Đoàn Văn Cừ - Thu Tứ

Thơ Đoàn Văn Cừ rõ ràng là thơ cũ, thơ "ta". Nhưng về hình thức nó lại hiếm khi lục bát mà thường bảy chữ hay tám chữ y như thơ mới, thơ "tôi"!

Huy Cận nói: "Nội dung quyết định hình thức".(1) Tức thơ phải nội dung nào hình thức nấy thì mới hay. Tại sao thơ Đoàn Văn Cừ nội dung cũ hình thức mới mà vẫn hay?

Vì cái hình thức tưởng hoàn toàn mới ấy, thực ra không phải!

Hoài Thanh xem kỹ các lối thơ mới rồi bảo về cơ bản đó chẳng qua "là những lối thơ xưa phục hưng (...) biến thể ít nhiều"! Cụ thể, lối bảy chữ là "luật Đường giãn và nới ra", lối tám chữ là từ thơ hát nói.

Nhờ tuy mới mà cũ, hình thức của "thơ mới" thích hợp cho cả nội dung mới lẫn nội dung cũ.

Trở lại với Chợ Tết, Đám Cưới Mùa Xuân v.v. Đó là những mặt gương mà quê nghìn năm đã in bóng lên để bây giờ ta tha hồ ngắm nghía khi quê thôi rồi. Thơ ấy mang bóng quê, mà chính thơ ấy cũng đẹp mộc mạc, bình dị như quê!

Nhớ Nguyễn Bính. Thơ Nguyễn Bính và thơ Đoàn Văn Cừ bổ túc nhau, chứ không "trùng". Một đằng "chuyên trị" tâm tình những trai quê, gái quê. Một đằng bao quát cảnh quê...

Đoàn Văn Cừ rõ ràng cố ý "chơi" màu: nào mây trắng đỏ, sương hồng lam, đường trắng, đồi xanh, cỏ biếc, áo đỏ, yếm thắm, bò vàng, nắng tía, áo the xanh, đồi thoa son, nào câu đối đỏ, tóc trắng phau phau, cam đỏ chót, nếp trắng như tuyết, mào gà trống thâm như cục tiết, ánh dương vàng chiều muộn.

Hoài Thanh bảo Đoàn Văn Cừ "nhận xét rất tinh" và có "hồn thơ phong phú". Chắc chắn thế, nhưng tưởng ông Đoàn còn có, trước tiên có, một tấm lòng yêu quê thắm thiết.

Không yêu lắm lắm, thì có lẽ không thấy những "tia nắng tía nháy hoài trong ruộng lúa", "con trâu đứng vờ dim hai mắt ngủ" v.v. đâu.

Trong bài Chợ Tết đôi câu sau đây được nhắc nhiều:

"Bà cụ lão bán hàng bên miếu cổ, Nước thời gian gội tóc trắng phau phau."

Nhưng tưởng ba câu chót của bài mới thật là gợi cảm:

"... Những người quê lũ lượt trở ra về. Ánh dương vàng trên cỏ kéo lê thê, Lá đa rụng tơi bời quanh quán chợ."

Năm 1941, Hoài Thanh viết "những hình ảnh cuộc đời Việt Nam xưa còn lưu lại trong thời nay chẳng bao lâu sẽ mất hết".

Năm 2009, "những người quê lũ lượt trở ra về" đã về hẳn "cuộc đời Việt Nam xưa" lâu lắm rồi.

Vậy mà, "lá đa rụng tơi bời quanh quán chợ" như còn thấp thoáng đâu đây...

Dải mây trắng đỏ dần trên đỉnh núi, Sương hồng lam ôm ấp nóc nhà tranh, Trên con đường viền trắng mép đồi xanh, Người các ấp tưng bừng ra chợ Tết. Họ vui vẻ kéo hàng trên cỏ biếc; Những thằng cu áo đỏ chạy lon xon, Vài cụ già chống gậy bước lom khom, Cô yếm thắm che môi cười lặng lẽ, Thằng em bé nép đầu bên yếm mẹ. Hai người thôn gánh lợn chạy đi đầu, Con bò vàng ngộ nghĩnh đuổi theo sau. Sương trắng dỏ đầu cành như giọt sữa, Tia nắng tía nháy hoài trong ruộng lúa, Núi uốn mình trong chiếc áo the xanh, Đồi thoa son nằm dưới ánh bình minh.

*

Người mua bán ra vào đầy cổng chợ. Con trâu đứng vờ dim hai mắt ngủ, Để lắng nghe người khách nói bô bô. Anh hàng tranh kĩu kịt quảy đôi bồ, Tìm đến chỗ đông người ngồi dở bán. Một thày khóa gò lưng trên cánh phản, Tay mài nghiên hí hoáy viết thơ xuân. Cụ đồ nho dừng lại viết râu cằm, Miệng nhẩm đọc vài hàng câu đối đỏ. Bà cụ lão bán hàng bên miếu cổ, Nước thời gian gội tóc trắng phau phau. Chú hoa man đầu chít chiếc khăn nâu, Ngồi xếp lại đống vàng trên mặt chiếu. Áo cụ lý bị người chen sấn kéo, Khăn trên đầu đương chít cũng tung ra. Lũ trẻ con mải ngắm bức tranh gà, Quên cả chị bên đường đang đứng gọi. Mấy cô gái ôm nhau cười rũ rợi, Cạnh anh chàng bán pháo dưới cây đa. Những mẹt cam đỏ chót tựa son pha, Thúng gạo nếp đong đầy như núi tuyết, Con gà trống mào thâm như cục tiết, Một người mua cầm cẳng dốc lên xem.

*

Chợ tưng bừng như thế đến gần đêm. Khi chuông tối bên chùa văng vẳng đánh, Trên con đường đi các làng hẻo lánh, Những người quê lũ lượt trở ra về. Ánh dương vàng trên cỏ kéo lê thê, Lá đa rụng tơi bời quanh quán chợ.

Đọc thơ ấy, lại đếm màu chơi: ngày hồng, nắng vàng, cò trắng, cỏ lam, áo đỏ, quần nâu hồng, ô đen, áo vàng, quần nâu sẫm, hòm da đen, vành khuyên vàng, má thắm, trời biếc, yếm đỏ, thắt lưng xanh, chùa trắng, trời thắm, cành xanh...

Đã mùa xuân, lại đám cưới, màu sắc được dịp khoe!

Trang phục truyền thống Việt Nam có hai lối màu. Khi làm lụng, ta mặc nâu, thâm, chan hòa với đất. Khi "ăn chơi", ta mặc những màu rực rỡ, nổi bật trên đất.

Cả hai lối nay đã "khuất lẩn sau trái đồi lấp lánh ánh sương ngân".

Giờ ta chỉ còn được nghe "những màu muôn năm cũ" trong những bài thơ cũng đã cũ muôn năm!(2)

Ngày ửng hồng sau màn sương gấm mỏng Nắng dát vàng trên bãi cỏ non xanh Dịp cầu xa lồng bóng nước long lanh Đàn cò trắng giăng hàng bay phấp phới.

Trên cành cây, bỗng một con chim gọi Lũ người đi lí nhí một hàng đen Trên con đường cát trắng cỏ lam viền Họ thong thả tiến theo chiều gió thổi Dưới bầu trời trong veo không mảy bụi Giữa cánh đồng phơn phớt tựa màu nhung Một cụ già râu tóc trắng như bông Mặc áo đỏ, cầm hương đi trước đám Dăm sáu cụ áo mền bông đỏ sẫm Quần nâu hồng, chống gậy bước theo sau Hàng ô đen thong thả tiến lên sau Kế những chiếc mâm đồng che lụa đỏ Bọn trai tơ mặt mày coi hớn hở Quần lụa chùng, nón dứa áo sa huê. Một vài bà thanh lịch kiểu nhà quê Đầu nón nghệ, tay cầm khăn mặt đỏ Bà lão cúi lom khom bên cháu nhỏ Túi đựng trầu chăm chăm giữ trong tay Thằng bé em mẹ ẵm, má hây hây Đầu cạo nhẵn, áo vàng, quần nâu sẫm Cô bé để cút chè người xẫm mẫm Đi theo bà váy lĩnh, dép quai cong Một chị sen đầu đội chiếc khăn hồng Đặt trên cái hòm da đen bóng lộng Người cô dâu hôm nay coi choáng lộn Vành khuyên vàng, áo mớ, nón quai thao Các cô bạn bằng tuổi cũng xinh sao Hai má thắm, ngây thơ nhìn trời biếc Dăm bảy cô phủ mình trong những chiếc Áo đồng lầm, yếm đỏ, thắt lưng xanh.

*

Một lúc sau đi tới chỗ vòng quanh Nếp chùa trắng in hình trên trời thắm Thì cả bọn dần dần cùng khuất lẩn Sau trái đồi lấp lánh ánh sương ngân Chỉ còn nghe văng vẳng tiếng chim xuân Ca ánh ỏi trên cành xanh tắm nắng.

Mặt trời lên như đám cháy, lúa mênh mông dập dờn, dào dạt, "ngọc sương" treo lấp lánh đầu nõn trúc, chim chích chòe chim... ông đồ đua nhau hót, bình minh!

Chân trời loé đỏ bóng vừng ô Lúa biếc mênh mông chảy lụt bờ Sương đọng ngọc trên tàu trúc nõn Cồn xa chim gáy cúc... cu... cu...

Ánh sáng tuôn trên những lá chè Những đường thôn trắng, những bờ tre Ông đồ bảo học bên hàng xóm Tiếng giảng chen trong giọng chích choè

Tưởng tượng một phụ nữ "khuyên vàng, yếm thắm, áo nâu, môi hồng, má đỏ" bước dưới trời có mây trắng ngần, bước trên bờ con sông trắng có cồn xanh bãi tía...

Người ấy không biết đi từ sáng hay trưa, mà mãi khi "nắng nhạt vàng", "trời xanh cò trắng bay từng lớp", mới đến.

Nhờ người ấy có dắt theo... Đoàn Văn Cừ, mà nay ta được bước trên một con "đường về quê mẹ" thơ ơi!

U tôi ngày ấy mỗi mùa xuân Dặm liễu mây bay sắc trắng ngần Lại dẫn chúng tôi về nhận họ Bên miền quê ngoại của hai thân

Tôi nhớ đi qua những rặng đề Những dòng sông trắng lượn ven đê Cồn xanh, bãi tía kề liên tiếp Người xới cà, ngô rộn bốn bề

Thúng cắp bên hông, nón đội đầu Khuyên vàng, yếm thắm, áo the nâu Trông u chẳng khác thời con gái Mắt sáng, môi hồng, má đỏ au

Chiều mát, đường xa nắng nhạt vàng Đoàn người về ấp gánh khoai lang Trời xanh cò trắng bay từng lớp Xóm chợ lều phơi xác lá bàng

Tà áo nâu in giữa cánh đồng Gió chiều cuốn bụi bốc sau lưng Bóng u hay bóng người thôn nữ Cúi nón mang đi cặp má hồng

Tới đường làng gặp những người quen Ai cũng khen u nết thảo hiền Dẫu phải theo chồng thân phận gái Đường về quê mẹ vẫn không quên.

Ngày xuân bắt đầu "vàng son lồng mặt nước". Ngày xuân hết "vàng tía rộn chân mây". Đồng quê lộng lẫy từ sáng tới chiều như thế, đi chơi là phải lắm.

Như thường lệ, Đoàn Văn Cừ nhìn đâu thấy màu đó, bài thơ 47 câu chứa đến gần 30 từ chỉ màu!

Màu linh động như lửa: "Tia nắng hồng đốt cháy hạt sương trong"!

Màu "ngon", bị trâu liếm: "Cứ liếm mãi nắng vàng trên cỏ biếc"!

Trâu liếm nắng, còn nắng thì "len lỏi tìm chim trong kẽ lá"!

Có chim chơi trốn tìm với nắng, lại có chim gù "làm sóng sánh cả bầu không khí biếc"!

Trong bức tranh quê lần này có lẫn vào một nét bất thường, là "vài ngọn tháp chuông cao". Đoàn Văn Cừ quê Nam Định, là tỉnh mà về phía biển có khá nhiều nhà thờ, hẳn ông đã đi chơi nhằm khu bên giáo. Trông tháp sừng sững, rồi trông "ngôi miếu nhỏ bên đường hương khói lạt", ông chạnh lòng, thấy nó "như bức tường văn hóa bị tàn vong"...

Mẹ Quê ơi, con yêu và thương mẹ biết làm bao nhiêu thơ cho xiết!

Ngày xuân rạng, vàng son lồng mặt nước Trời thêu mây, núi tím nắng phun hường Cây xanh rờn sương nạm ngọc kim cương Dòng nước biếc lượn như dòng ngọc chảy Đàn chim sẻ nấp mình qua kẽ sậy Tia nắng hồng đốt cháy hạt sương trong Đám mây vàng lơ lửng lướt trên không Bóng trôi xuống dòng nước trong sâu thẳm Vài tia khói trên nóc nhà nâu xám Như những đường phấn trắng tỏa liu điu Trên đồng xanh vài ngọn tháp chuông cao Bóng nổi rõ trên nền trời hồng nhạt Ngôi miếu nhỏ bên đường hương khói lạt Như bức tường vãn hóa bị tàn vong Con trâu đen chúi mũi đứng bên đồng Cứ liếm mãi nắng vàng trên cỏ biếc Bên đường cái, dưới giàn đa xanh mướt Một bà hàng đặt chõng bán chè xôi Người các làng đi chợ gánh trên vai Những thúng nặng khoai lang màu tía đỏ Từng quãng hiện sau bức tường đất lở Một túp nhà trong một mẩu vườn xanh Đây, cây đề tán rợp bóng rung rinh Nắng len lỏi tìm chim trong kẽ lá Kia, rải rác bên chùa dăm tấm đá Dấu thời gian còn lại vết rêu mờ Dưới chân đồi, trong những ruộng trồng dưa Qua khe lá hoa vàng chen lấm tấm Những cồn (?) mía lá non, mình tía sẫm Vạch lên trời một nét uốn thanh thanh Vài ba cô yếm đậu, thắt lưng xanh, Giơ gáo dội trong những vườn cải biếc Mấy cô khác vai mang đôi nồi nước Từ cổng làng lững thững gánh đi ra Bên bệ thờ tịch mịch dưới cây đa Nằm lãn lóc những bình vôi sứt mẻ Trên luống cỏ, dưới cây bàng lặng lẽ Con bò nằm theo đuổi giấc mơ trưa Từ đàng xa văng vẳng tiếng chim cu Làm sóng sánh cả bầu không khí biếc Vài chiếc quán bên đường che cánh liếp Khói đầu nhà theo gió uốn mình bay...

Ngày chiều về, vàng tía rộn chân mây Trăng sao bạc thêu màn trời gấm đỏ Hơi lam tím phủ mờ trên lá cỏ Một đàn bò thấp thoáng bước trong sương Ngày tắt dần theo nhịp tiếng chuông vang...

"Người lớn bé, mê man về đám hội"!

Người bé mê hội lối bé: "thằng cu (...) khoe áo mới", "con bé (...) đòi chị ẵm (...) theo đám rước lượn quanh làng", "thằng bé em đòi mẹ bế lên đền xem các cụ (...) tế"...

Người lớn mê lối lớn: có trò vui chung cho già và trẻ, trò riêng cho già, trò riêng cho trẻ, nhưng trai gái đương độ mê nhất trò... tán và được tán. Cũng không phải chỉ trẻ mới ưa... xuân:

"Trên bãi cỏ dưới trời xuân bát ngát Một chị đương đu ngửa tít trên không Cụ lý già đứng lại ngửng đầu trông Mắt hấp háy nhìn qua đôi mục kỉnh".

Cụ ông thích xem đu thì xem. Cụ bà xem kiệu:

"Một chiếc kiệu đương đi dừng bước lại Rồi thình lình quay tít mãi như bay Một bà già kính cẩn chắp hai tay Đứng vái mãi theo đám người bí mật".

Kiệu bay... Sực nhớ kiệu cũng bay trong Chăn Trâu Cắt Cỏ (3). "Linh thiêng" thật.

Hội dĩ nhiên không lặn theo mặt trời. Kìa "trống chèo văng vẳng". Đến giờ... Nguyễn Bính rồi!

Mùa xuân ấy, ông tôi lên tận tỉnh Đón tôi về xem hội ở làng bên Suốt ngày đêm chuông trống đánh vang rền Người lớn bé, mê man về hát bội Những thằng cu tha hồ khoe áo mới Và tha hồ nô nức kéo đi xem Các cụ già uống rượu mãi gần đêm Tổ tôm điếm chơi đều không biết chán Những con bé áo xanh đòi chị ẵm Để đi theo đám rước lượn quanh làng Các bà đồng khăn đỏ chạy loăng quăng Đón các khách thập phương về dự hội Một chiếc kiệu đương đi dừng bước lại Rồi thình lình quay tít mãi như bay Một bà già kính cẩn chắp hai tay Đứng vái mãi theo đám người bí mật Trên bãi cỏ dưới trời xuân bát ngát Một chị đương đu ngửa tít trên không Cụ lý già đứng lại ngửng đầu trông Mắt hấp háy nhìn qua đôi mục kỉnh Mấy cô gái nép gần hai chú lính Má đỏ nhừ bẽn lẽn đứng ôm nhau Chiếc ô đen lẳng lặng tiến ra cầu Tìm đến chiếc san màu bay trước gió Bác nhà quê kiễng chân nhìn ngấp ngó Rồi leo lên cho ai nấy cùng trông Đoàn trải dài vùn vụt giữa dòng sông Người lố nhố chèo trên làn nước lạnh Bọn đô vật trước đình thi sức mạnh Mình cởi trần gân cốt nổi như lươn Tiếng reo hò khuyến khích dậy từng cơn Lẫn tiếng trống bên đường khua rộn rã Bên mấy chiếc khăn vuông hình mỏ quạ Đứng chen vào chiếc mũ trắng nghênh ngang Bọn trai quê bá cổ cạnh cô hàng Vờ mua bán để tìm câu chuyện gẫu. Một chú xẩm dạo đàn bên chiếc chậu Mắt lờ mờ nghe ngóng tiếng gieo tiền Thằng bé em đòi mẹ bế lên đền Xem các cụ trong làng ra cử tế Tiếng chiêng trống chen từng hồi lặng lẽ Những bóng người trịnh trọng khẽ đi lên Những cánh tay áo thụng vái mơ huyền Đang diễn lại cả một thời quá khứ Mà đất nước non sông cùng cây cỏ Còn thuộc quyền sở hữu của Linh thiêng Khi tế xong một cụ đứng trên thềm Giơ bánh pháo cho người kia lại đốt Bọn trai gái đứng xem đều chạy rạt Một thằng cu sợ hãi khóc bi be.

Người đi xem nhiều bọn đã ra về Trên đường vắng lá đề rơi lác đác Ốc xa rúc từng hồi trong xóm mạc Trời đỏ hồng sau những trái đồi xanh Đàn chim hôm nhớn nhác gọi trên cành Vệt tháp trắng in dài trên đồng vắng Tiếng chuông tối nhạt khoang (?) trong yên lặng Lẫn trống chèo văng vẳng phía làng xa Của đám dân nô nức dưới trăng tà...

Đã quen ngắm những bức tranh quê đầy màu sắc của Đoàn Văn Cừ, đọc đến Trăng Hè ta hơi ngẩn ngơ: nó đấy sao, cái nơi chốn mới cách đây mấy tiếng đồng hồ hãy còn rực rỡ...

"Đêm vắng, người im, cảnh lặng tờ".

Vắng là vắng người, chứ đêm trăng thì đông đảo bóng (trẻ con chết khiếp!). Lặng là lặng tiếng người, chứ đêm quê thì đêm nào cũng đầy tiếng của những loài không phải người!

"Sao trời từng chiếc rơi thành lệ Sương khói bên đồng ủ bóng mơ".

Thức khuya để thấy "lệ sao" với "bóng mơ", thật đáng thức quá!

Tiếng võng trong nhà kẽo kẹt đưa Đầu thềm con chó ngủ lơ mơ Bóng cây lơi lả bên hàng dậu Đêm vắng, người im, cảnh lặng tờ

Ông lão nằm chơi ở giữa sân Tàu cau lấp loáng ánh trăng ngân Thằng cu đứng vịn bên thành chõng Ngắm bóng con mèo quyện dưới chân

Bên giếng, dăm cô gái xứ quê Từng đàn vui vẻ rủ nhau về Trên vai nặng trĩu đôi thùng nước Kĩu kịt đi vào lối cổng tre

Trong xóm giờ lâu quá nửa đêm Tiếng chày giã gạo đã ngừng im Trăng tà hạ xuống ngang đầu núi Đom đóm bay qua dải nước đen

Tiếng ốc trên chòi rúc thiết tha Gió lay cót két rặng tre già Sao trời từng chiếc rơi thành lệ Sương khói bên đồng ủ bóng mơ.