Chó đá ở Phai Món - Tiền Phong

Phố Phai Món (phường Hoàng Văn Thụ, TP Lạng Sơn) được coi là phố cổ của người xứ Lạng. Nơi đây còn lưu giữ được nhiều ngôi nhà trình tường với mái ngói âm dương cổ kính, rêu phong.

Phố Phai Món tập trung đồng bào người dân tộc thiểu số đến sinh sống nhiều đời và những phong tục, tập quán được lưu truyền từ đời này sang đời khác.

Nhiều hộ gia đình người dân tộc Nùng Cháo ở đây có tục chọn ngày tốt để đặt con chó đá trước cửa. Nó có ý nghĩa trừ những điều không hay, không tốt và chó đá giúp con người trông nom cửa nhà...

Bà Hà Thị Lý dân tộc Nùng Cháo đến bên góc cửa bên phải hiên nhà, tay cầm một gói kẹo để trước tượng một con chó bằng đá. Sau khi đỏ hương nghi ngút, bà Lý lầm rầm khấn: Mở bài khai khẩu oóc chào xuân/ Tiếng cạ duyên cần mì xuân sắc/ Sị tử xo chào lỉn sắc xuân (Mở bài khấn này ra chào xuân/ Cho rằng duyên người có thân thương/ Cầu rằng duyên người có xuân sắc/ Tôi cúi xin chào để vui xuân).

Hồi lâu bà cầm lấy kẹo phát cho con trẻ. Năm nào cũng vậy, cứ dịp Tết đến, xuân về, bà Lý lại làm một công việc thường niên là thắp hương cúng kẹo cho con chó đá gia đình đặt trước cửa...

Quay lại ngồi bên chén rượu Mẫu Sơn ấm nồng, gia đình bà Lý cho biết: “Không chỉ ngày 30 Tết, cúng ông Công, ông Táo lên giời mà trong những ngày lễ trọng của gia đình như lễ cưới, hỏi, cúng rằm, con chó đá đều được gia chủ quan tâm đặc biệt.

Nhất là ngày Tết, chó đá được “tắm” bằng lá bưởi đun nóng, sau đó được gia chủ quàng trên cổ những vòng vải đỏ hoặc giấy hồng điều...”. Bà Lý tiết lộ: Từ khi có con chó đá để trước cửa, bà đi làm ăn yên tâm hẳn…

Con chó đá đã về gia đình bà Hà Thị Lý kể từ mùa xuân 1998. Nó do một nghệ nhân người Nùng ở Bản Thí (Chi Lăng, Lạng Sơn) tạc, nặng 40 kg, 3 người đi thồ về mới nổi vì phải đưa rước nó thật cẩn thận theo chỉ dẫn của thầy mo, tránh va chạm, xô đập...

Nghệ sĩ ưu tú dân tộc Nùng Triệu Thuỷ Tiên - Nguyên Trưởng đoàn nghệ thuật Lạng Sơn - cho hay: “Chó đá dịch ra tiếng Tày - Nùng là Ma hin. Không chỉ là vấn đề tâm linh mà nó còn là vật trang trí nhà cửa rất đẹp.

Nhiều nơi còn tục thờ con chó đá như: Chi Lăng, Đồng Mỏ, Khòn Lèng, Phai Món, Thất Khê, Tràng Định, Đồng Đăng, Cao Lộc...”. Nói rồi nghệ sĩ Triệu Thuỷ Tiên dẫn tôi đến bên một con chó của ngôi nhà cạnh gia đình chị và nói: “Thường thì con chó đá nặng 30 - 35 kg, nhưng cũng có gia đình đặt làm to hơn.

Ngày Tết, ngoài việc cúng kẹo, cúng cơm cho chó đá. Khi đến nhà chúc tết, mọi người có thể “phong bao” mừng tuổi cho chó đá để tỏ lòng biết ơn nó đã trông giữ yên bình trong một năm cho gia chủ và cho láng giềng...”.

...Theo sự chỉ dẫn của gia đình bà Hà Thị Lý, chúng tôi tìm đến bản Nà Khuất (Yên Trạch, Cao Lộc) nơi có khoảng gần chục người làm chó đá. Họ chủ yếu là người Tày - Nùng sống trên những triền đồi, hẻm núi.

Anh Lương Văn Hộ, 31 tuổi chỉ cho chúng tôi hai con chó đá để góc cửa, cạnh bên đống đồ nghề gồm những cây đục bằng sắt tốt đủ các kích cỡ và búa, dao...

Anh Hộ theo học nghề được 3 năm nay do ông Lương Hải Cường - Bố anh - truyền dạy. Anh Hộ cho biết: “Chỉ có đá xanh mới tạc được chó còn các loại đá núi có nhiều chất tạp lẫn vào lại có nhiều thớ hay bị nứt, vỡ...

Trời phú cho bản làng Yên Trạch có vùng đá xanh quý. Nhiều nhất là ở khe Phai Nghiều, thuộc bản Nà Khuất. Mà đá ở đây lại có rất nhiều màu, có màu ngả đỏ, có màu chuyển vàng nâu, màu đen...

Điều đáng nói là đá xanh thường có ở hang sâu, ở tầng đất kín. Muốn lấy được đá phải mất công đào, tìm. Khi mang được đá cũng phải “tạc phác” cho đỡ nặng mới vác về nhà. Từ nhà anh Hộ đến nơi có đá cũng mất 2 tiếng đồng hồ đi bộ...

Ông Lương Hải Cường là người có uy tín nhất ở bản Nà Khuất với 20 năm làm nghề tạc chó đá và hiện có 5 “đệ tử” học việc ở các bản lân cận.

Chó đá dưới bàn tay của ông nom rất có hồn, hợp với mọi yêu cầu của gia chủ. Ông Cường làm được 4 - 5 kiểu chó, có con làm kỳ công như tay giơ chào ngang tai, chó phủ phục, chó dướn người...

Anh Lương Văn Hộ tâm sự với tôi: “Nghề làm chó đá tuy vất vả, nhưng khi làm rất đam mê. Phải thuộc từng thớ đá và yêu những nét chạm. Nếu làm chó đẹp chừng 5 ngày mới xong.

Nhiều người đặt phải làm đến tận khuya. Mỗi năm anh làm được trên dưới 100 con, ngoài người đặt chó tự đến tận Nà Khuất để lấy thì thời gian rảnh rỗi, gia đình anh đèo ra chợ Kỳ Lừa, Giếng Vuông ở thành phố Lạng Sơn bán, giá giao cũng được tầm 50-60 ngàn đồng/con...”.

Nhìn ra mé núi xanh thẳm nơi biên giới, người nghệ nhân đục đá nói nhỏ: “Cứ đến dịp giáp tết, nhiều người đặt chó đá. Kể từ tháng 8 âm lịch là chúng tôi làm cả ngày. Tiền thu nhập cũng đủ để lo một cái tết tươm tất...”.

Nói rồi anh vừa xách hai con chó đá ra ngoài hiên vừa tâm sự: “Hôm nay đã đến ngày hẹn lấy chó của hai gia đình ở Bản Thí. Tôi phải hoàn thiện nốt việc cho kịp...”. Tôi nhìn, sau động tác chạm khắc đá của anh Hộ, đá văng ra như những giọt sương rơi.

Tôi đến bên góc nhà ông Lương Hải Cường. Ở đó có một con chó đá khá cũ, dưới đế có chữ số 1999. Cạnh bên, cành đào tiên Mẫu Sơn đang có những nụ đỏ chúm chím. Mùa xuân đã về trên quê hương xứ Lạng...!