháctrong xã hội ấy chính là tầm quan trọng của việc tôn kính linh hồn tổtiên. Tổ tiên cần được tôn trọng và tưởng nhớ, bỏ bê việc này có thểmang lại nhiều bất hạnh. Benue-Kwa cũng tin rằng bất hạnh có thểđến từ tà ý của người đang sống và vì thế họ thường tìm thuốc chữa từnhững thầy lang truyền thống. Đến cuối thiên niên kỷ thứ tư trước Công nguyên, những ngườitrồng trọt nói tiếng Bantu bắt đầu di chuyển về phía nam qua khu vựcPHI CHÂU THỊNH VƯỢNG ◆ 47rừng nhiệt đới, đưa các kỹ năng nông nghiệp, công cụ bằng đá, thuyềnđộc mộc và kỹ thuật làm gốm vào các khu vực thuộc cộng đồng nhữngngười săn bắn và hái lượm BaTwa, một tộc người cổ đại thường đượcbiết đến dưới tên gọi “Pygmies” trong các ngôn ngữ châu Âu. Quá trìnhbăng qua rừng nhiệt đới của họ diễn ra rất chậm, bình quân không quámười chín kilômét cho mỗi thập kỷ. Nhưng khoảng 1.000 năm trướcCông nguyên, các nhóm người Bantu vốn quen sử dụng các con sônglàm đường đã xâm nhập vào hầu hết các phần của Bồn địa Congo, tiếnđến rìa ngoài của rừng xích đạo ở phía đông và phía nam. Ngoài khu vực rừng là vùng đồng cỏ rộng lớn Đông và Nam Phi,lãnh địa của những người săn bắn và hái lượm, con cháu của một trongnhững dòng dõi lâu đời nhất của loài người trên trái đất. Dáng ngườithấp bé, thường chỉ cao chưa đến thước rưỡi, họ sở hữu hàng loạt cáckỹ năng được mài giũa qua hàng nghìn năm sống du cư trên các vùngđồng cỏ rộng lớn. Họ tạo tác các công cụ từ gỗ, xương và đá, biến sợicây thành dây và lưới, dệt thảm và làm cung tên từ lau sậy, pha chế hàngloạt độc chất từ rắn, côn trùng và cây cỏ để hạ gục con mồi. Đáng chú ý nhất ở đây chính là truyền thống làm nghệ thuật trênđá, vốn có niên đại khoảng 28.000 năm. Ở Đông Phi, hình thức nghệthuật trên đá chủ yếu là các mô hình hình học được vẽ bằng ngón tay,thường là những vòng tròn và đường song song. Ở Nam Phi, phía bêndưới sông Zambezi, các nghệ sĩ thuộc các nhóm người sau này đượcbiết đến với cái tên San lại theo đuổi một truyền thống khác. Tại hàngnghìn địa điểm trong vùng, bằng những nét vẽ tinh tế, nghệ sĩ San đãvẽ lại những cảnh sinh hoạt của con người, những vật tổ và sinh vậtđến từ thế giới tưởng tượng. Nghệ sĩ là những pháp sư, những nhân vậtđứng đầu trong xã hội San. Qua bức vẽ, họ phản ánh lại những ký ứcghi nhận được từ trạng thái nhập đồng cùng ảo giác mà vũ điệu nhậpđồng kia mang lại. Những vũ điệu nhập đồng, như niềm tin của họ, sẽcho phép bước vào thế giới linh hồn, nơi họ có thể khai thác sức mạnh48 ◆ MARTIN MEREDITHsiêu nhiên có thể gọi mưa, chữa bệnh, giảm căng thẳng xã hội và kiểmsoát di chuyển của những đàn linh dương. Những hình ảnh khắc trênđá thể hiện vũ công đang cúi người về phía trước, mình đeo lục lạc vàtay cầm gậy, nhảy múa cùng linh dương, hươu cao cổ và voi, những loàivốn được cho là có tiềm năng siêu nhiên. Ngôn ngữ mà người San sử dụng là cổ ngữ. Chúng chứa nhiềuphức âm tựa tiếng lách cách hay những âm thanh của bộ gõ vốn trướcđây có thể đã là nền tảng của một ngữ hệ được sử dụng trải dài suốt từEthiopia hiện đại cho đến Nam Phi, trước khi bị bỏ rơi bằng chính sựphát triển của các ngôn ngữ mới hơn. Kể từ thiên niên kỷ thứ tư trước Công nguyên, lãnh địa của nhữngngười săn bắn hái lượm ở Đông Phi đã thu hút nhiều nhóm di cư châuPhi khác nhau. Từ cao nguyên Ethiopia đến khu vực đông bắc đã xuấthiện những người chăn nuôi gia súc nói tiếng Cushitic mang đến cáckỹ năng chăn nuôi và nông nghiệp. Đến thiên niên kỷ thứ hai trướcCông nguyên, họ đã đến đồng bằng Serengeti của Tanzania hiện đại,cũng là biên giới phía nam. Từ Thung lũng sông Nile đến vùng tây bắclà nơi mà những người chăn nuôi gia súc lưu vực sông Nile đến trồnglúa miến. Nhưng sự xuất hiện của người di cư Bantu từ khu vực rừngnhiệt đới Congo sang phía tây đã mang lại những tác động sâu rộngnhất. Các cộng đồng nói tiếng Bantu mở rộng đều đặn từ Đông Phicho tới giáp biển, đồng thời thu nhận gia súc và các kỹ thuật canh tácmới trên đường đi. Dù rằng những người săn bắn hái lượm đã nỗ lực cùng tồn tại vớinhững người mới đến và giao dịch mua bán với họ, nhưng rồi họ cũngbị đồng hóa bằng tiến bộ của những người mới đến này. Ngày nay, ởĐông Phi, những người này chỉ còn sót lại hai nhóm con cháu, đóchính là người Hadzabe và người Sandawe của Tanzania. ***PHI CHÂU THỊNH VƯỢNG ◆ 49 Sự ra đời của kỹ nghệ luyện thép đã tạo nên động lực mới cho khuvực châu Phi nhiệt đới. Vào giữa thiên niên kỷ thứ nhất trước Côngnguyên, nghề luyện thép đã được thiết lập ở khu vực giữa Bồn địa Chadvà vùng Đại hồ ở Đông Phi, sau đó lan sang cả khu vực Tây Phi. Cácsản phẩm bằng sắt được sản xuất tại Taruga trên cao nguyên Jos củaNigeria hiện đại từ các thành viên của “văn hóa Nok”, nổi tiếng với cáctác phẩm điêu khắc đầu người bằng đất nung. Tại Jenne-Jeno, một khuđịnh cư đô thị trên vùng đồng bằng ngập nước của sông Trung Nigeria,các thợ sắt chuyên nghiệp đã sản xuất một loại kim loại cao cấp giốngnhư thép. Giáo nhọn và tên sắt mang lại nhiều lợi ích cho thợ săn, cáccông cụ bằng thép như rìu và cuốc cho phép những nông dân đầu tiêndọn sạch những khoảnh rừng rộng lớn để canh tác, giúp nâng cao năngsuất nông nghiệp. Ở Đông Phi, tập quán chế tác đồ sắt được lan tỏa từ các nhómở vùng Đại hồ có tên là Mashariki. Những khoảnh rừng rộng lớn đãbị đốn hạ để cung cấp than cho các lò luyện kim. Từ các lò nung,Mashariki Bantu cũng cho ra một kiểu đất nung mới với các họa tiếttrang trí đặc biệt gọi là Urewe, được lan truyền bằng nhiều hình thứckhác nhau trên khắp miền Đông và miền Nam châu Phi. Giai đoạn cuối của việc mở rộng Bantu về phía nam châu Phi ởcuối thiên niên kỷ thứ nhất trước Công nguyên xảy ra với tốc độ nhanhhơn. Từ thế kỷ III trước Công nguyên, các nhóm tiên phong tiến lêntừ Đông Phi dọc theo nhiều tuyến đường khác nhau. Được trang bịcác công cụ bằng sắt, họ đẩy lùi ranh giới nông nghiệp về phía nam,mang theo gia súc và cừu. Họ thích chọn các thung lũng dọc sông vàđịa hình nhiều nước để định cư, chọn lúa miến và hạt kê làm thứcăn chính, kết hợp đánh bắt cá và săn bắn. Vào thế kỷ II trước Côngnguyên, một số nhóm đã đến khu vực Trung Zambezi. Các nhóm khácdi chuyển xuống bờ Ấn Độ Dương, khai thác động vật có vỏ và cácnguồn tài nguyên biển khác trên đường đi, đến Thung lũng Limpopo

Click to View FlipBook Version