Đền Cô Bé Đông Cuông (Văn Yên, Yên Bái) - Chốn Thiêng

Tên gọi và vị trí địa lý

Đền Đông Cuông có tên gọi khác là đền Chầu đệ nhị Thượng Ngàn; ngôn từ dân gian trước đây định danh “Đền Đông”, “Đền Mẫu Đông”; khánh tự và sở văn ghi rõ “Đông Quang linh từ”.

Đền thuộc địa phận thôn Bến Đền, xã Đông Cuông, huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái. Cách trung tâm tỉnh lỵ Yên Bái về phía Tây Bắc 52km, cách huyện lỵ Văn Yên 18 km về phía Tây Bắc và cách ga Trái Hút 4km về phía Tây Nam.

Lược sử

Đền có từ lâu đời, qua sử sách thư tịch được biết Đền có muộn nhất vào đời Lê, được phát triển từ một Miếu cổ (thuộc trung tâm trại Quy Hóa thời Trần). Trong Kiến Văn Tiểu Lục, mục “Linh tích” thời hậu Lê, cụ Lê Quý Đôn có ghi chép về ngôi Đền Đông Cuông này.

“Văn Châu, một người thuyền hộ xã Kính Chủ, huyện Thanh Ba (nay thuộc địa phận Lâm Thao – Phú Thọ) là học trò Hiệu như Nguyễn Đình Kính. Giữa niên hiệu Bảo Thái (1720 – 1729) đi buôn ở Đông Quang (nay thuộc huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái). Bến sông này có miếu thờ Đông Quang Công Chúa vẫn nổi tiếng anh linh. Tục truyền Công Chúa là vợ Đại vương miếu Ngọc Tháp, huyện Sơn Vi (sau đổi là huyện Lâm Thao). Một hôm trời đã tối, Văn Châu thấy một người từ trong miếu Đông Quang đi ra đến chỗ thuyền đỗ, gọi tên mình và bảo rằng: “Khi thuyền nhà ngươi trở về qua miếu Ngọc Tháp, phiền nhà ngươi nói giúp là kính tạ Đại vương, Chúa bà đã sinh con trai rồi, gửi lời về báo để Đại vương biết.” Nói xong liền biến mất. Đường thủy mà thuyền buồm đi từ Đông Quang đến Ngọc Tháp phải ba, bốn ngày, thế mà ngày hôm ấy, Văn Châu bắt đầu đi từ sáng sớm mà đến giờ Thân đã tới Ngọc Tháp (chỗ này núi đá mọc nhô ra bến sông như hình ruột ốc, miếu ở trên núi, bên cạnh miếu có chùa Lăng Nghiêm). Văn Châu theo lời thầy dặn, đứng ở đầu thuyền nói lại, rồi đi.“”(1)

Đền Đông Cuông sơ khởi là Miếu thờ Đông Quang công chúa do các dòng họ Hà, Hoàng là người Tày Khao sáng lập và thay nhau đảm lãnh công vụ chính quyền, đồng thời là nơi làm việc của Thổ Tù, chức dịch, phiên quan và đảm chức năng “Đinh Trạm” chuyển tống đạt công văn hai chiều giữa triều đình trung ương và cơ sở. Thời Trần tổng dinh Quy Hóa – Hà Bổng và ông Từ (Ngọc Tháp – Quang Sơn) lên trấn giữ biên ải. Hiện nay, trước là Đình, nay là Đền dòng họ Hà quán xuyến bởi tổ phụ của dòng họ Hà là Hà Văn đã từng lãnh đạo địa phương đánh giặc Nguyên – Mông thời Trần. Sử chép tháng 2 năm Đinh Hợi (1287) vua Nguyên – Mông lấy 7 vạn quân, 500 chiến thuyền, 6.000 quân Vân Nam và 1 vạn 5.000 quân ở 4 châu ngoài bể và sai thái tử Thoát Hoan làm đại nguyên soái; A Bát Xích làm Tả Thừa; A Lỗ Xích làm bình trương chính sự; Ô Mã Nhi làm chính sự đem tất cả hơn 30 vạn quân sang tiến đánh nước Nam.

Trước tình thế đó, Thái thượng hoàng Trần Thánh Tông và vua Trần Nhân Tông đã sắc phong Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn làm quốc công tiết chế chỉ huy toàn bộ quân dân Đại Việt kháng chiến chống quân xâm lược Nguyên – Mông. Đạo quân Nguyên – Mông do Nạt Tốc Lạt Đinh chỉ huy chạy ngược theo sông Lô về Vân Nam, khi chạy qua địa phận Phù Ninh (nay là huyện Phong Châu tỉnh Phú Thọ) chúng bị quân dân địa phương do anh em Hà Đặc, Hà Chương đã rút quân lên đánh tận căn cứ núi Chỉ (thuộc tỉnh Phú Thọ), từ trên núi đưa dân binh xông vào đồn quân tiên phong của giặc, tập kích bất ngờ bằng nhiều mưu lược quân sự. Hà Đặc sai người dùng tre đan thành những hình người to lớn cho mặc áo quần như người thật rồi cứ tối thì dẫn ra dẫn vào. Ông lại sai người dùi thủng thân các cây to rồi cắm vào đấy những mũi tên thật lớn, quân giặc trông thấy tưởng rằng đang gặp những người khổng lồ có sức mạnh phi thường bắn thủng cả những cây cổ thụ, hoảng loạn mà không dám đánh.

Quân của Hà Đặc, Hà Chương đuổi giặc tới tận A Lạp thì bị đạo quân đi sau của giặc chặn đánh, Hà Đặc anh dũng hy sinh, Hà Chương bị bắt. Nhân đêm tối lúc sơ hở Hà Chương đã lấy cờ xí và y phục quân giặc trốn về, đem dâng lên triều đình xin dùng cờ và y phục giả làm quân giặc tới doanh trại của chúng, giặc bị tập kích bất ngờ không kịp đề phòng bị quân của Hà Chương đánh từ trong ra. Quân Nguyên – Mông tan vỡ thiệt hại nặng, số sống sót rút chạy về Vân Nam.

Chiến thắng quân Nguyên – Mông lần thứ 2 là một chiến thắng hiển hách, địa danh tiêu biểu Hàm Tử, Chương Dương, Tây Kết, Cự Đà sẽ mãi còn ghi trong sử sách. Những đóng góp của nhân dân các dân tộc miền núi phía Bắc dưới sự chỉ huy của các thủ lĩnh lỗi lạc: Hà Đặc, Hà Chương thể hiện sức mạnh đoàn kết dân tộc.

Theo gia phả của dòng họ Hà “vốn gốc người Tày Khao thuộc dòng Hà Đặc, Hà Chương thời Trần. Nay tụ cư tại An Bồi – Kiến Xương, Thái Bình: Hà Khâm và Hà Chương là hai anh em, khi đánh giặc Hà Chương hăng hái truy kích địch tới vùng Yên Bái đã hy sinh tại đó. Ông được phong hầu là “Bình Nguyên thượng tướng trung dũng hầu””. Tại làng An Bồi còn có một nhà thờ tổ có hai câu đối:

“Thác Nhược tận trung lưu vạn đạiHải môn chí dũng kỷ thiên thu”.

Tại Ghềnh Ngai, xã Tân Hợp đối diện với Đền còn ban câu đối đá mục còn lưu lại 3 chữ di âm lưu. Các cụ cao niên tại xã Châu Quế Hạ truyền miệng lại: Hà Chương trong cuộc kháng chiến chống quân Nguyên – Mông đã đuổi quân Nguyên từ Phú Thọ theo đường sông Hồng lên Yên Bái, tới Châu Quế Thổ (tức Châu Quế Hạ ngày nay), Hà Chương chiêu mộ thêm thổ binh địa phương tiếp tục truy kích địch, đóng bè mây mang ra cắm chốt tại cửa ngòi Thác Nhược. Sau một tuần quân địch lọt vào trận địa mai phục, quân ta từ mọi hướng xông ra phá tan quân địch, trong lúc quyết chiến Hà Chương bị thương nặng và hy sinh, đã được đưa sang sông chôn cất tại cửa thác Nhược Sơn. Hậu duệ của ông đã rước hồn về thờ tại Đền Đông Cuông, các đời vua Lê, Nguyễn nối tiếp gia phong Đền Đông Cuông nơi thờ tự các thủ lĩnh là Đền Thần Vệ Quốc tại xã Tân Lĩnh, huyện Lục Yên, Yên Bái. Qua 5 lần khai quật, giải mã phát hiện nơi đây là một trung tâm phật giáo thời nhà Trần sau khi thắng trận khải hoàn được xây dựng, phải chăng đây là kế sách của nhà Trần nhằm bảo vệ miền biên viễn của Tổ quốc.

(Theo mục cổ tích Trấn Hưng Hóa) sau bị tử trận và được dân làng lập miếu thờ bên ghềnh ngai (thuộc thôn Ghềnh Ngai bên bờ trái thuộc xã Tân Hợp, huyện Văn Yên), vợ ông là Lê Thị và con trai ông là Hoàng Báo khi mất cũng được dân làng thờ bên Ghềnh Ngai và ít lâu sau, ban thờ mẹ và con được di chuyển sang đình cả Đông Cuông (nơi Đền Đông Cuông ngày nay).

Kể từ khi di dời, đình được mở rộng và cải đổi trở thành Đền cụ Lê Quý Đôn thời Hậu Lê đã có ký lục. Sách Đại nam nhất thống chí có định danh là “Đền Thần Vệ Quốc” gọi theo sắc phong. Sự biến cuộc khởi nghĩa Giáp Dần (1913-1914), năm 1914 nghĩa quân Mán quần trắng, Mán đại bản và người Tày, người Nùng tỉnh Yên Bái tổ chức tập hợp lực lượng và nổi dậy năm Giáp Dần tấn công các đồn của Pháp trên địa bàn tỉnh Yên Bái và Lao Cai. Cùng thời gian này, công nhân hỏa xa và thương gia Việt Kiều tại tỉnh Vân Nam – Trung Quốc hưởng ứng lời kêu gọi của Phan Bội Châu và những người Việt Nam quang phục hội, lập hội ái hữu và hội yêu nước ở hải ngoại, bí mật ủng hộ phong trào đấu tranh chống Pháp ở trong nước. Một số đồn binh của Pháp dọc biên giới Việt Trung, địa phận Lao Cai bị nghĩa quân tấn công.

Cuộc nổi dậy thất bại. Do thiếu tổ chức đúng đắn. Chính quyền thống trị Pháp thiết lập, tòa án quân sự đặc biệt trong thời kỳ chiến tranh… xét xử những chiến sỹ yêu nước, hầu hết bị kết tội tử hình, chung thân hoặc khổ sai lưu đày, một số bị hành quyết lén lút. Nghĩa quân bị sát hại 67 chiến sỹ (Yên Bái 39; Phú Thọ 28).

Trong số 39 người bị bắn ở thị xã Yên Bái hiện biết có 5 người được thờ ở Đền Đông Cuông (đều là dân tộc Tày).

1. Hoàng Văn Cầm – Lý trưởng;
2. Hoàng Văn Thuận (em ruột ông Cầm) – Chánh tổng Đông Cuông;
3. Lương Đình Thân – Phó tổng Đông Cuông;
4. Hà Văn Nới – Thầy mo Đông Cuông;
5. Hà Đình Quang – Cai Bao (vì con tên là Bao);(2)

Một lần nữa nhân dân toàn Tổng Đông Cuông góp sức, của, đón thợ Hà Đông, Nam Định lên đúc tượng đồng và phong vua mẫu, vua con (đúc tượng Hà Chương thờ tại nơi Mộ Ông ở Thác Nhược xã Châu Quế Hạ được xếp hạng Di tích cấp Quốc gia năm 2006). Tục gọi là Đền Thác Nhược. Như vậy thời Lê hình thành đền Mẫu Đông Cuông “Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn”.

• Năm 1924, bà Lái Lộc một nhà buôn lâm sản bỏ tiền riêng xây gạch cho đền Mẫu và sửa miếu Đức Ông bằng gỗ lim.
• Năm 1978-1979 nổ ra chiến tranh biên giới phía bắc, Đền dỡ đi để xóa mục tiêu, đồ thờ được thủ từ Hà Văn Giấy cất giữ cẩn thận.
• Năm 1982 tình hình tạm yên. Hội người cao tuổi ở thôn Bến Đền đã dựng lại trên nền đền cũ bằng vật liệu tranh tre, nứa lá.
• Năm 1995, Ủy ban nhân dân tỉnh Yên Bái ra quyết định cho phép nhân dân xã Đông Cuông, huyện Văn Yên “xây dựng lại ngôi Đền Đông Cuông đúng trên nền ngôi Đền cũ và cũng đã được sự đồng ý của Cục Bảo tồn – Bảo tàng (nay là Cục Di sản Văn hóa) để nhân dân các dân tộc Tây Bắc tôn kính, thờ cúng các vị nhân thần có công trấn ải giữ nước phía Bắc, là điểm giáo dục lịch sử rất có giá trị ở nơi miếu biên niên”.
• Năm 2000, Sở Văn hóa Thông tin, Bảo tàng tỉnh Yên Bái (nay là Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Yên Bái) lập hồ sơ trình tỉnh xếp hạng Di tích lịch sử – văn hóa cấp tỉnh có diện tích trên 17.600 m2.

Đền Đông Cuông khó định danh nhân vật thờ chính cũng chỉ vì tồn tại khá lâu đời (bên cây Đa ngót 800 năm tuổi) và ít điểm thờ tự cho nên nhiều thế kỷ đi đôi với phối thờ nhiều nhân vật nhân thần và nhiên thần có công dựng, giữ nước ở phía Bắc.

Có thể nói đền Đông Cuông hiện còn nguyên giá trị chinh biến của nó. “Đền Thần Vệ Quốc” xin lấy chữ “Thần” để giải thích Thần ở đây là thần dân, xin lấy bản Tuyên ngôn Độc lập của Lý Thường Kiệt. Khi có chinh biến thì giặc ngoại xâm… “chúng bay sẽ bị đánh tơi bời”. Ấy là đoàn kết các dân tộc, là sức mạnh mà cổ nhân đã chọn đặt tên cho ngôi đền “Đền Thần Vệ Quốc” là vậy.

Kiến trúc

Đền Đông Cuông được xây dựng trên một thế đất rộng. Tọa sát bên đôi bờ sông hồng, xung quanh là đồng ruộng và núi rừng bao bọc, không giống những ngôi đền khác trường tồn giữa chốn phồn hoa, cửa nhà san sát mà Đền Đông Cuông “Đông Quang” đã được người xưa chọn phương cắm hướng ngay cấp sa bồi của thế đất vùng “Thượng lưu châu thổ sông Hồng”. Thế đất binh sự – phên dậu nhưng không xa lìa thế nhân, chốn này tĩnh tại nhưng không hề âm u hiu quạnh. Vì vậy ngôi đền ấy mãi mãi sáng trong như đúng tên gọi “Đông Quang” cổ nhân đã đặt. Vậy nên từ xa đã khiến du khách nhận ngay được bóng dáng cây Đa khoảng 800 tuổi cạnh ngôi đền tuy cổ mà không cũ, tuy hiện đại mà mang tính dân tộc cao.

Kết cấu kiến trúc

Theo dân tộc Tày Khao gọi là đình Đông Cuông với chức năng thờ Mẫu và vị Đại Vương, người Tày cho là Thành hoàng làng là chính, không kiêm nhiệm nhiều chức năng khác và không tập trung thể hiện mỹ thuật. Trang hoàng lộng lẫy, mà chỉ là những vân mây, sóng nước, điểm xuyến đôi hình hoa lá hoa dây. Đền Đuông Cuông có kết cấu hình chữ đinh gồm hai tòa đại bái và hậu cung cấm.

Tòa đại bái

Trước sự ngưỡng mộ của chính quyền địa phương và toàn thể nhân dân xa gần. Tòa đại bái mới được xây dựng trên nền móng cũ (1995-2002) gồm 3 gian 2 trái làm kiểu quá giang gối đầu, tường cao 5m, nền lát gạch hoa, mái giằng hoành gỗ, cột xi măng giả gỗ cốt thép, toàn mái lợp ngói vẩy Hương Canh… vôi ve nhã nhặn, có diện tích sử dụng 270,5m2, Tam quan cửa thoáng – 10 cửa sổ 02 cửa hậu.

Tòa hậu cung cấm

Gồm một gian trên thượng cung, sàn cách mặt nền 1,8m là nơi đặt hai pho tượng, tượng Mẫu và tượng cao quan Đại Vương người Tày Khao ở đây gọi là Quang Hoàng Báo được nối liền với gian giữa của tòa đại bái có tổng diện tích 42m2 dựng kiểu mái xiên đổ xi măng lợp ngói mũi hài Hương Canh – chịu lực ở tường.

Qua bố trí kết cấu khung và ở tòa cung cấm là dạng đình ở trên mang dáng dấp kiến trúc của thời Nguyễn với lối sử dụng cổ truyền có hiệu quả. Đây là nét điển hình nghệ thuật kiến trúc cổ dân gian mà tới hôm nay dù xây dựng có công nghệ kỹ thuật hiện đại song vẫn ứng dụng kiểu hệ thống cổ truyền này, chỉ có điều biến dạng vị trí đi với một tên gọi khác “con sơn” mà ta thường bắt gặp.

Hiện vật

Toà hậu cung cấm

Do sự biến thiên của lịch sử, ngôi đền cổ xưa không còn nguyên vẹn về nhân vật thờ cúng như hình thức.

Tòa hậu cung còn bảo lưu hai pho tượng đồng cỡ lớn, một pho tượng mẫu, một pho là quan Hoàng Báo. Tuy mỗi pho tượng có một sự tích kích cỡ khác nhau. Song đều được tạo dáng hài hòa (đường sơn viết thiếp bên ngoài ăn nhập với nội dung bên trong của từng pho tượng bài trí theo thể thức nam tả – nữ hữu).

Nói đến Mẫu chúng ra tự hiểu giản đơn là người mẹ, song là người mẹ của vũ trụ, của toàn thể nhân loại, là tối thượng thần chi phối đến tư duy của toàn thể nhân loại. Trong đó có người Việt nói chung và người Tày Khao nói riêng, Mẫu là một lực lượng siêu đẳng là hiện thân của một sự kính trọng, là nguồn của cải vô biên, là linh hồn của vũ trụ, từ mẹ mà muôn vật nảy sinh – muôn loài tồn tại.

Tượng Mẫu

Mình cao 0,75m đầu đội mũ nhài dát vàng mặt nguyệt, môi son, dải mũ trùm tận chấm vai, tai to chảy, mình khoác áo vàng hoặc xanh hoặc đỏ (theo tứ mùa) cổ cao 3 ngấn, đeo vòng hạt, tay đặt nhẹ lên đùi (một tay úp một tay ngửa quay vào hướng bụng, miếng thoáng mỉm cười phúc hậu).

Ngai đặt tượng Mẫu: Tượng Mẫu được đặt trên một ngai rộng 0.88m, dài 1m gồm 3 tầng.

Phần bệ ngai: Ở chính chạm nổi hổ phù, miệng càm chữ Thọ, có hai mắt sáng, sừng và tai dô ra, được trang trí rồng lượn vân mây xoắn, chạm bong thủng hình rồng, có vây uốn lượn, chân cuộn đao thẳng vút lên, đầu có bờm tóc hắt ngược về phía sau:

Phần thân ngai: Chính giữa chạm nổi hình rồng, lưng cõng chữ Thọ, đầu ngoảnh về phía sau, bốn chân ở thế phi nhanh, phía trên có trạm nổi hình hổ phù, miệng há rộng, đuôi ngheo, sừng nai, tai thú, trán kiểu lạc đà, chầu hai bên hổ phù là rồng đang vờn trong những áng mây.

Phần tay ngai: Tứ thân ngai vươn ra tới đầu rồng dài 0.60m, đầu rồng vươn ra xa, miệng há rộng ngậm viên ngọc quý, đôi mắt lồi đen trắng dữ tợn, hai bên thành ngai có 6 con tiện thắt tròn trạm nổi hình rồng bay lên, toàn thân sơn son thiếp vàng.

Đây là lô ngai khá đẹp, trạm trổ tinh vi, trau chuốt tạo vẻ chắc chắn nhưng duyên dáng, thanh thoát.

Tượng quan Hoàng Báo

Pho tượng cao 0,75m (bài trí nam tả, nữ hữu trong cung cấm) toàn ngai trạm trổ tương tự ngai tọa của Mẫu có phần nhỏ hơn một chút về số đo, hai bên được bố trí hai thanh kiếm vỏ trạm nổi rồng. Tượng mình khoác áo vàng (khi mở hội) ngày thường mặc áo chàm xanh, trang trí trên lụa hình chữ Thọ vân mây trên dải lụa, tư thế ngồi thiền, đầu tọa khăn xếp, lúc thì đội mũ cánh chuồn (khi mở hội), hai tai to chảy, hai tay đặt nhẹ lên đùi, một tay úp, một tay ngửa chỉ về hướng bụng, miệng hơi mỉm cười nhân từ phúc hậu. Tượng được tạo dáng nhân từ đôn hậu, song cũng toát lên dáng hình cương trực hiển ứng linh thiêng của vị quan Hoàng báo nơi đất phên dậu mà người đời vẫn truyền tụng rằng:

“Đằng trước có án lư hươngĐằng sau lại có hai rồng vắt ngangHai thanh đoản kiếm rõ ràngĐất vàng văn võ song toàn chẳng sai”

Tòa Đại Bái

Không gian tòa Tiền đường được bố trí 4 ban phủ tòa thờ:

• Tòa ngũ vị Tiên Ông
• Ban Trần triều
• Phủ Sơn trang
• Tòa công đồng chúa

Bộ bát bửu (8 vật quý gồm):

• Quả cầu to
• Cái bút
• Cái quạt hình quả vả
• Ống sáo
• Giỏ hoa
• Thanh kiếm
• Cái phất trần
• Bàn cờ

Những thứ quý trên đây gắn với quan niệm nho học: Lãng hoa biểu hiện hạnh phúc; ống sáo, quạt quả vả biểu hiện phong lưu; hòm sắc bút lông biểu hiện học thức, phất trần dũng khí – đạo đức, mỗi thứ bát bửu được tạo mảng, trạm bong, nổi, thủng, đẹp. Về điêu khắc tốt bền về chất liệu đặt trên một cán dài, sơn son thiếp vàng, cắm vào hai cái giá đặt hai bên, trước ban thờ ngũ vị Tiên Ông.

Ban thờ ngũ vị tiên ông

Lịch sử cho hay: Tại tổng Đông Cuông có 114 nghĩa quân tham gia vào cuộc khởi nghĩa năm Giáp Dần (1913-1914) trong đó có 5 vị thủ lĩnh người Tày Khao đã lập được chiến công trong hai năm, chống thực dân Pháp xâm lược. Cuộc khởi nghĩa tuy thất bại (do tự phát – non trẻ) và ít nhiều mang màu sắc mê tín vài thủ lĩnh đa số là thầy mo. Song một mặt giải tỏa được chính sách chia rẽ hiềm khích lẫn nhau trong cộng đồng người dân tộc và tạo nên sự đoàn kết chống kẻ thù chung, một lòng yêu quê hương nương rẫy ruộng vườn. Nhân dân người Tày Khao nơi đây trân trọng sự hy sinh ấy, 5 vị có nhiều công trạng đã tôn thành Ngũ Vị Tiên Ông và tạc tượng tôn thờ, đặt trong đền và coi đền là đình của họ (đình Đông Cuông). Giáo sư Trần Lâm Biền và Trần Quốc Vượng cũng gọi như vậy, và đặt cùng đền với quan Thống Chế Đại vương. Đến Đông Cuông cũng gọi là đình của người Tày Khao và thờ cả Ngũ Vị Tiên Ông của người Tày.

Tượng 5 vị Tiên Ông cao 0,62m đều nhau, đầu đội mũ cánh chuồn, sơn son dát vàng, tai to, mặt đỏ, râu dài, diện mạo oai linh, dáng hình võ tướng, hai tay năm vị ở tư thế khác nhau, tượng ngồi, áo tạc liền tượng, chân đi giày cong, tượng được tạo dáng như khi xưa, đương suy nghĩ thảo bàn cách lược binh sự, cũng như chọn đường để điều khiển nghĩa quân phá thế giặc cường.

Tượng ngũ vị Tiên Ông được thể hiện khá trọn vẹn chân dung các vị thủ lĩnh dũng cảm, đó chính là hình ảnh thu nhỏ về cuộc khởi nghĩa Dao – Tày trong hai năm trước khi Đảng ra đời, đó chính là cơ sở tinh thần đoàn kết tham gia cách mạng, giải phóng quê hương sau này mà sử sách còn lưu truyền là thế.

Ban Trần triều (thờ vọng)

Với sự ngưỡng mộ, để tỏ lòng biết ơn vị tướng Trần Hưng Đạo có công trạng và tài thao lược trận mạc đã nhập tượng về thờ tại đền, tượng Trần Hưng Đạo khá to uy nghi, khuôn mặt phúc hậu song cũng toát lên vị tướng tài ba thao lược. Tượng cao 0,90 m, đầu đội mũ cánh chuồn, sơn đỏ thiếp vàng, khoác áo vàng chân đi hài cong tả hữu hai bên là hai công chúa ngồi chầu (là hai người con gái của Hưng Đạo Vương và cũng được tạc tượng khá đẹp).

Phủ sơn trang

Với 12 pho tượng được tạc khác nhau chau chuốt, tỉ mỉ xuất hiện gần đây, khi chợ búa buôn bán phát triển, với quan niệm rừng vàng, buôn bán kiếm ra tiền nên Mẫu Thượng được tách ra thành một ban thờ trang trọng. Trong đó pho tượng nhị vị Thánh Mẫu sơn trang được đặt ở bệ cao nhất (0,90m) miệng cười phúc hậu và 11 pho tượng đứng chầu xung quanh theo kiểu tam cấp.

Tòa công đồng chúa

Theo quan niệm của người Tày Khao ở đây, khi tòa sơn trang phát triển tách Mẫu – Tiên cô đệ nhất còn gọi là đệ nhị Vương Cô. Pho tượng đứng khá đẹp trạm trổ tinh vi, mềm mại. Tượng cao 0,60m đầu đội mũ nhài, dát vàng, cổ đeo tràng hạt.

Đại Tự (4 bức)

Bốn bức Đại Tự dài 1m30, rộng 0,50m, ở 4 cạnh được kẻ thành và trạm nổi thiếp vàng hình rồng, nền gốm hoa cúc, trạm nổi nhành mai quả lựu trên nền sơn đen thiếp vàng khắc ghi các chữ:

• Một bức ghi: Thiên phối Đức Mẫu
• Một bức ghi: Văn ảnh Đức Thánh
• Một bức ghi: Thiên Thừa Thuận Nái
• Một bức ghi: Hương Thiên Xuất Hệ

Được bố trí trang hoàng tại không gian tiền đường.

Di vật

Khánh đồng

Chiều ngang rộng nhất 0,60m, hai đầu vút cong, chỗ móc treo có điểm hoa thị, toàn thân hình trăng khuyết, ở dưới nổi núm lồi để đánh ngân khánh đồng, có các đao lửa tỏa quanh núm lồi. Ở cạnh núm khánh có khắc ghi chữ Hán, tên hiệu của vị thần được thờ, vành khuyết là đường gờ tạo hình song chỉ khúc mềm mại. Đây là chiếc khánh nặng 7,5kg, dát mỏng kỹ thuật độc đáo được thiện trị thứ tư (tức thời vua Nguyễn hiển Tổ ban tặng năm 1844).

Chuông đồng

Chuông đồng có độ vang lớn, ngân dài với độ cao 0.90 m đáy, đỉnh chóp hai rồng chầu mặt nguyệt đồng thời làm nơi móc treo, và được trang trí 4 núm lồi ở thân để đánh, họa tiết hoa văn trang trí hoa dây, nặng 80kg niên hiệu Duy Tân 1909. Ngoài ra còn 6 chiếc, chiếc nặng nhất là 200 kg.

Hòm sắc: Hòm sắc bằng gỗ sơn son dài 0,69m, rộng 15 cm. Trong hòm sắc có ống sắc dài 0.60 m, trên thân chạm nổi (Long, Ly, Quy, Phượng), trong ống sắc ấy có 4 đạo sắc của triều đại Nguyễn gia phong.

4 đạo sắc phong gồm:

• Một sắc Tự Đức (rộng 0.57 m, dài 1.45 m) năm 1880.
• Một sắc Đồng Khánh phong (rộng 0.56 m, dài 1.45 m) năm 1886.
• Một sắc Duy Tân phong (rộng 0.58 m, dài 1.45 m) năm 1909.
• Một sắc Khải Định phong (rộng 0.58 m, dài 1.50m) năm 1924.

4 số đạo sắc trên đây chỉ là số lẻ. Trước đây có khá nhiều, do mải miết chiến tranh binh hỏa triền miên, thiên nhiên hủy hoại, phân tán và bị mất. Đều có nội dung Gia Phong Thượng đẳng thần của các triều đại cho Đền Đông Cuông. Tại Đền Đông Cuông, ngoài những hiện vật được thống kê ở trên còn có khá nhiều khay đài thờ, hiện vật giấy, gốm sứ, đao kiếm, hạc đồng…

Đền tuy tọa ở nơi heo hút, nhưng ấm hơi người. Các triều đại đều phong tặng sắc quý cho Đông Cuông những ơn sâu, nghĩa cả, ý đẹp điều lành để cứu độ toàn dân, nên đã xuất hiện khá sớm Đền Thần Vệ Quốc và cần nguồn của cải vô biên nên đã thêm cả Mẫu. Một ngôi đền thiêng để thiên cổ trường tồn ngàn năm bất hủ, mang lại tiếng thơm ấy là sức đoàn kết dân tộc, tạo nên sức mạnh phi thường được nên thành Thần Vệ Quốc là vậy. Đền tọa ở nơi địa thế đẹp, khí tốt tụ về bãi bồi vạn niên của xứ Hưng Hóa khi xưa, cũng bắt đầu từ ngôi đền thiêng ấy mà tả hữu hai bên mạch đất đều có thần ngự, thường xuyên có khí tốt đón gió lành thổi đến, vì thế Đền Thần Vệ Quốc nơi đây không đâu sánh được.

Phong tục lễ hội

Hàng năm, ngoài tuần rằm mùng một, tứ thời bát tiết Đền Đông Cuông có 2 Lễ chính, ngày Mão tháng Giêng, ngày Mão tháng Chín mổ trâu đen.

Ba năm một lần lễ hội lớn.

Thỉnh mời dương trần và linh hồn âm gian các xã tả, hữu ngạn sông Hồng trong phạm vi đường kính 70km. Dòng họ Hà và thân chủ các liệt sỹ (khởi nghĩa Giáp Dần, chống Pháp) thờ trong Đền.

“Ban tế” người Kinh đến hướng dẫn nghi thức tế. Tín nữ ở dưới xuôi (đặc biệt là thành phố Yên Bái và Phú Thọ) lên hỗ trợ trang trí kiệu và các lễ quy.

Cũng bằng tiếng Tày pha lẫn tiếng Kinh, thầy mo đến khấn thỉnh chư tôn “láng giềng”

“Bắc chí khe cài Hạ lưu đã ngang Đông chí pù rằm Tây giáp nặm cái”

Tại Lễ lớn thỉnh mời chư thần xa từ Bảo Hà tới Phú Thọ, Đông từ sông Chảy Lục Yên, Tây từ Thượng Bằng La Đồng Khê, Phù Nham, Phong Dụ… thỉnh tôn thần 12 ngọn núi, 12 ngọn sông, “18 nước chư hầu” và vua tổ Hùng Vương. Tế Nam theo thể chế cung đình.

Nhờ người ngoài xã biết tế làm chủ tế và đông xướng tây xướng, bản thân tham gia theo sự hướng dẫn bạn tế là người Tày Khao song nhiều khi xem lẫn tục người Kinh am hiểu thế tự.

Khai mạc lễ tế sớm trước tiết rước kiệu: 6-8 giờ sáng.

Lễ phẩm chính: Trâu trắng mổ nguyên con (có bài tế tiếng Tày Khao kèm theo).

Không có tế nữ.

Diễn biến rước kiệu: Được triển khai ngay sau giờ tế cho đến giờ Ngọ.

Rước kiệu ở miếu hạ khe Tràm, Cầu Có và miếu giáp thượng đồi Pu Loòng xóm bên. Rước kiệu mẫu (mẹ) từ đền qua sông sang Miếu Đức Ông (Ghềnh Ngai – thuộc xã Tân Hợp, Văn Yên) thăm Đức Ông. Kiệu “Báo” (con) đi tiếp sau kiệu mẹ, hai kiệu báo sái thanh khiết, trang trí đẹp, lúc kiệu đi đông đảo tín nữ Kinh – Tày, Dao bao quanh kiệu khấn chúc hai mẹ con Mẫu “thăm Đức Ông” mừng vui trọn vẹn trống dong cờ mở bát âm tấu nhạc. Bốn thiếu nhi Tày thắt lưng đỏ cầm cờ múa đi trước, thiếu nhi ngoài cuộc được già làng động viên reo hò khích lệ. Một thuyền đinh lớn hoặc một bè lớn túc trực dưới sông đón kiệu. Đến mép nước, kiệu vua con ở lại bên bờ, chỉ kiệu mẫu xuống thuyền cùng 11 người sang Ghềnh Ngai. Toán người gồm thủ đạo mo Đền, chùm hội tín nữ, người cầm lọng che kiệu… tới mản đá Ghềnh và vách đá để kiệu ở dưới thuyền, thổ đạo o, và các thành viên lên mảnh đá Ghềnh thắp hương khấn tiếng Tày xen lẫn tiếng Kinh. Đại để (nhân ngày… bản dân đệ tử trăm họ chúng con rước mẫu sang với Đức Ông… vậy mong Ngài… sau đó xin âm dương bằng hai đồng tiền kẽm để nài Đức Ông chấp nhận rồi xuống thuyền trở về). Lễ diễn ra hơn nửa giờ, tới bờ kiệu mẫu khiêng khỏi thuyền cùng kiệu con rước vào đền, bốn trẻ trai chay người Tày vẫn đi trước múa cờ mừng, những đám trẻ ngoài không được hò reo nữa.

Đồng bào Tày Đông Cuông và các vùng lân cận quan niệm đây là lễ cưới lại “của Mẫu với Đức Ông” mà hậu duệ họ Hà phải tổ chức (Lễ nghi rước kiệu sang Ghềnh Ngai năm 1941. Tích “Lễ cưới lại” được cụ Sầm Văn Tiện – nguyên chủ tịch UBND xã rồi sau đó là Bí thư xã tường thuật và cho biết đã lưu truyền từ rất lâu đời. Cũng tích này được mo đình làng Bục, nay là xã An Thịnh và nhiều bà con ở xã Ngòi A thừa nhận. Các điệu múa dân tộc được diễn ra lúc kiệu được cử hành rước từ đền ra bờ sông (để sang Ghềnh Ngai) múa đàn tính và nhạc chuông chùm đệm cơ bản là do bà con người Tày đảm nhiệm.

Hát chèo (chèo mới gắn với hội nơi đây) diễn tích Lưu Bình Dương Lễ, chúc mừng, chúc đàn anh chức dịch và toàn dân thu hoạch lúa tốt gia súc đầy chuồng bình an mạnh khỏe, phường chèo dưới xuôi đảm lĩnh nhận tiết mục này. Hội diễn ra sôi động cả vùng văn nghệ dân gian dân tộc thiểu số, đa số hòa quyện vào nhau phong phú đầm ấm, đoàn kết tưởng nhớ người có công “Đền Thần Vệ Quốc” trong tập (thượng hạ, mục cổ tích trấn Hưng Hóa; bản dịch của nhà xuất bản viện Sử học) cũng hòa chung với nội dung của lễ hội này.

Trong ngày hội mở đối với Phú Thọ, Yên Bái, Lào Cai có câu ca:

“Thứ nhất là Hội Đền Hùng Thứ nhì là Hội Đông Cuông”

Như trên trình bày nhân dân trong vùng gần xa dự hội đủ màu sắc dân tộc Kinh, Tày, Dao, Nùng… muôn màu sắc phục chật cứng như nêm, tiếng chuông, tiếng khánh, tiếng trống lẫn tiếng hát then, hát cọi, khèn bè, tiếng reo hò, kéo co, ném còn thắng cuộc, cờ bay trước gió, khiến cho cả vùng trở lên tưng bừng náo nhiệt, cuối hội nam nữ các bản làng xã tổ chức hát giã hội chia tay hẹn hò hội xuân tới gặp lại.

Những năm gần đây, đền Đông Cuông là điểm nhấn tâm linh tín ngưỡng của đông đảo nhân dân và du khách thập phương trong hành trình du lịch văn hoá tâm linh, nhớ về nguồn cội. Mỗi năm có tới hàng trăm ngàn lượt du khách từ khắp các tỉnh thành trong nước hành hương tìm về đền Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn dâng hương kính Mẫu, vãn cảnh đền và cầu nguyện cho Quốc thái dân an, cầu lộc, cầu tài, cầu bình an trong cuộc sống.

Trong Di sản Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ nói chung và thờ Mẫu Thượng Ngàn tại đền Mẫu Đông Cuông nói riêng có một nghi lễ hết sức đặc biệt, đó là nghi lễ chầu văn – hầu đồng, một nghi thức tín ngưỡng thực hành tiêu biểu nhất của đạo Mẫu. Hàng năm, cứ Xuân Thu nhị kỳ, vào đầu năm bắt đầu từ tháng Giêng đến tháng 3 Âm lịch và cuối năm vào từ tháng 8 đến hết tháng 12 Âm, các thanh đồng trên mọi miền đất nước thường về đền Đông Cuông để lễ Mẫu và “bắc ghế hầu Thánh”. 

Xếp hạng

Quyết định số 296/QĐ-BVHTTDL ngày 22 tháng 01 năm 2009 của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận đền Đông Cuông, xã Đông Cuông, huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái là Di tích lịch sử – văn hóa cấp quốc gia.

Chú thích

1. Nxb Văn Hoá Thông Tin 2007 – Viện Sử Học, Kiến Văn Tiểu Lục, mục Linh tích, tr. 512
2. Theo Tài liệu do Bảo tàng tỉnh Yên Bái sưu tầm năm 1994.

Tham khảo:

1. Cổng thông tin điện tử tỉnh Yên Bái, Di tích Đền Đông Cuông, huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái.
2. Lịch sử huyền bí Việt Nam, Sự tích đền Đền Đông Cuông.
3. Nxb Văn Hoá Thông Tin 2007 – Viện Sử Học, Kiến Văn Tiểu Lục.

__________________________

Các ngôn ngữ khác

1. English

Name and Geographical Location

Dong Cuong Temple, also known as the Temple of the Second Princess of the Highlands, was formerly referred to in folk language as “Den Dong” or “Den Mau Dong.” The temple’s inscription and official documents clearly record its name as “Dong Quang Linh Tu.”

The temple is located in Ben Den Hamlet, Dong Cuong Commune, Van Yen District, Yen Bai Province. It lies about 52 kilometers northwest of Yen Bai City, 18 kilometers northwest of Van Yen Town, and 4 kilometers southwest of Trai Hut Railway Station.

Historical Overview

Dong Cuong Temple has existed for centuries. Historical documents indicate that the temple dates back at least to the Le Dynasty, developing from an ancient shrine located in the center of Quy Hoa outpost during the Tran period. In Kien Van Tieu Luc, in the section “Sacred Traces,” written during the Later Le Dynasty, Le Quy Don recorded information about this temple.

“Van Chau, a boatman from Kinh Chu Commune, Thanh Ba District (now part of Lam Thao, Phu Tho Province), was a student of the scholar Nguyen Dinh Kinh. During the Bao Thai reign (1720–1729), he traveled for trade to Dong Quang (now within Van Yen District, Yen Bai Province). At the river wharf stood a shrine dedicated to Princess Dong Quang, famous for her spiritual power. It was said that the Princess was the wife of the Great Lord worshiped at Ngoc Thap Temple, Son Vi District (later renamed Lam Thao). One evening, Van Chau saw a woman emerge from the Dong Quang shrine and call his name, saying: ‘When your boat returns past Ngoc Thap Temple, please tell the Great Lord that the Lady has given birth to a son and sends her respects.’ Then she vanished. Though the boat journey from Dong Quang to Ngoc Thap usually took three or four days, that day Van Chau departed at dawn and by noon had reached Ngoc Thap — a place where the rocky mountain juts out into the river like a snail shell, with the temple on the hill beside Lang Nghiem Pagoda. Following his teacher’s instruction, Van Chau stood at the prow of his boat, relayed the message, and continued on his way.” (1)

Originally, Dong Cuong Temple was a shrine dedicated to Princess Dong Quang, established by the Ha and Hoang clans of the Tay Khao ethnic group, who alternately held local administrative positions. It also served as an office for local chiefs, interpreters, and officials, functioning as a “Dinh Tram”—a post station transmitting royal documents between the central court and local authorities.

During the Tran Dynasty, the Quy Hoa garrison under Ha Bong and Tu (of Ngoc Thap–Quang Son) guarded the northern frontier. What was once the communal house of the Ha clan later became their family temple. The clan’s patriarch, Ha Van, had led local troops in resisting the Yuan–Mongol invasion. Historical accounts record that in February, the Year of Dinh Hoi (1287), the Yuan–Mongol army invaded Dai Viet with 70,000 troops, 500 warships, 6,000 Yunnan soldiers, and 15,000 soldiers from four coastal prefectures. The Crown Prince Thoat Hoan served as Grand Commander, with A Bat Xich, A Lo Xich, and O Ma Nhi as his lieutenants, leading an invasion force of over 300,000 men.

In response, Senior Emperor Tran Thanh Tong and King Tran Nhan Tong appointed Grand Prince Hung Dao Tran Quoc Tuan as Commander-in-Chief of all Dai Viet forces. One Yuan detachment under Nat Toc Lat Dinh retreated along the Lo River toward Yunnan, passing through Phu Ninh (present-day Phong Chau, Phu Tho Province), where it was ambushed by local forces led by the brothers Ha Dac and Ha Chuong. From Chi Mountain, they directed a daring night assault using ingenious tactics. Ha Dac had large human figures woven from bamboo and dressed them in clothes to resemble giants, marching them back and forth at night to intimidate the enemy. He also ordered holes drilled into massive trees to insert giant arrows, making the invaders believe supernatural warriors capable of piercing trunks were defending the land. The frightened Mongols dared not advance.

The brothers pursued the enemy to A Lap, where Ha Dac was slain and Ha Chuong captured. Under cover of night, Ha Chuong escaped, disguising himself in enemy banners and uniforms. He presented these to the royal court and proposed a counterattack: using the enemy’s banners to infiltrate their camp. The ruse succeeded; the Mongol forces were taken by surprise and crushed. The survivors fled in disorder back to Yunnan.

This second victory against the Yuan–Mongol invasion was glorious. The names Ham Tu, Chuong Duong, Tay Ket, and Cu Da remain immortal in the annals of Vietnamese history. The contributions of ethnic minorities in the northern highlands, under leaders like Ha Dac and Ha Chuong, embodied the unity and valor of the Vietnamese people.

According to the Ha clan genealogy, their ancestors were Tay Khao people descended from Ha Dac and Ha Chuong of the Tran period. Some later settled in An Boi Village, Kien Xuong District, Thai Binh Province. Ha Kham and Ha Chuong were brothers; Ha Chuong, while pursuing the enemy in Yen Bai, was killed in battle and posthumously granted the title “Binh Nguyen Thuong Tuong Trung Dung Hau” (Marquis of Courage and Loyalty). At An Boi Village, an ancestral hall still bears a pair of parallel sentences:

“Thac Nhuoc tan trung luu van dai, Hai mon chi dung ky thien thu.” (At Thac Nhuoc, loyalty flows for ten thousand generations; At Hai Mon, valor shines for a thousand autumns.)

At Ghenh Ngai, Tan Hop Commune, opposite the temple, there remain fragments of an old stone couplet inscribed with the words “Di am luu” (“Memory preserved”). Elders of Chau Que Ha Commune recount that during the resistance against the Mongols, Ha Chuong pursued them from Phu Tho up the Red River to Yen Bai, reaching Chau Que Tho (present-day Chau Que Ha), where he rallied local highland warriors and set up an ambush at Thac Nhuoc Stream. After a week, the enemy fleet entered the trap. From all directions, Vietnamese forces attacked and destroyed them. Ha Chuong was gravely wounded and died heroically. His remains were buried at the foot of Thac Nhuoc Mountain. Later generations enshrined his spirit at Dong Cuong Temple, which during the Le and Nguyen dynasties was honored as “Den Than Ve Quoc” (Temple of the National Protector God) in Tan Linh Commune, Luc Yen District, Yen Bai Province. Archaeological surveys suggest that this site was once a Buddhist center of the Tran era, built after victory to safeguard the northern frontier.

According to the Legends of Tran Hung Hoa Prefecture, after Ha Chuong’s death, villagers erected a shrine at Ghenh Ngai (in Tan Hop Commune, Van Yen District). His wife, Le Thi, and their son, Hoang Bao, were later worshiped there as well. In time, their altar was moved to the Great Communal House of Dong Cuong, the precursor to the present temple.

Following the relocation, the communal house was expanded and renovated into a temple. By the Later Le period, as recorded by Le Quy Don, it had become an established shrine. The Dai Nam Nhat Thong Chi officially recognized it as “Den Than Ve Quoc”, a temple dedicated to the National Protector Deity.

During the Giap Dan uprising (1913–1914), the Man people in white garments, along with Tay and Nung groups from Yen Bai and Lao Cai, rose in rebellion, attacking French garrisons. At the same time, Vietnamese expatriates and traders in Yunnan, China, inspired by Phan Boi Chau and the Vietnam Restoration League, secretly formed patriotic associations abroad to support the struggle against French colonial rule. Several French outposts along the Vietnam–China border were assaulted by the insurgents.

The uprising, however, failed due to lack of coordination. The French authorities convened a special military court, sentencing most revolutionaries to death, life imprisonment, or forced exile. Some were executed secretly. A total of 67 insurgents were killed—39 in Yen Bai and 28 in Phu Tho.

Among those executed in Yen Bai, five martyrs of the Tay ethnic group are now enshrined at Dong Cuong Temple:

• Hoang Van Cam – Village chief
• Hoang Van Thuan – Chief of Dong Cuong Canton, brother of Cam
• Luong Dinh Than – Deputy Canton Chief
• Ha Van Noi – Shaman of Dong Cuong
• Ha Dinh Quang – Local officer nicknamed “Cai Bao,” after his son Bao (2)

Once again, the people of Dong Cuong Canton contributed labor and funds, inviting craftsmen from Ha Dong and Nam Dinh to cast bronze statues of the Mother Goddess and her son—and of Ha Chuong, whose tomb at Thac Nhuoc, Chau Que Ha Commune, was recognized as a National Historical Site in 2006. This shrine, known as Thac Nhuoc Temple, thus became the spiritual foundation of Dong Cuong Mother Temple, dedicated to the Second Princess of the Highlands.

In 1924, a merchant woman named Lai Loc financed the reconstruction of the Mother Goddess Temple with brick and renovated the Duc Ong Shrine using ironwood. During the 1978–1979 Sino-Vietnamese border war, the temple was dismantled to avoid military targeting, and the guardian monk Ha Van Giay carefully preserved the sacred objects. In 1982, after peace returned, the Elders’ Association of Ben Den Hamlet rebuilt the temple on its old foundation using simple bamboo and thatch. In 1995, the People’s Committee of Yen Bai Province approved the reconstruction of Dong Cuong Temple on its original site, with consent from the Department of Cultural Heritage, affirming it as a spiritual and historical monument honoring local heroes who guarded the northern borders of the nation. In 2000, the Department of Culture and Information and Yen Bai Museum completed the dossier to classify the temple as a provincial-level historical and cultural site, covering an area of over 17,600 square meters.

Today, it remains difficult to identify a single principal deity worshiped at Dong Cuong Temple, owing to its ancient origins (marked by an 800-year-old banyan tree) and the long-standing custom of co-worshiping various historical and natural spirits associated with national defense and mountain guardianship.

It can be said that Dong Cuong Temple still preserves its original martial spirit. Known as the “Temple of the National Protector God,” its sacred name evokes the divine defense of the nation—echoing the patriotic declaration of Ly Thuong Kiet, who once proclaimed, “Those invaders shall be annihilated.” The temple thus symbolizes the unity of all peoples and the enduring strength of the Vietnamese spirit.

Architecture

Dong Cuong Temple stands on a broad site by the banks of the Red River, surrounded by fields and forested hills. Unlike many temples embedded within bustling urban quarters, Dong Quang—the temple’s ancient name—was oriented by the forebears on newly accreted alluvial ground in the upper reaches of the Red River delta. Martial in its siting—as a frontier palisade—yet not removed from human settlement, the place is tranquil without being forlorn. True to its name “Dong Quang” (“Eastern Radiance”), the temple has long shone as a clear landmark; from afar, visitors can already recognize the silhouette of an approximately 800-year-old banyan tree standing beside a sanctuary that is traditional yet not archaic, modern in make yet deeply national in character.

• Architectural Structure

Among the Tay Khao people, the site is known as the Dong Cuong Communal House, whose primary function is to venerate the Mother Goddess and the Great Lord (regarded locally as the village tutelary deity) rather than to accumulate multiple functions or lavish decoration. Ornament is restrained—cloud scrolls, waves, and a few floral tendrils. Dong Cuong Temple follows a ding-shaped (T-plan) layout, comprising two principal bodies: the Great Hall and the Inner Sanctuary.

• Great Hall

Out of the admiration and support of local authorities and people from near and far, the Great Hall was rebuilt on the old foundations (1995–2002) with three bays and two lean-tos, using the through-purlin system. The walls are 5 m high; the floor is paved with encaustic tiles; the roof frame uses timber purlins and tie-beams; the columns are reinforced-concrete with faux-wood finish; the roof is clad in Huong Canh fish-scale tiles; the lime-wash is sober and elegant. The usable area is 270.5 m². The Triple Gate (Tam Quan) is airy; there are 10 windows and 2 rear doors.

• Inner Sanctuary

The sanctuary consists of one upper chamber whose floor is elevated 1.8 m above the Great Hall, housing two large bronze images—the Mother Goddess and Quan Hoang Bao (the Great Lord, as known to the local Tay Khao). It is connected to the central bay of the Great Hall; total area 42 m²; single-slope reinforced concrete roof clad with Huong Canh “shoe-tip” tiles, with load borne by the walls.

From the frame arrangement and the sanctuary’s plan, the complex preserves the Nguyen-period vernacular vocabulary executed with effective traditional practice. This is a representative example of folk wooden architecture whose structural logic continues to be applied even in modern builds—what we often encounter today under the familiar name “con son” (bracket-arm) though positions and details may vary.

Artifacts

• Inner Sanctuary (restricted space)

Due to historical vicissitudes, the original array of cult figures has not survived intact. The sanctuary preserves two large bronze statues: one of the Mother Goddess, the other of Quan Hoang Bao. Though differing in narrative and size, both are modeled with harmonious proportion; the exterior polychromy and gilding accord with each figure’s iconography, arranged by the traditional rule “male on the left, female on the right.”

• The Mother Goddess Statue

Approx. 0.75 m high; wears a gold-gilded nhai-type crown with moon disc, vermilion lips; the crown ribbons fall to the shoulders; large pendent ears; robe in gold, green, or red (seasonal), triple-furrow neck, beaded necklace. Hands rest lightly on the thighs—one palm down, one palm up toward the abdomen; the face bears a gentle, benevolent smile.

Throne of the Mother Goddess. The image is enthroned on a three-tiered dais (W 0.88 m × L 1.00 m).

• Pedestal: Central tiger-mask (ho phu) in relief with shou (longevity) script at the mouth; bright eyes; protruding horns and ears; surrounded by coiling dragons and cloud scrolls, with pierced openwork—scaled bodies, up-thrust talons, swept-back manes.
• Body of the throne: A relief dragon carrying the shou on its back, looking rearward, legs in a galloping posture. Above is another tiger-mask with gaping mouth, stag-like horns, bestial ears, camel-style brow; on both sides, dragons cavort amidst clouds.
• Arm-rests: Each dragon-head arm extends about 0.60 m; the jaws hold a precious pearl; bold black-and-white bulging eyes. Six turned balusters on each side; relief ascending dragons; vermilion lacquer and gilding overall.

The set is refined—intricate carving, careful finishing—solid yet elegant.

• Statue of Quan Hoang Bao

Approx. 0.75 m high; displayed per the rule male-left / female-right within the sanctuary. The throne resembles the Mother’s but slightly smaller; two carved sword scabbards with dragons flank the seat. The figure wears a gold robe during festivals (normally a blue-indigo garment with shou and cloud motifs on silk), sits in meditative posture, head with folded turban or butterfly-wing official cap (festival days), large pendent ears; hands placed lightly on the thighs—one palm down, one palm up toward the abdomen; a mild, benevolent smile. The visage conveys kindness and rectitude, resonant with local memory of the frontier lord:

“Before him stands the incense burner; Behind, two dragons arch across. Two short swords lie clear to see— In this golden land, civil and martial virtues are complete.”

• Great Hall 

The Front Hall contains four principal altars:

• • Altar of the Five Immortal Elders (Ngu Vi Tien Ong)
  • Tran Dynasty Altar (Ban Tran Trieu, commemorative)
  • Mountain Shrine Altar (Phu Son Trang)
  • Court of Princesses Altar (Toa Cong Dong Chua)

The Eight Treasures (Bat Buu) displayed before the Altar of the Five Immortal Elders include:

1. A great sphere
2. A brush
3. A fig-leaf–shaped fan
4. A flute
5. A flower basket
6. A sword
7. A fly whis k (phat tran)
8. A chessboard

In Neo-Confucian symbolism: the flower basket signifies happiness; the flute and fig-leaf fan signify elegance; the document chest and brush signify learning; the fly whisk signifies courage and moral discipline. Each treasure is carved in mass, relief, and openwork; durable materials; mounted on long staffs; vermilion lacquer with gilding; paired on two stands before the elders’ altar.

• Altar of the Five Immortal Elders

Local history records 114 insurgents from Dong Cuong Canton in the Giap Dan (1913–1914) uprising, among them five Tay Khao leaders who distinguished themselves in two years of struggle against the French. Though the movement failed (spontaneous, embryonic, and tinged with folk-religious elements as many leaders were shamans), it dispelled inter-ethnic estrangement, forged unity, and expressed love for homeland. To honor their sacrifice, the Tay Khao community exalted the five meritorious leaders as Ngu Vi Tien Ong, carved their images, and enshrined them—regarding the temple as their communal house. Scholars Tran Lam Bien and Tran Quoc Vuong also used this designation, placing their cult alongside that of the Grand Marshal Great Lord. Thus Dong Cuong is still called the communal house of the Tay Khao, venerating both the Five Immortal Elders and the Great Lord.

The five statues (each 0.62 m high) wear butterfly-wing official caps, vermilion lacquer and gold, large ears, ruddy faces, long beards—martial in bearing. Each pair of hands assumes a distinct gesture; seated pose; robes carved in one with the body; curled shoes. The modeling suggests strategic deliberation—planning tactics and routes to direct popular forces against a powerful foe.

These images faithfully render the leaders’ likenesses and stand as miniatures of the Tay–Dao uprising on the eve of the Party’s birth, an enduring spiritual foundation of unity for later revolutionary endeavors.

• Tran Dynasty Altar 

Out of reverence and gratitude for Tran Hung Dao’s military genius, a large majestic statue of the national hero was brought for worship: 0.90 m high; butterfly-wing cap, red-and-gold finish; gold robe; curled shoes. To the left and right sit two princesses (daughters of Hung Dao Vuong), skillfully carved.

• Mountain Shrine

A set of twelve newly crafted statues, painstakingly detailed, reflects a later period when market trade flourished; with the notion of “mountainous gold” and prosperity through commerce, the Mother of the Highlands was accorded a separate, dignified altar. The Two-fold Mother of the Mountain Shrine occupies the highest plinth (0.90 m) with a benevolent smile, attended by eleven standing figures on three ascending levels.

• Court of Princesses

In local Tay Khao understanding, as the Mountain Shrine expanded, Mother – First Fairy Maiden (also called Second Princess) was separated for special veneration. The standing statue is elegant and finely carved; 0.60 m high; nhai-type crown with gilding; a beaded necklace.

• Large Inscription Plaques (Dai Tu, four pieces)

Four plaques (L 1.30 m × W 0.50 m), framed on all sides; relief-carved dragons, chrysanthemum ground, plum sprays and pomegranates on black lacquer with gold. Inscriptions read:

• Thien Phoi Duc Mau
• Van Anh Duc Thanh
• Thien Thua Thuan Nai
• Huong Thien Xuat He Arranged as principal adornments in the Front Hall.

Relics

• Bronze Bell-Disk (Khanh Dong)

Max width 0.60 m; both ends tipped upward; suspension point with rosette; crescent body; central boss for striking, radiating flame motifs; adjacent Chinese characters record the deity’s title; crescent rim with double fillet in soft undulations. Weight 7.5 kg, thinly beaten—an exquisite technique. Bestowed in the fourth year of Thien Tri (i.e., 1844, reign of Nguyen Hien To).

• Bronze Bells

A principal bell with long, resonant tone: H 0.90 m, crown finial of two dragons flanking a moon disc (also the suspension ring); four bosses for striking on the body; floral scrolls; weight 80 kg; inscribed Duy Tan era, 1909. There are six bells in all, the heaviest 200 kg.

Edict Chest (Hom Sac). Vermilion-lacquered wood (L 0.69 m × W 0.15 m). Inside lies a scroll-tube (L 0.60 m) carved in relief with dragon, unicorn, tortoise, phoenix. The tube preserves four royal investiture edicts from the Nguyen Dynasty:

• Tu Duc, 1880 (W 0.57 m × L 1.45 m)
• Dong Khanh, 1886 (W 0.56 m × L 1.45 m)
• Duy Tan, 1909 (W 0.58 m × L 1.45 m)
• Khai Dinh, 1924 (W 0.58 m × L 1.50 m)

These four are but a remnant; formerly there were many, lost to war, disaster, and dispersal. All concern investiture as Upper-rank Deity granted to Dong Cuong Temple. Beyond the items listed, the temple keeps numerous altar trays, paper artifacts, ceramics, swords, bronze cranes, etc.

Though located in a secluded area, the temple is warmed by human devotion. Across dynasties, precious edicts conferred blessings on Dong Cuong, for the salvation of the people; thus the Temple of the National Protector God arose early, and—answering the community’s wish for boundless abundance—the Mother cult was added. The sacred temple has endured for ages, its renown born of national solidarity and extraordinary collective strength—hence the title Than Ve Quoc. Situated in auspicious terrain, on perennial alluvia of old Hung Hoa, the site is flanked by guardian nodes on both sides; propitious breaths gather with the winds—no other Temple of the National Protector God can compare.

Festivals and Rituals

Annually, besides the monthly observances on the 1st and 15th lunar days and seasonal rites, Dong Cuong Temple holds two principal sacrifices: on the Cat day (Mao) of the first lunar month and the Cat day (Mao) of the ninth lunar month, featuring the black-buffalo sacrifice. A major festival is celebrated once every three years.

Invitations are extended to the living and ancestral spirits across communes on both banks of the Red River within a 70 km radius, to the Ha clan and the families of martyrs (from the Giap Dan uprising and the anti-French struggle) enshrined at the temple.

A Kinh Vietnamese “ritual board” directs the court-style rite; female devotees from the lowlands—especially Yen Bai City and Phu Tho—assist with palanquins and offerings.

In Tay mixed with Kinh, the shaman (thay mo) invites neighboring tutelary spirits:

“North reaches the khe cai, South meets the broad flow; East abuts the full mountain, West borders the great waters.”

For the Grand Festival, invitations extend from Bao Ha to Phu Tho; east from the Chay River (Luc Yen); west from Thuong Bang La, Dong Khe, Phu Nham, Phong Du, etc.; to the deities of the twelve mountains and twelve rivers, the “eighteen vassal realms,” and the Hung Kings. Male-line rites follow court protocol.

A ritual master from outside the commune serves as chief officiant and call-and-response cantor; the community follows under his guidance—mainly Tay Khao, though sometimes mingled with Kinh custom.

Timing. The sacrifice opens early, before the palanquin procession: 6–8 a.m. Principal offering. A white buffalo, sacrificed whole (with a Tay Khao liturgy). No female officiants in the sacrifice. Procession. Immediately after the rite until midday.

The palanquins proceed to the Lower Shrine at Khe Tram, Cau Co, and the Upper Shrine near Pu Loong hill (neighboring hamlet). The Mother’s palanquin crosses the river from the temple to visit Duc Ong Shrine (Ghenh Ngai, Tan Hop Commune, Van Yen). The “Bao” (son) palanquin follows. Both are purified and richly adorned. As they move, Kinh, Tay, Dao women surround the palanquins, praying for a joyful reunion of Mother and Duc Ong; flags fly; drums and the eight-tone ensemble resound. Four Tay boys with red sashes dance with flags at the head, and other children cheer. A large boat or bamboo raft awaits at the river. At the water’s edge, the son’s palanquin remains ashore; only the Mother’s boards with 11 attendants for Ghenh Ngai. The shaman and attendants ascend the rocky ledge; the palanquin stays below on the boat; they offer incense in Tay with Kinh phrases, petitioning Duc Ong and casting two coins for assent; then return. The rite lasts over half an hour. Back at the bank, both palanquins are borne to the temple; the four Tay boys again dance with flags, but other children no longer cheer.

The Tay of Dong Cuong and neighboring areas regard this as the “re-wedding of the Mother and Duc Ong,” a duty of the Ha clan. The 1941 palanquin crossing is remembered; the tradition was narrated by Sam Van Tien (former commune chairman, later party secretary) as long-standing. The shamans of Buc Village communal house (now An Thinh Commune) and many in Ngoi A also affirm it. Folk Tay dances, tinh lute, and chime-cluster music accompany the procession—chiefly performed by Tay villagers.

New Cheo theatre items (adopted locally) dramatize Luu Binh – Duong Le, offer congratulations to notables and people for bountiful harvests and healthy livestock; a lowland troupe undertakes this program. The festival becomes a vibrant confluence of ethnic folk arts—Kinh, Tay, Dao, Nung—with bells, khanh gongs, drums, then and coi songs, ken be pipes, cheers, tug-of-war, nem con ball-throwing, flags in the wind. At the close, youths of the villages sing farewell duets, pledging to meet again in the spring.

A regional verse celebrates the event in Phu Tho, Yen Bai, Lao Cai:

“Foremost is the Festival of Den Hung; Second is the Festival of Dong Cuong.”

In recent years, Dong Cuong Temple has become a focal point of spiritual–cultural tourism. Hundreds of thousands of pilgrims nationwide visit annually to honor the Second Princess of the Highlands, enjoy the scenery, and pray for national peace and people’s well-being, for fortune, prosperity, and safety.

Within the Intangible Heritage of the Mother Goddess of the Three Palaces, and specifically the Mother of the Highlands at Dong Cuong, a particularly distinctive rite is chầu văn – hầu đồng (spirit mediumship with sung liturgy), the most emblematic practice of the Mother Goddess religion. Each year, twice in season—spring (from lunar January to March) and autumn–winter (from lunar August through December)—mediums from across the country return to Dong Cuong to worship the Mother and “set the trance seat” for the Holy Spirits.

Classification

Decision No. 296/QĐ-BVHTTDL, dated January 22, 2009, of the Ministry of Culture, Sports and Tourism, recognizes Dong Cuong Temple, Dong Cuong Commune, Van Yen District, Yen Bai Province, as a National Historical and Cultural Site.

2. Français

Nom et Localisation géographique

Le temple Dong Cuong, également appelé temple de la Deuxième Princesse des Montagnes (Thuong Ngan), était autrefois désigné dans la langue populaire par « Den Dong » ou « Den Mau Dong ». Les inscriptions officielles et les documents du sanctuaire mentionnent clairement « Dong Quang Linh Tu ».

Le temple se situe dans le hameau Ben Den, commune de Dong Cuong, district de Van Yen, province de Yen Bai. Il se trouve à environ 52 km au nord-ouest de la ville de Yen Bai, 18 km au nord-ouest du chef-lieu de Van Yen, et 4 km au sud-ouest de la gare de Trai Hut.

Aperçu historique

Le temple Dong Cuong existe depuis fort longtemps. Les sources historiques indiquent que le sanctuaire remonte au plus tard à la dynastie Le, s’étant développé à partir d’un ancien oratoire situé au centre du poste de Quy Hoa à l’époque des Tran. Dans le Kien Van Tieu Luc, rubrique « Traces sacrées », rédigée sous les Le postérieurs, Le Quy Don a consigné des informations relatives à ce temple.

« Van Chau, batelier de la commune de Kinh Chu, district de Thanh Ba (aujourd’hui rattaché à Lam Thao – Phu Tho), était élève du lettré Nguyen Dinh Kinh. Sous l’ère Bao Thai (1720–1729), il se rendit à Dong Quang (actuel district de Van Yen, province de Yen Bai) pour le commerce. Au débarcadère se dressait un oratoire dédié à la princesse Dong Quang, réputée pour sa puissance spirituelle. On disait que la Princesse était l’épouse du Grand Seigneur vénéré au temple Ngoc Thap, district de Son Vi (plus tard Lam Thao). Un soir, Van Chau vit une femme sortir de l’oratoire de Dong Quang, venir jusqu’à son bateau, l’appeler par son nom et lui dire : “Quand ton bateau repassera devant le temple Ngoc Thap, aie l’obligeance d’exprimer ma gratitude au Grand Seigneur ; la Dame a mis au monde un fils et envoie ce message pour l’en informer.” À ces mots, elle disparut. Le trajet fluvial à voile de Dong Quang à Ngoc Thap prend ordinairement trois ou quatre jours ; pourtant, ce jour-là, Van Chau partit à l’aube et, à l’heure du Singe, parvint déjà à Ngoc Thap (là, un piton rocheux s’avance dans le fleuve en forme de coquille ; le temple se trouve sur la colline, à côté de la pagode Lang Nghiem). Suivant l’instruction de son maître, Van Chau se tint à la proue, transmit le message, puis reprit sa route. » (1)

À l’origine, Dong Cuong était un oratoire dédié à la princesse Dong Quang, fondé par les clans Ha et Hoang du groupe Tay Khao, qui se relayaient dans les fonctions administratives locales. Le lieu servait aussi de bureau aux chefs locaux, interprètes et fonctionnaires, et remplissait le rôle de « Dinh Tram », relais pour la transmission des dépêches entre la cour centrale et les autorités de base.

Sous les Tran, le quartier général de Quy Hoa—avec Ha Bong et Tu (de Ngoc Thap – Quang Son)—assurait la garde des confins. L’ancien maison communale des Ha devint par la suite leur temple lignager. L’ancêtre Ha Van avait mené les troupes locales contre l’invasion yuan-mongole. Les chroniques rapportent qu’en février, année Dinh Hoi (1287), l’empire mongol lança 70 000 soldats, 500 navires de guerre, 6 000 hommes du Yunnan et 15 000 d’unités côtières, sous le commandement du prince héritier Thoat Hoan, avec A Bat Xich, A Lo Xich et O Ma Nhi comme principaux lieutenants—soit plus de 300 000 hommes au total—pour envahir le Dai Viet.

Face à la menace, le Grand Empereur émérite Tran Thanh Tong et le roi Tran Nhan Tong investirent Hung Dao Vuong Tran Quoc Tuan du titre de commandant en chef des forces de Dai Viet. Un détachement mongol dirigé par Nat Toc Lat Dinh se replia le long de la rivière Lo vers le Yunnan. En traversant Phu Ninh (actuel Phong Chau, province de Phu Tho), il fut attaqué par les forces locales menées par les frères Ha Dac et Ha Chuong. Depuis le mont Chi, ils conduisirent une audacieuse attaque nocturne, multipliant les stratagèmes. Ha Dac fit tresser de grandes silhouettes humaines en bambou, vêtues comme des géants, qu’on menait et ramenait chaque nuit pour intimider l’ennemi. Il fit aussi percer de gros troncs afin d’y ficher d’énormes flèches, donnant à croire que des êtres surhumains perçaient les arbres séculaires. Les envahisseurs, saisis d’effroi, n’osèrent plus combattre.

Les frères poursuivirent l’ennemi jusqu’à A Lap, où Ha Dac tomba héroïquement et Ha Chuong fut capturé. Profitant de la nuit, Ha Chuong s’évada avec étendards et uniformes ennemis, qu’il présenta à la cour en proposant une ruse : se déguiser en troupes adverses pour infiltrer le camp. L’opération réussit ; pris par surprise, les Mongols furent décimés, et les survivants s’enfuirent en désordre vers le Yunnan.

Cette seconde victoire contre l’invasion yuan-mongole fut éclatante. Les toponymes Ham Tu, Chuong Duong, Tay Ket et Cu Da sont à jamais inscrits dans l’histoire. La contribution des peuples des hautes terres du Nord, sous la conduite de chefs d’exception tels Ha Dac et Ha Chuong, incarne la force de l’unité nationale.

Selon la généalogie du clan Ha, leurs ancêtres, Tay Khao descendants de Ha Dac et Ha Chuong (époque Tran), se seraient ensuite établis au village An Boi, district de Kien Xuong, province de Thai Binh. Ha Kham et Ha Chuong étaient frères ; Ha Chuong, ardent dans la poursuite de l’ennemi jusqu’à Yen Bai, mourut au combat et fut anobli à titre posthume « Binh Nguyen Thuong Tuong Trung Dung Hau » (marquis de bravoure et de loyauté). Au village An Boi, la maison ancestrale conserve une paire de distiques :

« Thac Nhuoc tan trung, le flot fidèle coule à jamais ; Hai Mon chi dung, le courage sans égal brille pour mille automnes. »

À Ghenh Ngai, commune de Tan Hop, en face du temple, subsistent des fragments d’un distique de pierre où l’on lit encore trois caractères signifiant « mémoire conservée ». Les anciens de Chau Que Ha transmettent que, lors de la résistance aux Mongols, Ha Chuong les poursuivit de Phu Tho le long du fleuve Rouge jusqu’à Yen Bai. Parvenu à Chau Que Tho (aujourd’hui Chau Que Ha), il rallia des auxiliaires locaux et tendit une embuscade à l’embouchure du ruisseau Thac Nhuoc. Après une semaine, l’ennemi s’y engagea ; les combattants surgirent de toutes parts et anéantirent les forces adverses. Ha Chuong, grièvement blessé, succomba ; il fut inhumé au pied du mont Thac Nhuoc. Ses descendants rapatrièrent son esprit pour l’honorer au temple Dong Cuong, lequel, sous les Le puis les Nguyen, fut encore appelé « Den Than Ve Quoc » (temple du Dieu Protecteur de la Nation) à la commune de Tan Linh, district de Luc Yen, Yen Bai. Cinq campagnes de fouilles et d’analyses ont révélé qu’il s’agissait d’un centre bouddhique de l’époque Tran, édifié après la victoire—sans doute une stratégie visant à sécuriser les marches du royaume.

(D’après la rubrique « Contes anciens de Tran Hung Hoa.) Après sa mort au combat, un oratoire fut élevé par les villageois sur le rocher Ghenh (hameau Ghenh Ngai, rive gauche, commune de Tan Hop, district de Van Yen). Son épouse Le Thi et leur fils Hoang Bao furent ensuite honorés au même lieu ; quelque temps plus tard, l’autel de la mère et du fils fut transféré à la grande maison communale de Dong Cuong (site du temple Dong Cuong actuel).

Depuis le transfert, l’édifice a été agrandi et transformé en temple ; dès l’époque des Le postérieurs, Le Quy Don en a laissé des notices consignées. Le Dai Nam Nhat Thong Chi l’identifie sous l’appellation « Den Than Ve Quoc » (selon les titres de consécration).

Insurrection de Giap Dan (1913–1914). En 1914, des groupes Man en vêtements blancs, Man du grand quartier général, ainsi que des Tay et Nung de la province de Yen Bai, se rassemblèrent et se soulevèrent, attaquant des postes français à Yen Bai et Lao Cai. Au même moment, des cheminots et commerçants vietnamiens expatriés dans la province du Yunnan – Chine, répondant à l’appel de Phan Boi Chau et de la Vietnam Quang Phuc Hoi (Ligue pour la restauration du Vietnam), fondèrent des associations amicales et patriotiques à l’étranger, soutenant secrètement la lutte contre les Français. Plusieurs postes français le long de la frontière vietnamo-chinoise (secteur de Lao Cai) furent attaqués.

L’insurrection échoua, faute d’une organisation adéquate. Le pouvoir colonial mit en place une cour martiale spéciale, qui, en temps de guerre, jugea les patriotes : la plupart furent condamnés à mort, perpétuité ou travaux forcés et déportation ; certains furent exécutés secrètement. Au total, 67 insurgés furent tués (Yen Bai 39 ; Phu Tho 28).

Parmi les 39 fusillés à la ville de Yen Bai, cinq—tous de l’ethnie Tay—sont aujourd’hui honorés au temple Dong Cuong :

• Hoang Van Cam – chef de village ;
• Hoang Van Thuan (frère cadet de Cam) – chef de canton de Dong Cuong ;
• Luong Dinh Than – sous-préfet de canton de Dong Cuong ;
• Ha Van Noi – chaman (thay mo) de Dong Cuong ;
• Ha Dinh Quang – officier local surnommé « Cai Bao » (du nom de son fils Bao) ; (2)

Une nouvelle mobilisation communautaire. Les habitants de tout le canton de Dong Cuong réunirent fonds et forces, invitant des artisans de Ha Dong et Nam Dinh à fondre des statues de bronze et à introniser la Reine-Mère et le Prince-fils (ainsi qu’une statue de Ha Chuong déposée à son tombeau de Thac Nhuoc, commune de Chau Que Ha, classé Monument national en 2006). Ce sanctuaire est communément appelé « Den Thac Nhuoc ». Ainsi, sous les Le, prit forme le temple maternel Dong Cuong, dédié à la « Deuxième Princesse des Montagnes » (Mau De Nhi Thuong Ngan).

Travaux et vicissitudes du XXe siècle.

• 1924 : Madame Lai Loc, négociante en produits forestiers, finança de ses deniers la reconstruction en briques du temple de la Mère et la réfection du sanctuaire Duc Ong en bois de fer.
• 1978–1979 : lors de la guerre frontalière du Nord, le temple fut démonté pour éviter d’être une cible ; les objets de culte furent soigneusement conservés par le gardien Ha Van Giay.
• 1982 : l’accalmie revenue, l’Association des Anciens du hameau Ben Den rebâtit, sur les anciennes fondations, un sanctuaire en bambou et chaume.
• 1995 : le Comité populaire de la province de Yen Bai autorisa officiellement les habitants de la commune de Dong Cuong, district de Van Yen, à reconstruire le temple Dong Cuong sur son emplacement d’origine, avec l’aval de la Direction de la Conservation et des Musées (aujourd’hui Département du Patrimoine culturel), afin d’honorer les héros tutélaires qui gardèrent la frontière septentrionale—un site d’éducation historique d’une grande valeur.
• 2000 : le Service de la Culture et de l’Information et le Musée de la province de Yen Bai (aujourd’hui Service de la Culture, des Sports et du Tourisme) constituèrent le dossier de classement du temple en tant que site historique et culturel provincial, couvrant plus de 17 600 m².

Culte et signification. Il est difficile de désigner une seule divinité principale à Dong Cuong, du fait de l’ancienneté du lieu (marquée par un banian d’environ 800 ans) et du syncrétisme de culte : au fil des siècles, dieux historiques et esprits de la nature liés à la défense du Nord y furent vénérés conjointement.

On peut dire que le temple conserve intacte sa valeur “guerrière”. Sous le nom de « Den Than Ve Quoc » (Temple du Dieu Protecteur de la Nation), le terme « Than » peut être compris comme “les sujets, le peuple”, évoquant la Déclaration d’indépendance de Ly Thuong Kiet : face à l’envahisseur, « vous serez mis en déroute ». C’est le signe de l’union des peuples et de la force collective—raison pour laquelle les Anciens ont choisi ce nom pour le sanctuaire.

Architecture

Le temple Dong Cuong occupe un vaste site au bord du fleuve Rouge, entouré de rizières et de collines forestières. À la différence d’autres sanctuaires nichés dans la densité urbaine, Dong Quang—son ancien nom—fut orienté par les Anciens sur une terrasse alluviale des hautes parties du delta du fleuve Rouge. Position militaire—véritable défense avancée—sans être éloignée des hommes : un lieu paisible sans être désolé. Fidèle à son nom « Lumière de l’Est », le sanctuaire resplendit ; de loin, on distingue déjà le banian pluriséculaire (≈ 800 ans) qui veille sur un temple traditionnel mais vivant, moderne dans ses matériaux et profondément national dans l’esprit.

Structure architecturale

Chez les Tay Khao, on le nomme maison communale Dong Cuong, vouée d’abord au culte de la Mère et du Grand Seigneur (dieu tutélaire), sans multiplier les fonctions ni l’ornementation. La décoration reste sobre—nuées, vagues, quelques rinceaux floraux. Le plan adopte la forme “ding” (T), avec deux corps : le Grand Hall (Toa Dai Bai) et le Sanctuaire intérieur (Toa Hau Cung Cam).

Grand Hall

Reconstruit sur les anciennes fondations (1995–2002), le hall compte trois travées et deux appentis, système de pannes traversantes ; murs de 5 m, sol carrelé, charpente bois, piliers en béton armé imitation bois, toiture en tuiles “écaille de poisson” de Huong Canh, enduits à la chaux sobres. Surface utile : 270,5 m². Porte triple (Tam Quan) aérée, 10 fenêtres, 2 portes arrière.

Sanctuaire intérieur 

Un unique compartiment surélevé (plancher à 1,8 m), abritant deux grandes statues de bronze—la Mère et Quan Hoang Bao (Grand Seigneur selon les Tay Khao). Relié à la travée centrale du Grand Hall ; surface totale 42 m² ; toit à un versant en béton armé, tuiles « bout de chaussure » de Huong Canh, murs porteurs.

Par son ossature et la disposition du sanctuaire, l’ensemble conserve le vocabulaire vernaculaire de l’époque Nguyen, appliqué avec efficacité. Il s’agit d’un exemple représentatif d’architecture populaire, dont la logique constructive demeure encore aujourd’hui—ce que l’on désigne couramment sous le nom de « con son » (console/échiffre), malgré quelques déplacements de fonctions.

Objets et statues

Sanctuaire intérieur (espace réservé)

Les avatars de l’histoire ont altéré la composition originelle du panthéon. Subsistent deux grandes statues de bronze : la Mère et Quan Hoang Bao. Différentes par leur légende et leurs dimensions, elles présentent une harmonie de proportions ; la polychromie dorée est en accord avec l’iconographie, l’ensemble ordonné selon la règle « mâle à gauche / femelle à droite ».

Statue de la Mère

Hauteur env. 0,75 m ; couronne de type nhai dorée, disque lunaire, lèvres vermillon ; rubans du couvre-chef tombant aux épaules ; grandes oreilles pendantes ; robe d’or, verte ou rouge (selon les quatre saisons), cou à trois plis, collier de perles. Les mains reposent légèrement sur les cuisses—une paume tournée vers le bas, l’autre vers le haut, en direction de l’abdomen ; sourire bienveillant.

Trône de la Mère. Plate-forme à trois niveaux (L 1,00 m × l 0,88 m).

• Socle : Masque de tigre (ho phu) en relief, caractère shou (longévité) à la bouche ; yeux brillants ; cornes et oreilles saillantes ; dragons et nuées spiralées ; jours ajourés ; écailles sinueuses, griffes tendues, crinières rejetées.

• Corps du trône : Dragon portant le shou, tête tournée en arrière, pattes en course ; au-dessus, masque de tigre gueule béante, cornes de cerf, oreilles animales, front “chameau” ; de part et d’autre, dragons jouant dans les nuages.

• Accotoirs : Têtes de dragon saillantes (≈ 0,60 m), mâchoires tenant une perle précieuse, yeux globuleux noir-blanc ; six balustres tournés par côté ; dragons ascendants en relief ; laque rouge et dorure.

Ensemble raffiné, ciselure minutieuse—solide et élégant.

Statue de Quan Hoang Bao

Hauteur env. 0,75 m ; présentée mâle à gauche dans le sanctuaire. Trône semblable à celui de la Mère, un peu plus petit ; deux fourreaux d’épée sculptés de dragons sur les côtés. Robe dorée les jours de fête (au quotidien, indigo avec shou et nuées sur soie) ; posture méditative ; turban plié ou bonnet “ailes de papillon” (jours de fête) ; grandes oreilles pendantes ; mains sur les cuisses—une paume vers le bas, l’autre vers le haut ; sourire doux. Une bonté qui n’exclut pas la rectitude, comme le rappelle la tradition locale :

« Devant, l’autel et l’urne à encens ; Derrière, deux dragons qui s’arquent. Deux courtes épées s’y distinguent : Terre d’or où s’allient lettres et armes. »

Grand Hall 

L’espace du narthex réunit quatre autels principaux :

• Autel des Cinq Vénérables Immortels (Ngu Vi Tien Ong)
• Autel de la dynastie Tran (culte commémoratif)
• Autel du Sanctuaire de la Montagne (Phu Son Trang)
• Autel de la Cour des Princesses (Toa Cong Dong Chua)

Les Huit Trésors (Bat Buu) exposés devant l’Autel des Cinq Vénérables :

1. Un grand globe
2. Un pinceau
3. Un éventail en forme de figue
4. Une flûte
5. Une corbeille de fleurs
6. Une épée
7. Un fouet chasse-mouches (phat tran)
8. Un damier

Dans la symbolique néo-confucéenne : corbeille de fleurs = bonheur ; flûte et éventail = élégance ; coffret & pinceau = savoir ; fouet = courage & éthique. Chaque trésor est sculpté (plein, relief, ajouré), en matériaux durables, laqué rouge et doré, monté sur longues hampes, posé par paires devant l’autel.

Autel des Cinq Vénérables

Les chroniques rapportent 114 insurgés du canton de Dong Cuong lors de l’insurrection Giap Dan (1913–1914), dont cinq chefs Tay Khao distingués par leurs hauts faits contre les Français. Bien que l’insurrection ait échoué (mouvement spontané, balbutiant, marqué de croyances populaires car plusieurs chefs étaient chamans), elle a desserré les tensions inter-ethniques, forgé l’unité et exprimé l’amour du terroir. En signe de respect, la communauté Tay Khao éleva ces cinq méritants au rang de Ngu Vi Tien Ong, sculpta leurs effigies et les enthronisa—considérant le temple comme leur maison communale. Les professeurs Tran Lam Bien et Tran Quoc Vuong employèrent aussi cette dénomination, aux côtés du Grand Maréchal (Thong Che) Grand Seigneur. Ainsi, Dong Cuong est appelé la maison communale des Tay Khao, honorant à la fois les Cinq Vénérables et le Grand Seigneur.

Les cinq statues (0,62 m chacune) portent le bonnet “ailes de papillon”, laque rouge et dorure ; grandes oreilles, visages rubiconds, longues barbes, prestance martiale. Les gestes diffèrent ; posture assise ; robes d’un seul tenant ; souliers recourbés. La modélisation suggère la délibération stratégique—préparer tactiques et itinéraires pour conduire les troupes populaires contre un ennemi puissant.

Les statues des Cinq Venerables Immortels Ces statues restituent avec fidelite les traits des chefs courageux : elles constituent une miniature de l’insurrection Dao–Tay survenue pendant les deux annees precedant la naissance du Parti, et demeurent un socle spirituel d’union pour la future participation revolutionnaire et la liberation de la patrie, comme l’atteste encore l’historiographie.

Autel de la dynastie Tran (culte commemoratif) Par admiration et pour temoigner de la gratitude envers le general Tran Hung Dao—dont les merites et le genie tactique sont eminents—sa statue fut installee au temple. De grande taille (0,90 m), digne et majestueuse, le visage bienveillant mais rayonnant de brillante capacite strategique ; bonnet “ailes de papillon”, laque rouge et dorure, manteau dore, souliers recourbes. A gauche et a droite, deux princesses—filles de Hung Dao Vuong—sont assises en assistance ; leurs statues sont egalement soignees.

Sanctuaire de la Montagne  Avec douze statues recemment sculptees, fines et minutieuses—epoque du developpement des echanges commerciaux, sous l’idee « la foret est or, le commerce apporte la prosperite »—la Mere des Hautes Terres a ete distinguee en un autel solennel. La statue de la Seconde Sainte Mere du Sanctuaire de la Montagne occupe le socle le plus eleve (0,90 m), sourire bienveillant, entouree de onze statues debout sur trois niveaux en gradins.

Salle de la Cour des Princesses (Toa Cong Dong Chua) Selon la conception Tay Khao locale, avec l’essor du Sanctuaire de la Montagne, on distingua encore Mere – Premiere Fille Celeste, dite aussi Seconde Princesse. Statue debout, gracieuse, ciselure subtile ; hauteur 0,60 m ; couronne de type nhai doree, collier de grains.

Grandes inscriptions (Dai Tu, 4 panneaux) Quatre panneaux (L 1,30 m × l 0,50 m), cadres sur quatre bords, dragons en relief dore, fond chrysantheme, rameaux de prunier et grenades sur laque noire doree ; on y lit : — Thien phoi Duc Mau — Van anh Duc Thanh — Thien Thua Thuan Nai — Huong Thien Xuat He Ils ornent l’espace du narthex.

Reliques

Khanh en bronze (gong-disque) Largeur max. 0,60 m, deux extremites relevees, rosette au point de suspension ; corps en croissant, bosse centrale pour la frappe, flammes rayonnantes autour de la bosse ; pres de celle-ci, caracteres chinois indiquant le titre de la divinite ; le bord-croissant presente une moule double-liseret ondulee. Poids 7,5 kg, tres mince, technique remarquable ; offert en la 4e annee de Thien Tri (1844) sous Nguyen Hien To.

Cloches de bronze Une grande cloche a longue resonance : H 0,90 m ; a la sommité, deux dragons entourant un disque lunaire (qui sert d’anneau de suspension) ; quatre bosses de frappe sur la panse ; rinceaux floraux ; 80 kg ; ere Duy Tan, 1909. Six autres cloches existent, la plus lourde 200 kg.

Coffre aux edicts Bois laque rouge, L 0,69 m × l 0,15 m. A l’interieur, un tube a edicts (L 0,60 m), sculpte en relief de Long, Ly, Quy, Phuong (dragon, licorne, tortue, phenix). Il renferme quatre edicts d’investiture de la dynastie Nguyen : — Tu Duc, 1880 (l 0,57 m × L 1,45 m) — Dong Khanh, 1886 (l 0,56 m × L 1,45 m) — Duy Tan, 1909 (l 0,58 m × L 1,45 m) — Khai Dinh, 1924 (l 0,58 m × L 1,50 m)

Ces quatre ne sont qu’un reste : autrefois nombreux, disperses ou perdus par les guerres et fleaux. Tous confirment l’investiture au rang de Divinite Superieure en faveur du temple Dong Cuong. Outre les pieces recensees, le temple conserve plateaux d’autel, objets de papier, ceramiques, sabres, grues de bronze, etc.

Signification et aura du lieu Bien que reculé, le sanctuaire est anime par l’affluence des fideles. A travers les dynasties, des edicts precieux ont comble Dong Cuong de graces pour le bien du peuple ; c’est ainsi qu’apparut tres tot le Den Than Ve Quoc (Temple du Dieu Protecteur de la Nation)—et, pour repondre a l’aspiration d’abondance, le culte de la Mere y fut adjoint. Temple sacre, promis a la perennite, il doit son renom a la cohesion nationale, force extraordinaire qui fonde ce Than Ve Quoc. Situe en site faste, sur les alluvions perennes de l’ancienne region Hung Hoa, le lieu est flanque de noeuds telluriques gardiens ; les souffles propices y convergent—nul autre Temple du Dieu Protecteur de la Nation ne saurait l’egaler.

Fetes et rituels

Chaque annee, outre les offrandes aux 1er et 15e jours lunaires et les rites saisonniers, le temple Dong Cuong celebre deux grandes sacrifices : jour Mao (Chat) du 1er mois lunaire et jour Mao du 9e mois lunaire, avec immolation d’un buffle noir. Une grande fete triennale est organisee tous les trois ans.

Sont convies vivants et esprits ancestraux des communes des deux rives du fleuve Rouge, dans un rayon de 70 km ; le clan Ha et les familles des martyrs (insurrection Giap Dan, lutte anti-francaise) veneres au temple.

Un “conseil rituel” de Kinh assure la direction ceremonielle ; des devotes des plaines—notamment Yen Bai et Phu Tho—aident a parer les palanquins et preparer les offrandes.

En tays mèle au kinh, le chaman invoque les divinites « voisines » :

« Bac chi khe cai / Ha lu da ngang / Dong chi pu ram / Tay giap nam cai »

Pour la Grande Fete, on invite les dieux de Bao Ha a Phu Tho, a l’est depuis la rivière Chay (Luc Yen), a l’ouest depuis Thuong Bang La, Dong Khe, Phu Nham, Phong Du, etc. ; on convoque les douze montagnes, les douze rivieres, les « 18 etats vassaux » et les Rois Hung. Le rite masculin suit le protocole de cour.

Un celebrant exterieur a la commune sert de maitre d’office et de chantre (appel-reponse) ; la communaute suit ses indications—principalement Tay Khao, parfois mèle de coutumes Kinh.

Horaire. Ouverture matinale du sacrifice, avant la procession des palanquins : 6 h – 8 h. Offrande principale. Buffle blanc immole entier (avec liturgie Tay Khao). Aucune celebrante femin ine. Procession. Aussitot apres le rite jusqu’a midi.

Les palanquins se rendent au sanctuaire aval de Khe Tram, Cau Co et au sanctuaire amont pres de la colline Pu Loong. Le palanquin de la Mere traverse le fleuve depuis le temple pour visiter le sanctuaire Duc Ong (Ghenh Ngai, commune Tan Hop, Van Yen). Le palanquin “Bao” (le fils) suit ; les deux sont purifies et richement ornes. A leur passage, des devotes Kinh – Tay – Dao entourent les palanquins, priant pour la joieuse visite de la Mere a Duc Ong ; drapeaux, tambours, ensemble a huit tons retentissent. Quatre garcons Tay a ceintures rouges dansent en tete ; les autres enfants sont encourages par les anciens. Un grand bateau ou un radeau attend au fleuve. Au bord, le palanquin du fils demeure a quai ; seul celui de la Mere embarque avec onze personnes pour Ghenh Ngai. Le chaman et quelques membres montent sur le rocher, tandis que le palanquin reste sur le bateau ; ils offrent l’encens en tays parseme de kinh, implorent Duc Ong et jettent deux monnaies pour recueillir son assentiment, puis reviennent. Le rite dure plus d’une demi-heure. De retour a la rive, on porte le palanquin de la Mere a terre, puis, avec celui du fils, on rentre au temple ; les quatre garcons Tay dansent encore en tete, sans que les autres enfants poussent de clameurs.

Les Tay de Dong Cuong et des environs voient dans ce rite la “re-noce” de la Mere et de Duc Ong, que les descendants Ha doivent organiser (procession de 1941 vers Ghenh Ngai). Le recit de cette “re-noce” fut consigne par Sam Van Tien (ancien president du Comite populaire puis secretaire communal), comme tradition tres ancienne ; les chamans de la maison communale du village Buc (aujourd’hui An Thinh) et de nombreux habitants de Ngoi A la confirment. Danses tay, luth tinh et carillons accompagnent la sortie des palanquins—assures par les Tay.

Le cheo (theatre populaire—version recente adoptee ici) presente l’episode Luu Binh – Duong Le, avec chants de felicitations aux notables et voeux de bonnes recoltes, etables pleines, sante ; une troupe des plaines assure ce numero. La fete embrase toute la region : arts populaires des minorites, sons des cloches, khanh, tambours, chants then, coi, cornes ken be, acclamations, tir a la corde, nem con (lancer de balle), drapeaux au vent—une harmonie chaleureuse en memoire des merites lies au Den Than Ve Quoc (cf. rubrique Contes anciens de Tran Hung Hoa, trad. Institut d’Histoire), en resonance avec le contenu de la fete.

Un dicton regional, en Phu Tho, Yen Bai, Lao Cai, celebre l’evenement :

« Premiere : la Fete du Den Hung ; Deuxieme : la Fete de Dong Cuong. »

Comme expose plus haut, la foule accourt de pres et de loin : Kinh, Tay, Dao, Nung, costumes chatoyants, cloches et khanh, tambours, chants then, coi, cornes, cris, jeux—l’atmosphere est vibrante. En cloture, duos de separation entre jeunes gens des hameaux, avec promesse de se retrouver a la fete printaniere suivante.

Ces dernieres annees, le temple Dong Cuong est devenu un phare du tourisme spirituel ; des centaines de milliers de pelerins venus de toutes les provinces s’y rendent chaque annee pour honorer la Deuxieme Princesse des Montagnes, fleurer le site, prier pour la paix du pays et du peuple, chance, fortune et securite.

Dans le Patrimoine immateriel des pratiques du culte de la Mere des Trois Palais—et, en particulier, du culte de la Mere des Hautes Terres a Dong Cuong—figure un rite eminent : chau van – hau dong (litur gie chantee et transe mediumnique), pratique emblematique de la religion de la Mere. Chaque annee, deux saisons : printemps (de janvier a mars lunaire) et automne–hiver (d’aout a decembre lunaire), les mediums de tout le pays viennent honorer la Mere et “dresser le siege de transe” pour les Esprits.

Classement Decision no 296/QD-BVHTTDL du 22 janvier 2009 du Ministere de la Culture, des Sports et du Tourisme : reconnaissance du temple Dong Cuong, commune Dong Cuong, district Van Yen, province Yen Bai, en tant que site historique et culturel national.

3. 中文

名稱與地理位置

東光靈祠（今稱「東光祠」、「東光廟」；民間舊稱「東殿」、「東母殿」），亦奉祀二殿上山聖母（俗稱「朝第二上山」）。

祠址在安沛省文淵縣東光社祠埠村一帶。距安沛省省城西北約五十二公里，距文淵縣城西北約十八公里，距柴忽站（今地名）西南約四公里。

略史

此祠歷史悠久，據文獻記載，最遲至黎朝已見其名，前身為歸化鎮（陳朝時）中心營地之一座古廟。黎末黎時期，黎貴惇在《見聞小錄》「靈跡」條目中，亦有關於東光祠之記述。

據載：「文洲，清波縣鏡主社（今屬富壽省林勞一帶）一名船戶，為校官阮廷璟之弟子。保泰年間（1720–1729）販貨至東光（今安沛省文淵縣）。彼岸有祠奉東光公主，靈跡顯著。俗傳公主為玉塔廟大王之配（玉塔在山圍縣，後改林勞）。一日黃昏，文洲見一人自東光祠出，至泊舟處，呼其名曰：『汝舟回經玉塔祠時，代致意大王：娘娘已產男，特來報喜。』言畢遂隱。自東光順水至玉塔，舟行當需三四日，而是日文洲自黎明啟航，至申時已達玉塔（其處石山突兀臨江如螺腸，祠在山上，旁有楞嚴寺）。文洲依師囑，在船首高聲轉告而去。」(1)

東光祠肇始為奉東光公主之廟，由河氏、黃氏（傣侗之傣卡支系）等族奠立，輪值承辦地方政事；亦為土官、役員、番官辦事之所，並設「釘驛」以傳遞朝廷與地方之文書。陳時，歸化總營—河捧及翁慈（玉塔—光山）上鎮邊塞。今之祠（昔為社廟）由河氏族人統理；其先祖河文曾率鄉兵，於陳朝時抗擊元蒙古。史載丁亥二月（1287），元蒙發兵七萬、戰艦五百、雲南軍六千，海外四州軍一萬五千，以太子脫歡為大元帥，阿八設為左丞，阿魯設為平章政事，**烏馬兒（呉瑪兒，烏馬兒尼）**為政事，合計三十餘萬南侵大越。

時太上皇陳聖宗與陳仁宗授興道王陳國峻為國公節制，總領軍民抗元。元蒙別軍訥速剌丁自瀘江逆流北走雲南，經過富寧（今富壽省峯州）地界時，為地方軍民所擊；河特、河章兄弟率兵自紙山（屬富壽）出奇襲其前鋒，多用軍謀。河特令以竹編巨人，衣其如真，每夜出入；又鑿巨樹穿孔，插以巨箭，敵見之以為巨人能穿古木，驚懼不戰。

河特、河章之軍追至阿臘，為後隊所截；河特奮戰殉難，河章被擄。夜間隙，河章奪得敵旗與衣甲潛歸，奏請易服偽裝混入敵寨，自內而攻，遂使元軍潰敗，餘眾北遁雲南。

第二次抗元之勝，赫赫著名；含紫、章陽、西結、巨茶諸地名載史冊。北部諸民族在河特、河章等雄傑統率下之貢獻，足見民族團結之力。

據河氏族譜：「本出傣卡，承自陳時河特、河章之裔。今聚居太平省建昌縣安培：河欽、河章為昆仲；討賊時，河章奮勇逐敵至安沛一帶殉國。追封為『平原上將忠勇侯』。」安培村祖祠尚存一聯：

「瀑若盡忠流萬代， 海門至勇紀千秋。」

在坦岩（新和社）對岸尚存石刻殘聯三字「遺音留」。周桂下社耆老傳述：河章自富壽沿紅河上追敵至安沛之周桂土（今周桂下），復募土兵，結藤為筏，扼守瀑若口。一週之後，敵軍入伏，我軍四面突擊，大破之；決戰中河章重創殉難，葬於瀑若山口。其後裔迎靈祀於東光祠；黎、阮諸朝續賜嘉封，遂立神衛國殿（在陸安縣新嶺社），專祀諸首領。經五次發掘與釋讀，發現此地為陳朝凱旋後所建之佛教中心，蓋陳氏安邊之策也。

（據「鎮興化」古跡條）河章戰死後，鄉人於坦岩（屬新和社左岸坦岩村）立祠；其妻黎氏與子黃報卒後，亦祀於坦岩，未幾母子二位遷祀於東光大社（今之東光祠）。

自遷址以後

自遷址以來，原社廟逐步擴建改制，成為黎貴惇公祠。後黎時期已有碑誌記錄。《大南一統志》按其封號稱之為「神衛國殿」。

甲寅起義（1913–1914）

民國三年（1914），安沛省境內之白衣蠻、蠻大本及傣、儂等族義軍，聯合組織武裝起義，於甲寅年攻擊安沛、老街兩省之法軍屯堡。

同時，旅居雲南省之越南鐵路工人與商人僑民，響應潘佩珠（Phan Boi Chau）及越南光復會之號召，在海外秘密成立愛國會與同鄉互助會，支援國內抗法運動。是時，中越邊境一帶，老街境內若干法軍哨所亦為義軍攻擊。

然起義因組織不嚴而終告失敗。法國殖民當局設立戰時特別軍事法庭，審判愛國志士，多被判死刑、終身監禁或流放苦役，亦有秘密處決者。義軍共六十七人遇害（安沛三十九，富壽二十八）。

於安沛城被槍決之三十九人中，現知有五位傣族烈士祀於東光殿：

• 黃文琴 —— 里長；
• 黃文順（琴之胞弟）—— 東光總正；
• 梁廷申 —— 東光副總；
• 河文內 —— 東光巫師（師公）；
• 河廷光 —— 蔡包（因其子名包，故稱之）。

復鑄金身與塑像

再一次，全總東光百姓齊心協力，邀請河東、南定工匠，鑄造銅像以封祀母王、子王（鑄造河章像，祀於其墓所在之若瀑（瀑若）村周桂下社，該地於2006年列入國家級文物）。俗稱若瀑殿（殿）。由此可知，至黎代，已形成奉祀**東光母殿「上山第二母」**之體系。

近現代沿革

• 1924年：女商人賴祿捐資，以磚重建母殿，並以鐵力木修葺德翁祠。
• 1978–1979年：北部邊境戰爭爆發，為免成為目標，拆除殿宇；守祠者河文紙妥為收藏諸神像與供器。
• 1982年：戰事稍息，祠埠村老人會在原址以茅竹藤葉重建小殿。
• 1995年：安沛省人民委員會批准文淵縣東光社民眾，於舊址重建東光殿，並經**文物保護博物局（今文化遺產局）**同意，以供西北諸民族敬祀鎮邊守土之人神，成為具有重要歷史教育價值之「邊祠」。
• 2000年：安沛省文化信息廳暨博物館（今文化體育旅遊廳）立案，報省列為省級歷史文化遺跡，佔地一萬七千六百餘平方米。

崇祀與意義

東光殿歷久彌新，歷代並祀諸多人神與自然神，難以確定唯一主祀者。殿旁有八百年榕樹為證，其悠遠歷史使祭祀體系兼容並蓄。

可謂東光殿至今仍保存其**「征變之價值」。所謂「神衛國殿」，其「神」非單指天神，而乃指「臣民」。正如李常傑《獨立宣言》**所言：

「凡有外寇入侵……汝等必為所敗！」

此乃象徵民族團結與全民之力量。古人以此精神命名為「神衛國殿」，其義在此焉。

建築

東光殿建於廣闊之地勢，坐落於紅河兩岸，四周稻田環抱，山林重疊，與諸多城市繁華之廟宇不同。古人選址於「紅河上游三角洲之沙洲高地」，乃依地勢軍防之要衝，為邊塞屏障之地，然仍通於人境。其地靜謐而不幽暗，安寂而不蕭條，正合「東光」之名，光明常照。自遠眺之，即見殿旁八百年古榕參天，映襯古殿之姿，古而不舊，今而猶存民族之風韻。

建築結構

傣卡族稱之為「東光亭」，主祀母神與大王。傣人視大王為村社城隍，專祀而不兼多神，亦不重華麗裝飾。其雕飾僅見雲紋、水波、花葉纏繞，素雅簡練。整體結構呈「丁字形」，由大拜殿與後禁宮兩部分組成。

大拜殿

在地方政府與民眾欽仰之下，於舊址基礎上（1995–2002）重建。殿寬三間、兩廊，為「過樑頂接」之式，高牆五米，地鋪花磚，屋架木橫梁加鋼筋混凝土假木柱，屋頂覆「香更瓦鱗」，粉飾素雅，使用面積約270.5平方米，設三門、十窗、二後門，通風明亮。

後禁宮

上層一間，地板高於正殿地面1.8米，供奉母神像與傣卡族光皇報大王像二尊，與大拜殿中堂相連，總面積42平方米。屋頂為斜坡式，混凝土結構，覆香更瓦，承重於牆體。

其梁架布置及形式，具阮朝建築風格，沿襲傳統結構體系，實用且堅固。此種民間古建藝術特徵，至今雖融入現代工藝，仍保留舊制，唯構件名稱稍異，俗稱「拱枕」。

文物

後禁宮

歷史滄桑，古殿雖不復舊觀，然供奉人物猶存。現殿尚留兩尊大型銅像：一為母神像，一為光皇報像。雖大小各異，然造形均勻勻協調，外飾彩繪與內涵相合，依「男左女右」之式安置。

母神者，意即「母親」，然乃宇宙與人類之母，至高神靈，統攝萬有之思維。於越族與傣卡族信仰中，母神為超凡之力，象徵尊崇與富饒，乃宇宙靈魂，萬物由母而生、由母而存。

母神像

身高0.75米，頭戴「茉莉冠」貼金嵌月，朱唇明豔，冠帶披肩，耳大垂，身披金、青或紅袍（依四時更換），頸有三環紋，佩珠串，雙手輕置膝上，一掌覆、一掌仰向腹前，面露慈祥微笑。

寶座尺寸：寬0.88米，長1米，三層結構。

• **座基：**中刻浮雕「虎符」，口含「壽」字，雙目圓睜，角耳外張，飾以雲龍盤旋、鏤空飛龍紋，鱗甲翻卷，爪若刀鋒，鬃髮後揚。

• **座身：**中刻龍形負「壽」字，頭回顧後方，四足疾馳；上部刻虎符面張口、鹿角獸耳駝額，兩側龍繞雲間。

• **扶手：**四臂延伸至龍首（長0.6米），龍口含寶珠，雙目圓睜，兩側有六根雕龍欄杆，全體髹紅貼金，精巧典雅。

此寶座雕飾細膩、造型端莊，既堅實又靈動。

光皇報像

高0.75米，安於「男左」之位，寶座略小於母神座。兩側置龍紋劍鞘。法像身著金袍（祭會時），平日著青靛長衫，綉壽字與雲紋；結跏趺坐，頭纏巾或戴「蝶翼冠」（祭會時），耳大垂，雙手輕置膝上，一覆一仰，面帶仁厚微笑。整體神態溫和忠厚，然亦顯剛正威靈。當地傳頌詩曰：

「前有香案， 後有雙龍； 兩劍明晰， 黃土文武全備。」

大拜殿（前堂）

殿內設四壇：

1. 五位仙翁壇；
2. 陳朝壇（敬奉陳朝諸將）；
3. 山莊府；
4. 公同主壇。

並陳列「八寶」（八件珍物）：

1. 大寶珠
2. 毛筆
3. 無花果形扇
4. 笛管
5. 花籃
6. 劍
7. 拂塵
8. 棋盤

此八寶寓意儒家雅趣：花籃象幸福，笛與扇象風流，筆墨箱象學問，拂塵象勇氣與德行。皆雕鏤精巧，漆金鮮麗，立於長柄之上，對稱安於五位仙翁壇前。

五位仙翁壇

據史載：東光總共有114名義軍參加1913–1914年甲寅起義，其中五位傣卡族首領功績卓著。雖起義因自發而敗，多首領為巫師，然其義舉消弭族間隔閡，凝聚抗敵之志。傣卡民眾感其犧牲，遂尊為五位仙翁，鑄像供奉於殿內，並視殿為本族之亭（東光亭）。學者陳林邊、陳國旺亦以此稱之，並與「統制大王」同祀。

五尊仙翁像等高0.62米，頭戴蝶翼冠，髹紅貼金，耳大面赤，鬚長威嚴，皆武將姿態，雙手各異，結跏坐姿，足履曲尖履，神態若昔時議兵籌策之狀。其形象再現勇士英姿，象徵傣—瑤起義精神，為後來革命團結之基。

陳朝壇（敬奉）

為崇敬陳興道王（陳洪祚）之功業與韜略，殿內特設此壇。塑像高0.9米，威儀莊嚴，面慈而顯智勇，頭戴蝶翼冠，紅漆金飾，披金袍，足穿曲履。左右侍立二公主像（興道王二女），雕工精美。

山莊府

設有十二尊造型各異、雕琢精細的新塑神像。此壇緣於近代商旅興盛，「山林如金、行商致富」之觀念漸盛，故將上位母神（上母、山中主宰）自大殿中分壇而出，設為隆重專祀。其間以二位山莊聖母像居最高壇位（0.90米），面帶慈祥之笑，其餘十一尊依三層階式環立拱侍。

公同主壇

依傣卡族之觀念，山莊府發展後，另設公同主壇，以分祀「母神—仙姑」之第一位，亦稱第二王姑。其立像雕飾精巧、線條柔和，高0.60米，頭戴茉莉冠貼金，頸佩念珠。

大字匾（四幅）

四方大字匾各長1.30米、寬0.50米，四緣起線，浮雕貼金龍紋；地飾菊瓣瓷樣，黑漆襯金上鏤刻梅枝石榴。匾文如下：

• 天配德母

• 文影德聖

• 天承順乃

• 香天出系

以上匾額陳設於前堂空間，以資莊嚴。

文物

銅磬

最大橫寬0.60米，兩端上翹；懸掛處飾花星。通體作新月形，下設凸鈕以擊發清音，周圍放射火焰刀紋。鈕旁刻有漢字，記所祀神祇之名號；外緣作雙線弧脊，轉折柔婉。此磬重7.5公斤，為薄錘精工之作，係紹治四年（即阮朝顯祖帝，1844年）賜予之物。

銅鐘

鐘聲渾厚綿長，通高0.90米；鐘頂雙龍戲珠兼為懸掛構件，身飾四枚撞鈕，並繪花蔓紋。重80公斤，維新1909年款。另存六口，其最大者重200公斤。

詔封匣

朱漆木匣，長0.69米、寬15厘米。匣內置詔筒一，長0.60米，筒身浮雕龍、麒麟、龜、鳳。筒中藏有阮朝所頒之四道詔封：

1. 嗣德敕（寬0.57米、長1.45米），1880年；
2. 同慶敕（寬0.56米、長1.45米），1886年；
3. 維新敕（寬0.58米、長1.45米），1909年；
4. 啟定敕（寬0.58米、長1.50米），1924年。

今存四道，僅為殘數。往昔原有其多，因戰亂頻仍、天災損毀、離散佚失。其文皆為阮朝加封東光殿為上等神之詔命。除上列文物外，殿中尚藏多件供器托盤、紙本文獻、瓷器、刀劍、銅鶴等。

東光殿雖處偏遠，然人氣不絕。歷代君朝皆以嘉詔厚賜，祈庇蒼生。於是「神衛國殿」之名早見於世，而為祈求無盡資糧，復增母神共祀。斯殿靈光，千秋不朽；美名所由，實在民族團結之力，凝成非常之勢，遂成「神衛國」也。殿踞興化故地之萬年沖積佳勢，左右龍脈皆有神祇鎮守，祥風常臨，故此神衛國殿之形勝，無以倫比。

風俗與祭會

每歲除朔望與四時八節外，東光殿尚有二大正祭：

• 正月卯日；
• 九月卯日； 皆行黑牛全牲祭。

三年一大會。 於會期內，邀請紅河兩岸諸社之陽間人眾與陰魂臨會，半徑約70公里之內。由何氏宗族與殿內所祀甲寅起義、抗法諸烈士之主家共同承辦。

「禮生班」由京族（人）指導禮儀；下游（尤安沛市、富壽）之女信眾上行，協助輦轎裝點與諸般供辦。

以傣語夾京語，由巫師上香敬請四方諸神「鄰里」：

北至溪岔， 南達下游； 東接半山； 西臨大水。

大會之日，遠自保河至富壽，東自瀘延赤水，西自上棚羅—同溪、扶巖、豐渚等地，祈請十二山神、十二河神、「十八藩國」之神祇，並迎雄王始祖。男祭依宮廷禮制行之。

主祭、唱禮（東司/西司）常聘社外通禮者，傣卡族本眾依指導而為，間或襄以通曉京俗之人。

開禮多於拂曉至辰時（6–8時）。 大供為白牛全牲（并以傣卡語祭文配讀）。 無女祭。 抬轎巡行於祭後即啟，至午時告成。

巡轎路線：下游檢潭祠、橋可、以及鄰蒲龍坡之上社祠。先從殿內迎母神轎渡河至德翁祠（巖岈—新和社、文安縣）謁見德翁；「報」轎（子）隨母轎而後。兩轎潔淨供張、裝飾華美。行轎之際，京—傣—瑤等女信眾環侍祈祝「母子謁翁」圓滿，鑼鼓八音並作。四名束紅腰帶之傣族童子執旌在前起舞；旁觀兒童由寨老勉勵齊呼喝采。江畔設大木舟或巨筏以待。至水際，子王轎留岸，唯母轎載十一人渡至巖岈。至彼，殿巫、女會頭、執傘者等登巖祭告，母轎留舟。祝禱以傣語夾京語，大意為：「逢此良辰，百姓弟子恭迎母神謁德翁，祈……」，隨後以兩枚銅錢投陰陽，請求德翁允納，再返舟回程。儀式約半時許。復岸後，母轎與子轎同迎入殿；四名傣族童子仍在前舞旌，而旁眾兒童不再喧譁。

傣族東光及鄰近諸寨，視此為**「母神與德翁再婚」之禮，當由何氏後裔主辦（1941年渡轎至巖岈之儀由岑文善老者——前任鄉社主席、後任書記——口述，稱其流傳已久；同說亦為卜村（今安盛社）之巫與淤阿社眾所證）。自殿至江岸之巡轎間，並演傣族弦歌（彈琴）與串鈴樂**，多由傣族鄉民擔綱。

新式崑曲（謂之「新調」）於會中演劉平—楊禮等目，為官長與黎庶祈祝豐稔、畜安、人康；此段多由下游劇班承演。會期內，各族民間歌舞交相輝映，熱烈融和，以追思「神衛國殿」所祀功臣（上、下卷《興化古蹟》所載，史院版譯）之德，與本祭內涵相應。

會期對富壽、安沛、老街三地尤具感召，俗諺曰：

第一為雄廟會， 第二即東光會。

如上所述，會眾雜遝如織：京、傣、瑤、儂諸族，五彩服飾，鐘、磬、鼓與侗族「then」歌、「cọi」歌**、排簫之聲交作，歡呼角力、拔河擲彩球競賽、旗影翻飛，通境熙熙然。末尾，諸社男女對歌「謝會」，相約來春再聚。

近年來，東光殿已成為心靈信仰之焦點，旅人循文化—信仰旅遊路線，追思本源。每年有數十萬人自國內各省市朝禮「第二上母」，焚香瞻禮、遊賞殿景，祈國泰民安、財祿平安。

於「三府母神信仰實踐」之遺產中，尤其在東光母殿之「上母」崇祀體系內，有一極具代表性的儀式——唱文—扶乩（儀式唸誦與降壇），乃母道最具象徵之實踐。每歲春秋二仲：上半年自正月至農曆三月，下半年自八月至臘月，各地乩童常返東光殿朝母、設案降聖。

定級

2009年1月22日，越南文化體育與旅遊部第296/QĐ-BVHTTDL號決定：認定安沛省文安縣新和社東光殿為國家級歷史—文化遺跡。

5/5 (1 bình chọn)