Con Giống Bột: Nét đẹp Dịp Trung Thu | VOV2.VN

Trước đây, cứ mỗi dịp Tết Trung thu, những con giống nhỏ xinh bằng bột được bày bán khắp các phố phường Hà Nội và nhiều tỉnh đồng bằng Bắc Bộ, là những món đồ chơi được trẻ em yêu thích. Các mâm cỗ trông trăng muốn trở nên lộng lẫy, bắt mắt cũng không thể thiếu những con giống bột sặc sỡ này. Không chỉ là món đồ chơi được trẻ em yêu thích mỗi dịp Trung thu, con giống bột còn đóng vai trò tâm linh, phục vụ các sinh hoạt tín ngưỡng, tôn giáo của người Việt. Chúng được coi như lá bùa hộ mệnh bảo vệ đứa trẻ khỏi những tác động tiêu cực từ ma quỷ và ác thần.

Nhưng có một thời gian, những con giống bột nhỏ xinh đó dường như biến mất khỏi đời sống đương đại. Những năm 80 của thế kỷ XX là thời điểm những con giống bột tại Hà Nội dần dần lui vào dĩ vãng vì hoàn cảnh lịch sử, kinh tế khó khăn thiếu thốn, nguyên vật liệu khan hiếm, cộng thêm việc những nghệ nhân già qua đời mà chưa kịp truyền lại nghề cho con cháu... Trò chơi con giống bột mai một dần do sự cạnh tranh với những món đồ chơi ngoại nhập, cũng như điện thoại thông minh thu hút trẻ em thời hiện đại.

Từ 3 - 4 năm nay, với nỗ lực của nhà nghiên cứu văn hóa Trịnh Bách và nghệ nhân trẻ Đặng Văn Hậu, những con giống bột này đang dần được khôi phục trở lại. Hai chú cháu, một già, một trẻ, cùng chung đam mê tìm tòi, bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc. Họ đã cặm cụi đi tìm, nghiên cứu, chế tác lại những món đồ chơi xưa, rồi đem ra trưng bày tại phố Hàng Mã. Nghệ nhân con giống bột Đặng Văn Hậu cho biết: “Cái đặc biệt của con giống bột này là mình làm theo phong cách hoàn toàn xưa. Làm đồ giả cổ khó thế nào thì làm con giống bột này khó như thế”.

Không hề dễ để phục dựng lại những con giống bột vì những nghệ nhân già làm nghề từ xưa hầu hết đều đã mất mà chưa kịp truyền nghề lại. Hai chú cháu Trịnh Bách – Đặng Văn Hậu phải cất công dò hỏi khắp nơi, mất rất nhiều thời gian mới tìm được đúng những nghệ nhân xưa. “Năm 2017 Hậu có báo tin tìm được một bà làm con giống bột. Lúc đó tôi không tin - nhà nghiên cứu văn hóa Trịnh Bách chia sẻ. Nhưng đến lúc gặp thì tôi tin rằng bà có thể là truyền nhân cuối cùng của con giống bột Đồng Xuân. Bà cho mượn 1 bộ dụng cụ gồm mười mấy thứ dùng để làm con giống bột ngày xưa. Không thể nặn bằng tay được, phải có những dụng cụ mới làm được”.

Về cơ bản, con giống bột tại miền Bắc chia ra làm 3 phong cách: phong cách Phú Xuyên, phong cách Đồng Xuân và phong cách Phố Khách. Con giống bột tại Xuân La, Phú Xuyên, ngoại thành Hà Nội được làm bằng bột nếp nhuộm bằng các vật liệu thiên nhiên, sau đó được nấu chín. Khi nặn xong, con giống thường được đem hấp lại cho bóng đẹp. Đề tài của con giống bột Phú Xuyên thường lấy từ những con vật, đồ vật gần gũi với cuộc sống con người ở làng quê như trâu, bò, lợn, gà, ấm trà, đầu sư tử Trung Thu... Trẻ em sau khi chơi xong, có thể ăn được luôn để khỏi phí.

Con giống bột Đồng Xuân tại Hà Nội do người dân ở phố Hàng Mã, Hàng Lược, Hàng Đường, Đồng Xuân chế tác, phổ biến được làm bằng bột nếp trộn với bột hoành tinh, nhuộm bằng phẩm màu, sau khi nặn xong được quang dầu bóng để có thể bảo quản được trong nhiều năm. Loại con giống này không thể ăn được, mà chỉ có chức năng là đồ chơi cho trẻ em và làm đồ trang trí. Các đề tài con giống bột Đồng Xuân thường rất phong phú, thường là các loài động vật như bộ Lục Súc (ngựa, trâu, dê, gà, chó, lợn), cá chép, cá vàng, tôm, cua, voi, rắn, hổ, chuột...; hoa quả như đào, lựu, na, xoài, thị...; các đồ vật như bộ ấm chén, chậu hoa, hòn non bộ, đôi hài thêu, có cả những cảnh sinh hoạt của con người như cậu bé chăn trâu thổi sáo, người chèo thuyền hoa, trẻ em rước rồng múa sư tử.

Con giống bột Phố Khách, chủ yếu do người Hoa Kiều ở phố Hàng Buồm, Mã Mây chế tác, tuy có nguyên liệu tương tự con giống bột Đồng Xuân nhưng kỹ thuật chế tác lại tinh xảo, tỉ mỉ hơn. Các đề tài của con giống bột Phố Khách thường thiên về thần thoại như Tứ Linh, Nghê hí châu, Sư tử hí cầu, cá chép hoá rồng, Thiềm Thừ hí nguyệt, cô tiên cầm phất trần... hay những nhân vật trong văn học Trung Hoa như Tôn Ngộ Không, Quan Công, Trương Phi, Lưu Bị... Tới những năm 60 của thế kỷ XX, những con giống bột Phú Xuyên được cải tiến với que tre cắm vào, để tiện cho việc phơi phóng, trưng bày không bị tốn diện tích, là tiền thân của những con giống được bày bán phổ biến ngày nay với cái tên “Tò He”.

Phân biệt giữa các loại con giống bột, nghệ nhân Đặng Văn Hậu cho biết: “So với những nghiên cứu của tôi và chú Bách thì con giống bột Phố Khách thường có cái kẹp bằng đồng, còn con giống bột Đồng Xuân là con giống trơn, những phong cách hoàn toàn khác hẳn nhau. Con giống bột Phú Xuyên làm hoàn toàn ngẫu hứng, mỗi người làm phong cách khác nhau. Nhưng về đặc điểm thì con giống bột Phú Xuyên làm trên vòng tre, bột làm bằng bột gạo tẻ. Con giống bột Đồng Xuân lại có màu trầm hơn vì không được hấp qua. Mỗi loại chỉ cần nhìn qua là biết có sự khác nhau”.

Với tâm huyết của những người như nhà nghiên cứu Trịnh Bách, nghệ nhân trẻ Đặng Văn Hậu, nghệ nhân con giống bột Đồng Xuân cuối cùng Phạm Nguyệt Ánh, những con giống bột từ xa xưa bỗng như bước ra từ quá khứ, khiến những người thuộc thế hệ đi trước ngậm ngùi, xúc động hồi tưởng lại những kỷ niệm thời thơ ấu. Không chỉ vậy, những người thuộc giới trẻ cũng bày tỏ sự thích thú với món đồ chơi độc đáo này, càng thêm tự hào về một nền văn hoá Việt Nam rực rỡ, giàu bản sắc.