Đôn Voi - Nét đẹp Gốm Cổ - Báo Đắk Lắk điện Tử

Đôn voi - nét đẹp gốm cổ 17:40, 25/12/2011

Tượng và phù điêu voi được nghệ nhân, nhà điêu khắc dân gian thể hiện trên nhiều chất liệu khác nhau như đất nung, đá sa thạch, sắt, đồng, bạc, vàng, xi măng, gỗ...nhưng phổ biến nhất là gốm sứ. Trong sản phẩm gốm sứ lấy cảm hứng đề tài, hình tượng từ con voi thì đôn voi là loại hình được ưa chuộng, có giá trị về sử dụng cũng như về nghệ thuật trang trí. Đôn voi là một sản phẩm gia dụng nhưng là vật phẩm văn hóa chứa nhiều nội dung tín ngưỡng, phong tục, quan niệm thẩm mỹ của người Việt.

Đôn là cái ghế hay đòn kê được làm bằng đất nung hoặc gốm sứ. Ngoài công dụng để ngồi, đôn còn dùng làm bệ để đặt bình hoa, chậu cảnh, bể cá cảnh hay tượng mỹ thuật…nhằm trang trí, làm tôn vẻ trang trọng của vật được trưng bày. Đôn có nhiều loại: đôn hình chiếc trống, đôn hình cá, đôn lục giác thân thẳng hay thắt eo cổ hông, tròn trịa hay đa giác… Có nhiều đôn hình thú nhưng đặc biệt phổ biến là đôn voi. Lấy nguyên mẫu từ hình dáng, tư thế của con voi - một con vật biểu tượng cho sức mạnh theo quan niệm từ xa xưa của người Việt - nên chiếc đôn voi toát lên nét đẹp cân đối, vừa có hình khối vững chắc vừa có đường nét quyến rũ.

Đôn voi có bành kiểu chậu kiểng

Theo nhà nghiên cứu Huỳnh Ngọc Trảng, đôn voi có mặt ngoài thị trường khoảng năm 1920. Đôn voi có 3 kiểu mẫu khác nhau: Voi đứng nghiêng bỏ vòi xuống đất; voi đứng chào, cong vòi lên đầu; voi sắp bước đi, bỏ vòi qua bên trái hoặc bên phải. Bất cứ loại đôn voi nào cũng thường thể hiện voi đực có ngà dài. Cùng với vòi, cặp ngà tạo ra nét đẹp cân xứng cho mỗi đôn voi. Đôn voi có nhiều cỡ nhưng phổ biến là cỡ cao 40 phân hoặc 60 phân. Trên thân voi thường có bành bằng phẳng, hai bên có hai tấm yếm che phủ cái bụng. Trên mặt bành khắc những hình trang trí hoa lá hoặc sọc hình thoi tương tự như các loại đôn thường thấy. Với cái bành phẳng, người ta có thể dùng để ngoài hoặc đặt chậu kiểng. Loại bành lõm hình chậu, có thể dùng để đựng những vật dụng nhỏ hay trồng hoa, nuôi cá cảnh. Hai tấm yếm che bụng chính là mặt “tấm đệm gấm” có thêu thùa.

Theo kinh nghiệm của các nhà sưu tầm, toàn thân đôn voi được tô năm màu. Thế nhưng, loại đôn voi trắng, voi xanh, tấm yếm đắp hình long vân mới là đôn sản xuất đợt đầu, có giá trị lịch sử. Loại đôn voi có tấm yếm đắp hình hoa mầu đơn xuất hiện muộn hơn, nhất là loại thân voi được tô màu xanh cô-ban. Kỹ thuật tạo hình đôn voi khá phức tạp. Nghệ nhân dùng khuôn đúc ráp thành đế, thân, yếm, bành và một lần nữa ráp thành tác phẩm thô sơ. Cuối cùng gắn thêm một cái vòi và đuôi, chạm khắc thêm những chỗ cần thiết.

Đôn voi là hiện vật không thể thiếu của các nhà sưu tầm đồ cổ hay những người chơi hoa cây cảnh. Họ đặt đôn voi ngoài vườn để trưng những chậu cây cảnh hay trong hiên để trang trí. Nếu có khách thì có thể dùng đôn voi để ngồi trò chuyện, tiếp đãi, thưởng lãm nét đẹp sân vườn. Đặt đôn voi ở ngoài sân xuất phát từ tập tục đặt tượng voi ở các đền miếu, lăng tẩm. Bởi vì, cảnh trí đầu tiên đập vào mắt ta là những con voi đá, ngựa đá được bố trí ở ngoài cổng, hai bên tả hữu của sân vườn của đình, chùa, lăng tẩm. Tại Festival Gốm sứ Bình Dương năm 2010, nhiều đôn voi được sản xuất từ các Trung tâm gốm sứ nổi tiếng Việt Nam được sưu tầm và trưng bày, giới thiệu khách tham quan. Thú chơi đôn voi gắn liền với nghề trồng hoa, cây cảnh. Nó là sản phẩm được tiêu thụ mạnh nên các lò gốm Việt Nam đều sản xuất đôn voi ngày càng đẹp hơn về mẫu mã, kiểu dáng, màu men và hoa văn trang trí. Nơi sản xuất đôn voi nhiều nhất và đẹp nhất là các lò gốm ở Biên Hòa (Đồng Nai), Lái Thiêu (Bình Dương). Các bảo tàng, người sưu tầm đồ cổ cũng tìm kiếm, sở hữu bộ sưu tập đôn voi để làm phong phú cho bộ sưu tập gốm sứ của mình. Bảo tàng tư nhân Chu Lai có bộ sưu tập đôn voi đầy đủ kiểu loại khác nhau, là điểm nhấn quan trọng trong gian trưng bày sản phẩm gốm Biên Hòa.

Đôn voi là sáng tạo văn hóa độc đáo của nghệ nhân làng gốm Việt Nam. Nó là những sản phẩm giúp ích cho con người trong việc tôn tạo môi trường, cảnh quan, làm đẹp cho cuộc sống. Nhiều bộ sưu tập đôn voi ở bảo tàng nhà nước và tư nhân có giá trị mỹ thuật, xứng đáng để chúng ta thưởng ngoạn.

Tấn Vịnh

---------------------

(Bài viết có tham khảo tư liệu của nhà nghiên cứu Huỳnh Ngọc Trảng)