Chơi Chữ Dựa Vào Tiền Giả định Là Dữ Liệu Văn Học, Văn Hóa

Chơi chữ là "lợi dụng các hiện tượng đồng âm, đa nghĩa,... trong ngôn ngữ nhằm gây một tác dụng nhất định (như bóng gió, châm biếm, hài hước,...) trong lời nói" (1); "một biện pháp tu từ, trong đó ngữ âm, ngữ nghĩa, văn tự, văn cách,... được vận dụng một cách đặc biệt, nhằm đem lại những liên tưởng bất ngờ, lí thú" (2)Cù Đình Tú đã nêu một định nghĩa đầy đủ hơn về chơi chữ: "Chơi chữ là cách tu từ vận dụng linh hoạt các tiềm năng về ngữ âm, chữ viết, từ vựng, ngữ pháp của tiếng Việt nhằm tạo nên phần tin khác loại song song tồn tại với phần tin cơ sở. Phần tin khác loại này - tức lượng ngữ nghĩa mới - là bất ngờ và về bản chất, không có quan hệ phù hợp với phần tin - tức thông báo - cơ sở" (3). Ông đã trình bày các kiểu chơi chữ trong tiếng Việt như đã định nghĩa: chơi chữ bằng phương tiện ngữ âm, chữ viết (cùng âm, điệp âm, chiết tự,...); chơi chữ bằng phương tiện từ vựng - ngữ nghĩa (cùng nghĩa, nhiều nghĩa, trái nghĩa, cùng trường ý niệm,...); chơi chữ bằng phương tiện ngữ pháp (tách và ghép các yêú tố trong câu theo những quan hệ ngữ pháp khác nhau, đánh tráo quan hệ cú pháp trong câu) (3).Dựa vào những định nghĩa trên, có thể giúp vào việc nhìn nhận, phát hiện các cách chơi chữ trong nói năng hàng ngày, trong văn chương. Có điều là những định nghĩa này chỉ quan tâm đến các phương tiện ngôn ngữ được biểu hiện trên văn bản, mà chưa chú ý tới cái không được phô bày ra rõ ràng bằng chữ bằng lời.2. Chơi chữ dựa vào tiền giả định là dữ liệu văn học, văn hóa2.1.Tiền giả định là những hiểu biết được xem là bất tất phải bàn cãi, bởi đã được các bên giao tiếp mặc nhiên thừa nhận và dựa vào chúng để tạo nên ý nghĩa tường minh trong phát ngôn của mình (4). Trong giao tiếp nói chung, tiền giả định là dữ liệu văn học, văn hóa diễn ra ở một vài tầng lớp, ngành nghề nhất định. Còn trong sáng tác và tiếp nhận văn học, đặc biệt là văn học cổ, các dữ liệu văn học, văn hóa (tục ngữ, truyền thuyết, lịch sử, điển cố văn học, tác phẩm thơ văn,...), được sử dụng, vận dụng một cách tự nhiên, đương nhiên khi cần (mà không phải giới thuyết, chú giải gì). Nói khác đi, dữ liệu văn học, văn hóa là tiền giả định trong giao tiếp văn học.Sử dụng tiền giả định là dữ liệu văn học, văn hóa phù hợp với yêu cầu diễn đạt, khiến lí lẽ thêm vững chắc, ý tứ cũng hàm súc hơn lối miêu tả bình thường. Nhưng, hiển nhiên là không phải bao giờ dùng tiền giả định thuộc văn học, văn hóa cũng là chơi chữ. Hiện tượng chơi chữ chỉ xảy ra khi điều tiền giả định kia bị xuyên tạc, để biểu hiện theo ý đồ riêng của người sáng tạo. Gọi tác phẩm (hay một bộ phận của tác phẩm) có sử dụng điều tiền giả định đang bàn là A, điều tiền giả định đó là B, thì B luôn luôn có giá trị đúng, dù A có giá trị đúng hay sai (dữ liệu văn học, văn hóa tồn tại khách quan, không thuộc vào ý muốn của người nghệ sĩ; vả lại, khi trích dẫn chúng để làm cứ liệu, dẫn chứng, là đã thừa nhận sự đúng đắn của chúng rồi). Như vậy, muốn chơi chữ dựa vào B, thì hoặc chỉ chọn một hoặc một vài yêu tố nào đấy của B, trích dẫn ra với dụng ý không giống B, hay có vẻ như dẫn nguyên vẹn B ra, nhưng thực chất thì nội dung của B đã bị làm cho thay đổi. Đó là hai dạng xuyên tạc B thường gặp. Bảng định nghĩa logic kèm hệ quả sắc thái diễn đạt về mặt chơi chữ, được rút ra là: