Chủ Nghĩa Tư Bản Giám Sát - Mega Story

Bài viết trích trong cuốn “Phá hủy/Tái thiết: Dự báo năm 2020” do TTXVN mua bản quyền của Project Syndicate. Đầu năm nay, TTXVN tiếp tục xuất bản cuốn “Đại dịch kinh hoàng: Dự báo năm 2021” và là lần thứ 4 mua bản quyền xuất bản tiếng Việt cuốn sách giá trị này.

Trong chủ nghĩa tư bản giám sát, những trải nghiệm sống của con người được các công ty tư nhân đơn phương tuyên bố sở hữu và biến thành các dòng dữ liệu độc quyền. Một phần trong số dữ liệu này được sử dụng để cải tiến sản phẩm và dịch vụ. Phần còn lại được coi là “dư thừa hành vi” (phản ánh các đặc tính và hành vi của người dùng, ngoài những dữ liệu chính phục vụ cho mục tiêu xác định) và được đánh giá cao nhờ những dấu hiệu dự báo phong phú của chúng.

Những dữ liệu mang tính dự báo này được chuyển tới các “nhà máy” áp dụng trí tuệ nhân tạo thời đại mới, nơi chúng được điện toán thành các sản phẩm dự báo mang lại lợi nhuận cao để tiên liệu các lựa chọn của con người trong hiện tại hoặc tương lai. Các sản phẩm dự báo sau đó được giao dịch tại những nơi mà tôi gọi là “các thị trường hành vi giao sau,” nơi các nhà tư bản giám sát bán sự chắc chắn cho các khách hàng doanh nghiệp của họ.

“Tỷ lệ nhấp chuột” của Google là sản phẩm dự báo đầu tiên đạt được thành công trên toàn cầu, và các thị trường quảng cáo của nó cũng là sản phẩm hành vi tương lai đầu tiên được buôn bán. Các nhà tư bản giám sát đã trở nên vô cùng giàu có nhờ các hoạt động buôn bán trên, và ngày càng nhiều công ty trong hầu hết các lĩnh vực kinh tế đã thể hiện sự háo hức đặt cược vào hành vi tương lai của người tiêu dùng.

Các động lực cạnh tranh của các thị trường mới này cho thấy những đòi hỏi kinh tế của chủ nghĩa tư bản giám sát. Trước hết, trí tuệ nhân tạo đòi hỏi phải có rất nhiều dữ liệu: lợi thế kinh tế nhờ quy mô. Thứ hai, những dự báo chính xác nhất cũng đòi hỏi phải có nhiều loại dữ liệu khác nhau: lợi thế kinh tế nhờ phạm vi.

Điều này khiến cho việc thu thập dữ liệu dư thừa không chỉ dừng lại ở các lượt like trên mạng xã hội và các cú nhấp chuột, mà còn mở rộng sang cả thế giới ngoài mạng internet: bước chạy và tốc độ chạy bộ của bạn; cuộc trò chuyện của bạn vào bữa sáng; việc bạn tìm chỗ đỗ xe; khuôn mặt, giọng nói, tính cách và cảm xúc của bạn.

Chủ nghĩa tư bản giám sát đã phá tan giấc mơ kỹ thuật số ban đầu, trong đó hình dung Internet là một lực lượng giải phóng và dân chủ hóa.

Trong giai đoạn tăng cường cạnh tranh thứ ba, các nhà tư bản giám sát phát hiện ra rằng dữ liệu mang tính dự báo chính xác nhất có được là nhờ việc can thiệp vào hành động của con người để dỗ dành, uốn nắn, tập hợp và sửa đổi hành vi hướng đến các kết quả chắc chắn. Sự thay đổi từ tri thức thành sức mạnh này đã biến đổi công nghệ từ phương tiện sản xuất thành một phương tiện điều chỉnh hành vi toàn cầu nhằm đạt được “lợi thế kinh tế nhờ hành động.”

Sức mạnh điều chỉnh hành vi từ xa và có thể áp dụng trên quy mô lớn nhằm đáp ứng các mục đích của người khác được tôi gọi là “sức mạnh công cụ,” vì nó hoạt động hoàn toàn thông qua các thiết bị kỹ thuật số. Sức mạnh công cụ sẽ không đe dọa bạn bằng cách khủng bố hay ám sát. Sẽ không có binh lính nào xuất hiện để lôi bạn vào các trại cải tạo lao động hay trại tập trung. Loại hình sức mạnh mới này hoạt động từ xa, khơi gợi những tín hiệu vô thức, các động lực so sánh xã hội, phần thưởng và hình phạt, và nhiều hình thức thực thi để định hình hành vi sao cho phù hợp với các lợi ích thương mại của nó.

Lợi thế kinh tế nhờ hành động luôn là tâm điểm thí nghiệm. “Các thí nghiệm về sự lan truyền ồ ạt” của Facebook đã khám phá ra cách thức khơi gợi các tín hiệu vô thức và động lực so sánh xã hội trên các trang Facebook để thay đổi hành vi và cảm xúc của người dùng trong thế giới thực, trong khi kiên quyết bỏ qua nhận thức của người dùng.

Pokemon Go, trò chơi thực tế ảo do Google phát triển đã đẩy thí nghiệm này lên một tầm cao mới. Những người tham gia cơn sốt Pokemon Go cách đây vài năm không chỉ đang chơi một trò chơi điện tử trên điện thoại. Trên thực tế, phần thưởng và hình phạt của việc xây dựng thí nghiệm thành một trò chơi đã được sử dụng để thu hút người chơi đến các nhà hàng, quán bar, các cửa hàng bán đồ ăn nhanh và những cửa hàng đã trả tiền để đảm bảo lượng khách hàng bước vào những nơi này.

Chủ nghĩa tư bản giám sát được Facebook, Microsoft, Amazon và nhiều tập đoàn khác theo đuổi, nhưng được hoàn thiện đầu tiên nhờ Google (nay là Alphabet)

Giống như cách chủ nghĩa tư bản công nghiệp đã không ngừng tăng cường các phương tiện sản xuất, chủ nghĩa tư bản giám sát cũng đang tăng cường các phương tiện điều chỉnh hành vi. Chủ nghĩa tư bản giám sát đã phá tan giấc mơ kỹ thuật số ban đầu, trong đó hình dung Internet là một lực lượng giải phóng và dân chủ hóa. Người ta không nên nuôi dưỡng những ảo tưởng cho rằng các mạng xã hội có tính đạo đức cố hữu hoặc bản chất của việc “kết nối” là phục vụ cho toàn xã hội, có tính bao trùm và dân chủ.

Ngược lại, kết nối kỹ thuật số giờ đây chỉ đơn thuần là một phương tiện phục vụ cho mục đích thương mại của người nào đó. Bản chất của chủ nghĩa tư bản giám sát là ăn bám, nhắc lại lời của Karl Marx mô tả chủ nghĩa tư bản giống một con ma cà rồng sống nhờ bóc lột lao động, chỉ là giờ đây lao động được thay thế bằng trải nghiệm cá nhân của con người.

Chủ nghĩa tư bản giám sát được Facebook, Microsoft, Amazon và nhiều tập đoàn khác theo đuổi, nhưng được hoàn thiện đầu tiên nhờ Google (nay là Alphabet), giống như cách chủ nghĩa tư bản quản lý được General Motors hoàn thiện cách đây một thế kỷ.

Là nhà tiên phong, Google đã nhanh chóng chiếm các không gian vô chủ của mạng internet chưa được quản lý, nơi công ty này phát triển mạnh như một loài xâm lấn trong một môi trường không có những kẻ săn mồi tự nhiên. Họ đã phát triển mô hình kinh doanh của mình với tốc độ chóng mặt mà các thể chế công hoặc người dùng không có khả năng bắt kịp. Nhưng họ cũng hưởng lợi từ các sự kiện lịch sử. Sau cuộc tấn công ngày 11/9/2001, bộ máy an ninh quốc gia Mỹ đã có xu hướng nuôi dưỡng, sao chép, bảo vệ và sử dụng một cách thích hợp thay vì quản lý các năng lực nổi bật của chủ nghĩa tư bản giám sát.

Các nhà tư bản giám sát đã nhanh chóng nhận ra rằng họ có thể làm bất cứ cái gì họ muốn, và đó chính là những gì họ đã làm. Trong khi nói đãi bôi về sức mạnh giải phóng của công nghệ, họ đã che giấu hành động thực sự là không ngừng bí mật khai thác trải nghiệm cá nhân của người dùng như một nguồn nguyên liệu thô miễn phí cho việc sản xuất và bán hàng.

Được khuyến khích nhờ doanh thu khổng lồ ngày càng tăng và một môi trường hoạt động hoang dã không bị kiểm soát, các nhà tư bản giám sát cũng được bảo vệ nhờ tính mập mờ cố hữu của các quy trình tự động hóa. Người dùng đơn giản là không nhận ra điều gì đang xảy ra và logic kinh tế mới thực sự vận hành ra sao.

Sau khi bắt đầu với các công ty internet lớn, các cơ chế và đòi hỏi kinh tế của chủ nghĩa tư bản giám sát đã trở thành mô hình mặc định cho các doanh nghiệp hoạt động dựa vào mạng internet nói chung. Hơn nữa, các sản phẩm dự báo hiện nay không chỉ giới hạn ở các quảng cáo trực tuyến có xác định mục tiêu, mà còn mở rộng sang nhiều lĩnh vực khác, trong đó có ngành bảo hiểm, bán lẻ, tài chính, y tế, giáo dục và một loạt hàng hóa và dịch vụ ngày càng phong phú. Những hàng hóa và dịch vụ này không sản sinh để phục vụ cho sự tương tác mang tính xây dựng giữa nhà sản xuất và người tiêu dùng.

Các nhà tư bản giám sát đã nhanh chóng nhận ra rằng họ có thể làm bất cứ cái gì họ muốn, và đó chính là những gì họ đã làm.

Thay vì là đối tượng của quá trình trao đổi giá trị truyền thống, chúng là những “mồi câu” thu hút người dùng vào các dàn xếp khai thác, trong đó các trải nghiệm cá nhân của họ có thể bị thu hoạch và đóng gói để phục vụ cho mục đích của những người khác. Một sự thật hiển nhiên trong thời đại kỹ thuật số là: “Nếu có gì là miễn phí, thì bạn chính là sản phẩm”. Nhưng điều đó không đúng: bạn chính là nguyên liệu thô trong một quy trình khai thác lớn hơn nhiều.

Điều này ngụ ý nhắc đến một giao kèo kiểu Faust (trong vở kịch Faust của Goethe, Faust đã đấu tranh với việc bán linh hồn cho quỷ dữ để thỏa mãn khát khao hiểu biết). Tất cả chúng ta đều chấp nhận rằng mạng internet hiện quan trọng đối với việc tham gia xã hội và kinh tế. Tuy vậy, để gặt hái được những lợi ích của nó, chúng ta phải chấp nhận để cho chủ nghĩa tư bản giám sát khai thác. Vì chúng ta quá phụ thuộc vào thế giới kỹ thuật số, nên chúng ta đã buộc chính mình phải làm quen với thực tế bị theo dõi, phân tích, khai thác và thao túng. Chúng ta tự biện minh cho điều đó (“tôi chẳng có gì phải che giấu”) hoặc đơn giản là chấp nhận mất đi quyền riêng tư và quyền hành động, mà không nhận ra rằng mình đang bị áp đặt một sự lựa chọn về cơ bản là bất hợp pháp.

Vì sao chúng ta lại đi đến tình cảnh này? Một trong những đặc tính quan trọng nhất của chủ nghĩa tư bản giám sát là nó chưa từng có. Theo định nghĩa, các phát triển chưa từng có cũng có nghĩa là ban đầu không ai có thể nhận được chúng.

Khi chúng ta bắt gặp thứ gì đó mới mẻ, chúng ta cố gắng tìm hiểu nó bằng cách đặt nó vào bối cảnh các lĩnh vực quen thuộc. Chẳng hạn, khi chiếc ô tô lần đầu tiên xuất hiện, nhiều người đã dựa vào thuật ngữ “cỗ xe không ngựa kéo” để giải thích cho công nghệ mới này.

Khi chúng ta diễn giải một phát triển chưa từng có trong hiện tại chỉ là “phần mở rộng” của quá khứ, chúng ta có nguy cơ bình thường hóa những thứ bất thường. Đây có thể là một lỗi nguy hiểm.

Khi những người thổ dân thuộc quần đảo Caribbean thời trước khi được Colombo phát hiện, lần đầu tiên gặp những người lính Tây Ban Nha có vũ khí tiến vào bờ biển của họ, họ tưởng rằng mình được các vị thần ghé thăm và đã gieo mầm hủy diệt bằng cách chào đón những người mới đến với lòng hiếu khách đầy cảm động.

Vì chưa từng có, nên chủ nghĩa tư bản giám sát đã vượt ra ngoài phạm vi của những khái niệm kinh tế hiện tại. Chẳng hạn, chúng ta chọn những từ như “độc quyền” và “quyền riêng tư” khi phản đối các thông lệ của chủ nghĩa tư bản giám sát.

Nhưng khi những thuật ngữ này chắc chắn được áp dụng, chúng lại không nắm bắt được cái cốt lõi của các hoạt động mới đó. Chủ nghĩa tư bản giám sát không chỉ là về quản trị doanh nghiệp hay sức mạnh thị trường; mà đó là về một logic tích tụ hoàn toàn mới, với những cơ chế, phương pháp, đòi hỏi và các thị trường ban đầu riêng.

Những hậu quả vượt xa những giới hạn thông thường của doanh nghiệp tư nhân và làm suy yếu nền dân chủ từ trên xuống, cũng như từ dưới lên. Từ trên xuống, chủ nghĩa tư bản giám sát hoạt động thông qua sự bất cân xứng chưa từng có giữa tri thức và sức mạnh, làm tăng thêm thay vì giảm bớt tình trạng bất bình đẳng xã hội.

Từ dưới lên, những đòi hỏi của chủ nghĩa tư bản giám sát nhằm vào sự tự chủ của con người, quyền tự quyết và khả năng hành động của mỗi cá nhân – những năng lực mà nếu thiếu chúng, nền dân chủ là hoàn toàn không thể tưởng tượng.

Giống như cách chủ nghĩa tư bản công nghiệp đã không ngừng tăng cường các phương tiện sản xuất, chủ nghĩa tư bản giám sát cũng đang tăng cường các phương tiện điều chỉnh hành vi.

Mặc dù chủ nghĩa tư bản giám sát là một lực lượng hoàn toàn mới trong lịch sử kinh tế, nhưng chúng ta đã chứng kiến đủ để biết rằng nó dựa vào sự khinh thường trắng trợn các chuẩn mực và quyền xã hội, vốn là những yếu tố thiết yếu để xã hội dân chủ có thể vận hành một cách đúng đắn.

Cũng giống như nền văn minh công nghiệp trở nên phồn vinh bất chấp những tổn hại gây ra cho tự nhiên, chủ nghĩa tư bản giám sát cũng phát triển mạnh mẽ bất chấp những tổn hại đối với bản chất con người. Chúng ta hiện đang đối mặt với di sản của chủ nghĩa tư bản công nghiệp trong cuộc chiến toàn cầu chống lại sự biến đổi khí hậu kinh hoàng. Bằng cách trao cho chủ nghĩa tư bản giám sát toàn quyền kiểm soát, di sản của chính chúng ta sẽ là gì?

(Shoshana Zuboff là Giáo sư danh dự ngành Quản lý doanh nghiệp tại Trường Kinh doanh Harvard, và cũng là tác giả của cuốn “Kỷ nguyên của chủ nghĩa tư bản giám sát”)

Chia sẻ:

• Tweet

Có liên quan