Dede Korkut Kitabı - Vikipedi

Dede Korkut Hikâyeleri

Kitâb-ı Dedem Korkut Hikâyet-i Oğuznâme
Metnin Dresden elyazmasının ilk sayfası
Yazarlar	Anonim (Hikayelerdeki anlatıcı ozan: Korkut Ata)
Ülke	Türkiye Azerbaycan Türkmenistan
Dil	Oğuz Türkçesi
Konu	Oğuz Türklerinin yaşamı
Türler	Epik şiir, destansı hikâyeler, halk hikâyeleri
Yayım	y. 14. veya 15. yüzyıl
Tam metin	Vikikaynak'ta Dede Korkut Hikâyeleri

Dede Korkut Kitabı (Dresden yazmasının adıyla: Kitāb-ı Dedem Ḳorḳud Alā Lisān-ı Tāife-i Oġuzân; Vatikan yazmasının adıyla: Hikâyet-i Oğuznâme, Kazan Beğ ve Gayrı), Oğuz Türklerinin bilinen en eski epik destansı hikâyeleridir. Hikâyeler, göçebe Türk halklarının sosyal yaşam tarzları ve İslam öncesi inançları için önemli olan ahlak ve değerleri taşır. Kitabın efsanevi anlatımı, başta Türkiye, Azerbaycan ve Türkmenistan olmak üzere Oğuz kökenli halkların kültürel mirasının bir parçasıdır. Aslen sözlü bir edebî ürün olup, 14. veya 15. yüzyılda anonim bir yazar tarafından yazıya geçirilmiştir.[1]

Metnin Dresden yazması on iki, Vatikan yazması ise altı destansı hikâye ve bir önsözden oluşur. İçerdiği hikâyeler tarih boyunca dilden dile, anlatıcıdan anlatıcıya aktarılan birer sözlü gelenek ürünüdür. Hikâyeler kulaktan kulağa aktarıldığından dolayı gerçek hâlinin dışına çıkmıştır. 15. yüzyılın ikinci yarısında yazıya geçirildiği tahmin edilmektedir.[2] Oğuzların yaşam biçimlerinden ekonomisine, inançlarından giyinişlerine, beslenmelerinden içinde yaşadıkları doğaya kadar pek çok konuda bilgi sağlayan bir kaynaktır. Günümüze ulaşan üç el nüshası bulunmaktadır. Gonbad el yazmasının keşfedildiği 2018 yılına kadar biri Vatikan'da ve biri Dresden'de olmak üzere yalnızca iki el yazması biliniyordu.[3][4]

Eser

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dede Korkut Hikayeleri
UNESCO Somut Olmayan Kültürel Mirası
Türkmenistan manatında Dede Korkut.
Ülke	Türkiye, Azerbaycan ve Kazakistan
Kaynak	01399
Bölge	Avrupa ve Kuzey Amerika
Tescil geçmişi
Tescil	2018 (13. oturum)

Dede Korkut Kitabı, destansı Oğuz hikâyelerinin mecmuasıdır.[5] İçerdiği on iki hikâyenin büyük bölümü ilk defa X.-XI. yüzyıllar arasında Oğuzların eski yurdu olan Seyhun nehri boylarında ortaya çıkmış, XI. yüzyılda Oğuzlar'ın Kuzey İran, Güney Kafkasya ve Anadolu'yu ele geçirmeleri ile Yakındoğu'ya gelmiştir. “Alpamış” olarak da bilinen Bamsı Beyrek hikâyesi ise V.-VI. yüzyıllara kadar tarihlenmektedir.[6]

Hikâyelerin çoğu Doğu ve Güneydoğu Anadolu'nun iki büyük nehri Amıt suyu (Dicle) ve Aras nehrinin kollarından Kara Dere, Dereşam Suyu civarında geçer. "Kanlı Koca Oğlu Kan Turalı Boyu” hikâyesinde Trabzon çevresi net bir şekilde tasvir edilir.[6]

Hikâyelerinin yazıya geçirildiği tarih olarak XV. yüzyılın ikinci yarısı kabul edilmektedir. Kars, Erzurum civarında hüküm süren Akkoyunluların bu destanları yazıya geçirttiği tahmin edilmektedir.[6]

Destan döneminden halk hikâyeciliğine geçiş döneminin en önemli ürünü Dede Korkut Hikâyeleridir. Hem şiir hem de düzyazı biçiminde yazılmıştır. Olay içeren yerler düzyazı, duygu içerikli yerler şiir şeklinde yazılmıştır.

Eserde nazım ve nesir bir arada verilmiştir. Dili Âzerî lehçesinin özelliklerini göstermekle birlikte bugünkü Azerî lehçesiyle karşılaştırıldığında bütün dil özelliklerinin bu lehçeye ait olmadığı görülür. Gereksiz edebiyat süsleri bulunmayan, kısa, yalın ifadelerle örülmüş, yapmacıksız, özensiz bir üslûp hâkimdir.[7]

Yer yer dünya mitoloji ve folklorik metinleri ile benzerlikler gösteren kısımlar mevcuttur.[8]

Eserin günümüze ulaşan üç adet el yazması mevcuttur. Biri 19. yüzyılda Dresden’de, diğeri 20. yüzyılda Vatikan'da, üçüncüsü ise 21. yüzyılda Kazakistan'da bulunmuştur.[9]

Dresden nüshası

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kitâb-ı Dedem Korkud Alâ Lisân-ı Tâife-i Oğuzân (“Oğuz boyunun diliyle Dedem Korkud Kitabı”)[10] adını taşır; giriş ve 12 hikâye içerir. İlk defa H. O. Fleisch tarafından bulunmuştur. Bilim dünyasına 1815'te Heinrich Friedrich von Diez'in yayımladığı bir makale ile tanıtılmıştır. Şu anda Saksonya Eyalet ve Üniversite Kütüphanesi Dresden'ın envanterindedir. İsteyenler kütüphanenin internet sitesinden nüshanın tamamına erişeblirler.[11] Von Diez'in Dresden nüshasını kopyalayarak elde ettiği bir kopya, Berlin Kütüphanesi'ndedir ve Berlin nüshası diye adlandırılır.

Vatikan nüshası

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hikâyet-i Oğuznâme, Kazan Beğ ve Gayrı ("Oğuzname hikâyesi, Kazan Bey ve diğerleri”) adını taşır; giriş ve 6 hikâyeyi içine almaktadır. Vatikan Kütüphanesi Türkçe kısmında 102 numarada kayıtlıdır.[5][12]

Nüshaların dil özellikleri ve kurguları birbirinden farklıdır. Kimi araştırmacılar iki nüshasının ortak bir dip nüshaya dayandığı görüşündedir; kimileri ise iki nüshanın da farklı anlatıcılardan ayrı ayrı derlenmiş olabileceği ihtimalini dile getirmiştir.[13]

Türkistan nüshası

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bilinen 12 hikâyeye ek olarak 13. hikâyeyi (Salur Kazan'ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi) barındıran tek nüshadır. Diğer nüshalar 15. yüzyıla aittir ancak bu nüshanın 14. yüzyıla ait olduğu ifade edilmektedir. Kesinleştiği takdirde en eski nüsha olacaktır.[9]

Eserin basılması ve çevirileri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dede Korkut Hikâyeleri ilk olarak Berlin nüshasına dayanarak Kilisli Rıfat tarafından 1916'da Arap harfleriyle Kitâb-ı Dede Korkud alâ Tâife-i Oğuzân adıyla İstanbul'da yayımlandı. Orhan Şaik Gökyay, Berlin nüshasını Dresden nüshasının fotoğrafları ile karşılaştırarak “Dede Korkut” adıyla (1938) yayımlamıştır. Ardından Gökyay, Dresden nüshasını esas alarak Vatikan nüshasındaki fazlalıkları da eklemek suretiyle geniş bir incelemeyi “Dedem Korkud’un Kitabı” adıyla yeniden yayımladı (1973). Muharrem Ergin ise Dresden ve Vatikan nüshalarının tıpkı basımlarını vererek eseri Dede Korkut Kitabı I ([Giriş-Metin-Faksimile], Ankara 1958), II ([İndeks-Gramer], Ankara 1963) adıyla neşretmiştir.[7]

Eser Rusçaya (1950 ve 1951), İtalyancaya (1952), Almancaya (1958), İngilizceye (1972 ve 1978), Sırpçaya (1981) çevrilmiştir. Farsçaya İngilizce tercümesinden Bâbâ Korkud adıyla ve Türkçe aslından Hamâse-i Dede Korkut adıyla çevrilmiştir.

Hikâyelerde Yer Alan Eski Türk Gelenekleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hikâyelerin hepsinin bir toyla (eğlenceyle) başlaması eski bir Türk geleneğinin göstergesidir. Çocuklara ad verilirken yaptıkları işin gözetilmesi de eski bir Türk geleneği olarak kabul edilmelidir. Örneğin Boğaç Han, ismini boğayı öldürmesiyle almıştır.

Toy etme: Oğuzlar mühim konularda karar vermek için toplantı yaparlardı.

Kudretli Oğuz beylerini hep çağırdılar evlerine getirdiler. Ağır misafirlik eylediler.

İçerik

[değiştir | kaynağı değiştir]

Giriş

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kitabın girişi iki kısımdan oluşur: Birincisi hikâyelerin kopyalanması sırasında yazılmış olan ve Dede Korkut'u tanıtan kısımdır. İkinci kısmı ise Dede Korkut'un sözlerine ayrılmıştır. Bu ikinci kısımda önce Dede Korkut'un söylemiş olduğu vecizeler sıralanmakta sonra da kadınları dörde ayıran sözleri gelmektedir.[5]

Hikâyeler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dresden nüshasına göre eserde sırasıyla şu Oğuz hikâyeleri gelmektedir: Dirse Han Oğlu Boğaç Han Salur Kazan'ın Evi Yağmalanması Kam Büre Bey Oğlu Bamsı Beyrek Kazan Bey Oğlu Uruz'un Tutsak Olması Duha Koca Oğlu Deli Dumrul Kanlı Koca Oğlu Kanturalı Kazılık Koca Oğlu Yegenek Basat'ın Tepegöz'ü Öldürmesi Begin Oğlu Emren Uşun Koca Oğlu Segrek Salur Kazanın Tutsak Olup Oğlu Uruz'un Çıkarması İç Oğuz'a Taş Oğuz Asi Olup Beyrek Öldüğü

Vatikan yazmasında altı öykü vardır: Hikayet-i Han Oğlu Boğaç Han Hikayet-i Bamsı Beyrek Hikayet-i Salur Kazan'ın Evi Yağmalanduğudur Hikayet-i Kazan Begün Oğlu Uruz Han Tutsak Olduğudur Hikayet-i Kazılık Koca Oğlu Yegenek Bey Hikayet-i Taş Oğuz İç Oğuz'a Asi Olup Beyrek Vefatı

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

• Korkut Ata
• Dede Korkut Hikayeleri (çizgi film)
• MEB 100 Türk edebiyatçısı listesi
• Türk mitolojisi

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]

1. ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2020. 
2. ^ "DEDE KORKUT". TDV İslâm Ansiklopedisi. 25 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2022. 
3. ^ Özdamar, Fazıl. "Dede Korkut Kitabı, Türkistan/Türkmen Sahra Nüshası, Soylamalar ve 13. Boy, Salur Kazan'ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi,". Milli Folklor dergisi Cilt 16, Sayı 123, Yıl: 2019. 26 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2020. 
4. ^ "İlk kez Karar duyurmuştu: Prof. Dr. Metin Ekici, Dede Korkut keşfini anlattı". Karar.com, 28 Nisan 2019. 29 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2020. 
5. ^ a b c Ergin, Muharem. "Türk Edebiyatı'nın Paha Biçilemeyen Mücevheri: Dede Korkut" (PDF). Dil ve Edebiyat Dergisi. 18 Nisan 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2015. 
6. ^ a b c Cırık, Önder. "Doğa Tarihi Açısından Dede Korkut Hikayeleri Üzerine Bir İnceleme". Acikbilim.com 2 Nisan 2015. 25 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2015. 
7. ^ a b "Orhan Şaik Gökyay, Dede Korkut, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt 9" (PDF). 27 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Ocak 2016. 
8. ^ "Arşivlenmiş kopya". 15 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2016. 
9. ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 18 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2020. 
10. ^ "Kitab-i Dedem Korkut - Mscr.dresd.ea.86". Saksonya Devlet Kütüphanesi. 20 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2015. 
11. ^ Dresden, SLUB. "Kitab-i Dedem Korkut - Mscr.Dresd.Ea.86". digital.slub-dresden.de (Almanca). 7 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2024. 
12. ^ "Vat.turc.102". Vaitkan Kütüphanesi. 23 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2015. 
13. ^ Pehlivan, Gürol. "Müstensihin Edebi Eserin Yaratımındaki Rolü–Dede Korkut Kitabı Örneğinde" (PDF). 1 Ocak 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2015. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir] Wikimedia Commons'ta Dede Korkut Kitabı ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• TRT arşivinden
• Dede Korkut Hikâyeleri Özeti
• Dede Korkut Kitabı Dresden Nüshası

g t d Türk Destanları
İslamiyetten Önce Türk Destanları	Alp Er Tunga Destanı Bozkurt Destanı Ergenekon Destanı Göç Destanı İlce Han Destanı Oğuz Kağan Destanı Mani Dininin Kabulü Destanı Siyenpi Destanı Şu Destanı Türeyiş Destanı
İslamiyetten sonra Türk Destanları	Cengizname Çanakkale Destanı Danişmendname Dede Korkut Destanı Genç Osman Destanı Edigey Destanı Köroğlu Destanı Kuva-i Milliye Destanı Saltuknâme Satuk Buğra Han Destanı Seyid Battal Gazi Destanı Üç Şehitler Destanı Timur Destanı
Diğer Türk Toplulukları Destanları	Adil Sultan Destanı Ah Çibek Arığ Kaçak Yusuf Destanı Gan Kişi Destanı Manas Destanı Üçügey Üdügüyen ve Kusagan Hocugur Destanı Yaratılış Destanı

g t d Dede Korkut Kitabı
Dresden Yazması	Dirse Han Oğlu Boğaç Han Salur Kazan'ın Evi Yağmalanması Kam Büre Bey Oğlu Bamsı Beyrek Kazan Bey Oğlu Uruz'un Tutsak Olması Duha Koca Oğlu Deli Dumrul Kanlı Koca Oğlu Kanturalı Kazılık Koca Oğlu Yegenek Basat'ın Tepegöz'ü Öldürmesi Begin Oğlu Emren Uşun Koca Oğlu Segrek Salur Kazanın Tutsak Olup Oğlu Uruz'un Çıkarması İç Oğuz'a Taş Oğuz Asi Olup Beyrek Öldüğü
Vatikan Yazması	Dirse Han Oğlu Boğaç Han Kam Büre Bey Oğlu Bamsı Beyrek Salur Kazan'ın Evi Yağmalanması Kazan Bey Oğlu Uruz'un Tutsak Olması Kazılık Koca Oğlu Yegenek İç Oğuz'a Taş Oğuz Asi Olup Beyrek Öldürmesi
Türkmensahra Yazması	Salur Kazan'ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi
Karakterler	Bayındır Han Korkut Ata Dirse Han Boğaç Han Salur Kazan Han Bay Bican Bey Banu Çiçek Bamsı Beyrek Burla Hatun Kazan Bey Selcen Hatun Uruz Bey Deli Dumrul Karaca çoban Kanturalı Kazılık Koca Basat Tepegöz Emren Segrek Aruz Koca Deli Dündar

Otorite kontrolü	NDL: 001241885 NKC: unn20191048762 TDVİA: dede-korkut VIAF: 175023609