Full Text Of "Baba Banda Singh Bahadur 1670-1716" - Internet Archive

Skip to main content

Ask the publishers to restore access to 500,000+ books.

Hamburger icon An icon used to represent a menu that can be toggled by interacting with this icon. Internet Archive logo A line drawing of the Internet Archive headquarters building façade. Web icon An illustration of a computer application window Wayback Machine Texts icon An illustration of an open book. Texts Video icon An illustration of two cells of a film strip. Video Audio icon An illustration of an audio speaker. Audio Software icon An illustration of a 3.5" floppy disk. Software Images icon An illustration of two photographs. Images Donate icon An illustration of a heart shape Donate Ellipses icon An illustration of text ellipses. More Donate icon An illustration of a heart shape "Donate to the archive" User icon An illustration of a person's head and chest. Sign up | Log in Upload icon An illustration of a horizontal line over an up pointing arrow. Upload Search icon An illustration of a magnifying glass. Search the Archive Search icon An illustration of a magnifying glass.

Internet Archive Audio

Live Music Archive Librivox Free Audio

Featured

• All Audio
• Grateful Dead
• Netlabels
• Old Time Radio
• 78 RPMs and Cylinder Recordings

Top

• Audio Books & Poetry
• Computers, Technology and Science
• Music, Arts & Culture
• News & Public Affairs
• Spirituality & Religion
• Podcasts
• Radio News Archive

Images

Metropolitan Museum Cleveland Museum of Art

Featured

• All Images
• Flickr Commons
• Occupy Wall Street Flickr
• Cover Art
• USGS Maps

Top

• NASA Images
• Solar System Collection
• Ames Research Center

Software

Internet Arcade Console Living Room

Featured

• All Software
• Old School Emulation
• MS-DOS Games
• Historical Software
• Classic PC Games
• Software Library

Top

• Kodi Archive and Support File
• Vintage Software
• APK
• MS-DOS
• CD-ROM Software
• CD-ROM Software Library
• Software Sites
• Tucows Software Library
• Shareware CD-ROMs
• Software Capsules Compilation
• CD-ROM Images
• ZX Spectrum
• DOOM Level CD

Texts

Open Library American Libraries

Featured

• All Texts
• Smithsonian Libraries
• FEDLINK (US)
• Genealogy
• Lincoln Collection

Top

• American Libraries
• Canadian Libraries
• Universal Library
• Project Gutenberg
• Children's Library
• Biodiversity Heritage Library
• Books by Language
• Additional Collections

Video

TV News Understanding 9/11

Featured

• All Video
• Prelinger Archives
• Democracy Now!
• Occupy Wall Street
• TV NSA Clip Library

Top

• Animation & Cartoons
• Arts & Music
• Computers & Technology
• Cultural & Academic Films
• Ephemeral Films
• Movies
• News & Public Affairs
• Spirituality & Religion
• Sports Videos
• Television
• Videogame Videos
• Vlogs
• Youth Media

Search the history of more than 1 trillion web pages.

Search the Wayback Machine Search icon An illustration of a magnifying glass.

Mobile Apps

• Wayback Machine (iOS)
• Wayback Machine (Android)

Browser Extensions

• Chrome
• Firefox
• Safari
• Edge

Archive-It Subscription

• Explore the Collections
• Learn More
• Build Collections

Save Page Now

Capture a web page as it appears now for use as a trusted citation in the future.

Enter a URL to save

Please enter a valid web address

• About
• Blog
• Events
• Projects
• Help
• Donate
• Contact
• Jobs
• Volunteer

• Sign up for free
• Log in

Search metadata Search text contents Search TV news captions Search radio transcripts Search archived web sites Advanced Search

• About
• Blog
• Events
• Projects
• Help
• Donate Donate icon An illustration of a heart shape
• Contact
• Jobs
• Volunteer

Full text of "Baba Banda Singh Bahadur 1670-1716"

See other formats

ਸਰਹਿੰਦ ਦਾ ਜੇਤੂ ਜਰਨੈਲ ਰ ਬਾਬਾ ਬਦਾ ਸਿਘ ਬਹਾਦਰ (1670-1716) ਇਸੇ ਕਲਮ ਤੋਂ /ਸ਼ਹਤਾ ਅਤੇ /ਫਗਿਆਨ % _ ਸੇਧਾਂ ਤੇ ਸੁਨੇਹੇ ੪ _ ਅਸੀਂ ਕਿਉਂ ਸੌਦੇ ਹਾਂ ? % _ ਸਾਡਾ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਇਹਦੀ ਸਭਾਲ % _ਜੀਵ-ਜੈਤੂਆਂ ਦੀ ਅਨੋਖੀ ਦੁਨੀਆਂ % _ ਜੀਵ-ਜੋਤੂਆਂ ਦੇ ਅਨੋਖੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਬੈਧ ੦ _ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਅਨੋਖੀ ਦੁਨੀਆਂ %_ ਮੈਂਪਾਂ ਤੇ ਮਗਰਮੱਛਾਂ ਦੀ ਅਨੋਖੀ ਦੁਨੀਆਂ & ਤੁਹਾਡੀ ਸਿਹਤ ੦- ਮਨੁੱਖੀ ਸੈਕਸ ੪ _ ਸਿਹਤ ਗਿਆਨ ਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ /ਸੱਖ /ਇਤਿਹਾਸ਼ ੪ _ ਜੋੜਾ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ-ਜੋੜਾ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ %_ ਸੱਚ ਨੀਹਾਂ ਵਿੱਚ ਚਮਕੇ ੪ ਸਰਹਿੰਦ ਤੇ ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਖ਼ੂਨੀ ਸਾਕਿਆਂ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ-ਅੱਲ੍ਹਾ ਯਾਰ ਖ਼ਾਂ ਜੋਗੀ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨੀ (1670-1716) ੯ <੫. ੩0੩ ਸਕ॥0੩ =॥॥£॥ ਸ੩॥੩00॥ 59 . ਐਸ. ਸਕ60800 5 ਮਮ 5॥000103 2007 21611611ਟ0 0੯ 10£€€( 7313511311 $.6-.9. 26-27, $€੦(01 34 4, €13001221-160022 11.0172-5077427, 5077428 21111861 ਸ15੧3੧1-00112113, 98154-71219 968 ੩5 0 " ੧੪੧੪70₹16767066,€07 €7101/77770 € 471/5107666676. “071 €710//- 60/65 € 71761076606065. “071 ੬7001. €61/0716/6 47450766926. 0770 1੧0੮ $€(012 & 1651211 7615 ਿ॥੬੦ & 00010 3( 331 06( 001੬5, €1131010321) 1:0172-2640382 6 2007 4140 /7£7/ “੬5੬77 4706 8006 /65060500/€0 70 7€ €0000767 79 ਮੈਂ ਵ000 76), 5? ਮਧ ਹ/7ਿਧ0£ 97 9/007015੬, 5੬ /੬70 7੬500 //€੬ 080 07 ਹਨੈਮਮਿਟ ਹਟ੪0੬70 ਸ/0੪/ #ਟ 7੪£ਈੀ-8ਟਾ 5 27907 9ਨ/੬ਨ ਟ08੬7/ 91 ਹਨ .ਹ77 ਹਾੰ ਨੂ 9 €09੬7 0067 /8071/0/ 71 ੧੬੮੭ 7/ ਨ 7੩£/੬2ਟਹ ਹਨਹੀ ਨਹ ਫ ₹ਡਸੰਹ7 ੦੩890 932/੪20£ /0ਵ ਟ09੪ਛ90/071 6902 /0005੬0 07 /0੬ 5005604€ਨ/ 7074ਹ5€7 872 ਜ02ਡ/ /0/90£ /ਟ ਨਟ 47067 07971 2701 7੬527੧%੬0 950੧੬, 79 ੬01 0005 7407//2000717607 £€ 70770580₹੬4 5/07€0 9107 7770:04€€0 0170 ਧ 77966/695/€73 07 7072590/77 71 67%.07710/ 5) ਪਨ ਨਹ ੬/੬670/0% ੧੬6000/66 70066679/7£, “੬ਟ੦00£ 9/ 97674%₹), 91800 7 07907 ਜ70€7 /6770₹5060 ਹਾੰ 56) ਸਏ 2009706' ਹਮ9ਏ ਹ78 6 9507€-ਨ€ਨ/ਹਨ€0 7ਡ2/57€7 278 200&, ਮੁਗ਼ਲ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਅਜਿੱਤ ਹੋਣ ਦੇ ਘੁਮੰਡ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ ਬਾਬਾ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਮੁਗ਼ਲ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣਿਓਂ ਟੱਕਰ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਸਿਦਕੀ ਸਿੰਘਾਂ, ਸਿਰਲੱਥ ਯੋਧਿਆਂ ਤੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਚਾਰ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਅਜੈ ਸਿੰਘ ਦੀ _ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ । ਰ ਬਾਬਾ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਪਿਛਲੇ ਲਗਪਗ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਪੈਜਾਬੀ ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਤੇ ਰਸਾਲਿਆਂ ਲਈ ਲਿਖਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਬਾਬਾ ਬਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਬਾਰੇ ਲਿਖਤਾਂ ਸਦਕਾ 2003 ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਮੈਨੂੰ 'ਬਾਬਾ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਐਵਾਰਡ” ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਆ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ: __ ਰ “ਡਾ. ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਸਰਹਿੰਦੀ ਜੀਓ, ਆਪ ਜੀ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਧਰਮ ਅਤੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵਡਮੁੱਲਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਰਹੇ ਹੋ। ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਜਗਤ ਵਿਚ ਲਾਮਿਸਾਲ ਮਕਬੂਲੀਅਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਗ਼ਲਤ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਮਨਾਂ ਅੰਦਰ ਬਾਬਾ ਜੀ ਬਾਰੇ ਉਸਾਰੂ ਅਤੇ ਹਾਂ-ਪੱਖੀ ਸੋਚ ਦਾ ਪਸਾਰਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸਿੱਖ ਕੰਮ ਦਾ ਨਾਂ ਰੌਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸ਼ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬਧਕ ਕਮੇਟੀ, ਸੀ ਅੰਮਿ੍‌ਤਸਰ ਆਪ ਦੁਆਰਾ ਪਾਏ ਇਸ ਲਾਸਾਨੀ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਆਪ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੀ ਸੇਵਾ ਹਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਉਪਰਾਲਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸੈਸਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ, ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਤੀ ੨੯ ਵੈਸਾਖ, ਸੈਮਤ ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ੫੩੫ ਨੂੰ ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਮਨਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਬਾਬਾ ਬਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੁਆਰਾ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਜਿੱਤ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਫ਼ਤਹਿ ਦਿਵਸ ਦੇ ਖ਼ੌਕੇ ਤੇ “ਬਾਬਾ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਐਵਾਰਡ” ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕਰਦਿਆਂ ਖੁਸ਼ੀ ਤੇ ਫ਼ਖ਼ਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀ ਹੈ।” ਰ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ , ਸੈਨ 2000 ਵਿਚ, ਬੈਰਾਗੀ ਮਹਾਂਮੰਡਲ, ਪੰਜਾਬ ਵਲੋਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਨਮਾਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਰਹਿੰਦ ਦਾ ਜੈਮਪਲ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਮੈਂ ਬਾਬਾ ਬਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸੁਣਿਆ, ਪੜ੍ਹਿਆ, ਘੋਖਿਆ ਤੇ ਵਿਚਾਰਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ 7 ਨੂੰ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਲਗਾਤਾਰ ਅੱਗੇ ਪਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ, ...ਪੰਰ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਅਰਸੇ ਤੋਂ ਮੇਰੇ ਧੁਰ ਅੰਦਰੋਂ ਆ ਰਹੀ ਇਕ ਆਵਾਜ਼, ਜਿਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਝੁਣ-ਝੁਣ ਕੇ ਜਗਾ ਤੇ ਕਹਿ ਰਹੀ ਹੋਵੇ- “ਤੂੰ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਉਸ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਕਰਜ਼ ਨਹੀਂ ਮੋੜਿਆ ਜਿਸਦੀ ਤੂੰ ਉਪਜ ਏਂ !” ਬੱਸ ਸਮਝ ਲਵੋ, ਇਹ ਪੁਸਤਕ, ਜੋ ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਰ ਦ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਹੀ ਤੁੱਛ ਜਿਹਾ ਹੁੰਗਾਰਾ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਬਿਆਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹਰ ਘਟਨਾ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗਵਾਹੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੁਣੀ-ਸੁਣਾਈ ਗੱਲ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਘੜੀ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਗ਼ਲਤ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੇਟਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹਾਂ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਇਕ ਪਵਿੱਤਰ ਕਾਰਜ ਹੈ; ਇਸ ਵਿਚ ਮਨੋ-ਕਲਪਨਾ ਲਈ ਕੋਈ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ। ਸੋ, ਜਜ਼ਬਾਤ ਦੇ ਰੌਅ ਵਿਚ ਵਹਿੰਦਿਆਂ ਵੀ ਮੈਂ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਕਲਮ ਤੋਂ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਦਿੱਤਾ। ਆਰੰਭਕ ਗੱਲਬਾਤ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿਦ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਕੂਚ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਸਰਹਿੰਦ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਚੱਪੜਚਿੜੀ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾਕੁੰਨ ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਸਰਹਿੰਦ `ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਿੱਤਾਂ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦਾ ਬਹਾਦਰ ਮੁਲ ਸੈਨ ਦੇ ਟੇ ਘੇਰੇ ਸਜ ਹਲ ਸ਼ਹਾਦਤ- 'ਰੋਵੇਗਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪੰਨੇ ਫੋਲ” ਪਤਿ ਸਾਰ ਸਹਾਰ ਬਲਾ ਬਰ ਨਾਲ ਇਨਸਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ < ਬਾਬਾ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਗੱਦੀ-ਨਸ਼ੀਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ 11 17 22 33 38 43 47 54 62 66 69 "76 8 2 ਆਰੰਭਕ ਗੱਲਬਾਤ ਬਾਬਾ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਦਰਜੇ ਦਾ ਸਿੱਖ ਯੋਧਾ ਸੀ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਮੈਕਲੋਗਰ ਅਨੁਸਾਰ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਬਹਾਦਰਾਂ ਤੇਂ ਜਰਨੈਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਚੀ ਥਾਂ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋੱ ਬਹਾਰ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦਹਿਸ਼ਤ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ। ਯੋਧੇ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਬਾਰੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਦਿਆਂ ਡਾ. ਰੀਡਾ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਜੋਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਭ ਬਹਾਦਰਾਂ ਅਤੇ ਜੁਰਅਤ-ਭਰਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਕਦੇ ਤਾਂ ਜਾਨ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਹੀ ਨਾ ਕਰਦਾ।” ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਨਿਧੜਕ ਯੋਧੇ ਅਤੇ ਸਿਦਕੀ ਸੈਨਿਕ ਕਮਾਂਡਰ ਵਜੋ ਮਾਨਤਾ ਹਾਸਲ ਹੈ ਵਸ ਸਕ ਬਹ ਰਿਹ ਚ ਵਿਸ ਦਾ ਇਕ ਰਬ ਸਤੀ ਹੀਰ ਚਮਕਦਾ ਹੈ। _ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਰਾਜਸੀ ਅਗਵਾਈ ਬੋਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੈਨਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਨਿੱਗਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ। ਡਾ. ਗੋਕਲ ਚੰਦ ਨਾਰੈਗ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਉਹ ਆਦਮੀ ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਆਚਰਣ ਵਿਚ ਇਨਕਲਾਬ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਦਿੱਤਾ, _ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਹੀ ਸਨ, ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ: ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਤਰਦੀਦ ਦੇ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਹੀ ਸੀ' ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਸਿਖਾਇਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਲੜੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੀਦੀ ਹੈ। ਡਾ. ਗੋਕਲ ਚੰਦ ਨਾਰੈਗ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਇਉਂ ਵੀ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ: “ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਪਲਾਟ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਣਾਇਆ, ਅਦਾਕਾਰ ਵੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪ ਸਿਆਣਪ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ, ਪਰ ਇਹ ਬੈਦਾ (ਬਹਾਦਰ) ਹੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਅਦਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਿਡਾਇਆ। 1] ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੀਜ ਬੀਜਿਆ ਤੇ ਫ਼ਸਲ ਬੈਦੇ ਨੇ ਕੱਟੀ।” ਸੋ, ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਗਹੁ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ, ਘੇਖਿਆ ਤੇ ਵਿਚਾਰਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਇਸ ਤੱਥ ਤੋਂ' ਬਾਖ਼ੂਬੀ ਵਾਕਿਫ਼ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਵਿਰੱਧ ਟੱਕਰ ਲੈਣ ਲਈ ਮਾਨਸਿਕ ਤੇ ਜਥੇਬਦਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਇਹ ਬੋਦਾ ਬਹਾਦਰ ਹੀ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਸੁਚੱਜੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਿੱਖ ਇੱਕ ਅਜਿੱਤ ਕੌਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ। _ ਜ਼ਾਂਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਬੋਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਜਰਨੈਲ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੋਈ ਵਿਰਲਾ ਹੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿਦ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਈਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਹਸਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਪਹਿਲੇ ਨੰਬਰ 'ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰ ਲਈ ਹੈ। __ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨੇਤਾ ਸੀ। ਸੁਆਮੀ ਬੀ. ਸਰਸਵਤੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਸੀ, ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਸਿੱਖ ਸੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਜੁਸ਼ੀਲਾ ਇੱਛੁਕ ਸੀ। ਇਹ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਹੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇੱਕ ਨਾਜ਼ੁਕ ਤੇ ਕਾਲੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਅਜਿੱਤ ਹੋਣ ਦੇ ਘੁਮੰਡ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੀ ਜ਼ੁਲਮੋ-ਜਬਰ ਨਾਲ ਨੱਕੋ-ਨੱਕ ਭਰੀ ਸਲਤਨਤ ਨੂੰ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਸਬੈਧ ਵਿੱਚ ਡਾ. ਗੈਡਾ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਅਸਹਿਨਸ਼ੀਲ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਚੋਟ ਲਾਉਣ ਵਾਲਾ ਤੇ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੀ ਢੀਮ ਮਾਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ, ਭਾਵੇਂ ਉੱਸ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ 40 ਸਾਲ ਮਗਰੋਂ ਹੀ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਆਈ।” ਇਹ ਇੱਕ ਨਿਰਵਿਵਾਦ ਤੱਥ ਹੈ ਕਿ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦਾ ਨੀਂਹ-ਪੱਥਰ ਰੱਖਿਆ। _ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਤਲਵਾਰ ਉਠਾਉਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਲਾਸਾਨੀ ਯੋਧੇ ਦਾ ਜਨਮ 16 ਅਕਤੂਬਰ, 1670 ਈ. ਨੂੰ ਜੋਮੂ- ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਪੁਣਛ ਜ਼ਿਲ੍ੂੰ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿਡ ਰਾਜੰਰੈ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਪਿੰਡ ਜੋਮੁ-ਪੁਣਛ ਸੜਕ 'ਤੇ ਪਠਾਨਕੋਟ ਤੋ 172 ਮੀਲ ਅਤੇ ਜੰਮੂ ਤੋਂ 102 ਮੀਲ ਦੀ ਵਿੱਥ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਜੇ. ਡੀ. ਕਨਿੰਘਮ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ ਦੁਆਬਾ ਬਿਸਤ ਜਲੈਧਰ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ 12 ੯ << << ਦੇ 6 ੪ ੯67੪ ਭ 3 ਦਾ ਬਚਪਨ ਦਾ ਨਾਂ ਲਛਮਣ ਦਾਸ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਰਾਮਦੇਵ (ਭਾਰਦਵਾਜ ਰਾਜਪੂਤ) ਇੱਕ ਸਾਧਾਰਨ ਕਿਸਾਨ ਸੀ। ਲਛਮਣ ਦਾਸ ਦੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਵਿਦਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰ ਛੋਟੀ ਉਮਰੇ ਹੀ ਉਹ ਇੱਕ ਅੱਛਾ ਘੋੜ ਸਵਾਰ, ਪੱਕਾ ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ ਤੇ ਚੰਗਾ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਬਚਪਨ ਬਹੁਤ ਕਰਕੇ ਅਨਜਾਣਿਆ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਥਾਇ, ਡਾ. ਗੈਡਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ- “ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗ਼ਰੀਬ ਘਰਾਣਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲਿਆ ਮਦ ਤਦ ਲਾ ਤਰਾਰ ਜੀ ਦਸ ਦੇ ਬਚਪਨ ਦਾ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ।” __ ਰ ਅਜੇ ਲਛਮਣ ਦਾਸ 15 ਕੁ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਹੀ ਸੀ, ਯਾਨੀ ਹਾਲੇ ਉਸ ਨੇ ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਦਹਿਲੀਜ਼ 'ਤੇ ਪੈਰ ਰੱਖਿਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਗਰਭਵਤੀ ਹਿਰਨੀ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੀ ਮੰਦਭਾਗੀ ਘਟਨਾ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਮਨ `ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਹ 13 ਘਰ-ਬਾਰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਬੈਰਾਗੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਬੇਰਾਗੀ' ਸਾਧੁ ਜਾਨਕੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਗੁਰੂ ਧਾਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਸਾਧੂ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਦੇ ਮਾਧੋ ਦਾਸ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਬੈਰਾਗੀਆਂ ਦੇ ਟੋਲੇ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਉਪਰੈਤ ਮਾਧੋ ਦਾਸ ਨੇ ਨਾਂਦੇੜ ਦੇ ਨੇੜੇ, ਗੋਦਾਵਰੀ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੰਢੇ, ਦਾਸ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੂਰਨ ਜੋਗੀ ਸਮਝਣ ਲੱਗਾ। ਜੰਤਰ-ਮੰਤਰ ਵਿਗਿਆਨ ( ?) ਦਾ ਉਹ ਮਾਹਿਰ ਬਣ-ਗਿਆ ਸੀ। ਮਾਧੋ ਦਾਸ ਨੇ ਯੋਗ ਕੌਤਕਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਇੱਕ' ਹੋਰ ਸਾਧੂ ਉੱਗੜ ਨਾਥ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪੰਚਵਟੀ (ਨਾਸਿਕ) ਠਹਿਰਨ ਸਮੇਂ ਉਹ ਉਸ ਸਾਧੂ ਦੇ ਸੈਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਜੋ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰਗ-ਮੰਚ 'ਤੇ ਇੱਕ ਨਾਇਕ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ। ਰ 27 ਦਸੈਬਰ, 1704 ਈ. ਨੂੰ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਵੱਲੋਂ' ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ-ਬਾਬਾ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬਾਬਾ ਫ਼ਤਹਿ ਸਿੰਘ-ਨੂੰ ਜ਼ਿਦਾ ਦੀਵਾਰ ਵਿੱਚ ਚਿਣਵਾ ਕੇ ਤੇ ਫਿਰ ਸਿਰ ਕਲਮ ਕਰ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਦੀ ਦਿਲ-ਕੋਬਾਊ ਘਟਨਾ ਨੇ ਸਿੱਖ ਮਾਨਸਿਕਤਾ 'ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਪੱਛ ਮਾਰਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ 22 ਦਸੈਬਰ ਨੂੰ ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਬੇਜੋੜ ਜੋਗ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ-ਬਾਬਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬਾਬਾ ਜੁਝਾਰ 'ਸਿੰਘ- ਦਾ ਜ਼ੁਲਮ ਵਿਰੁੱਧ ਟੱਕਰ ਲੈਂਦਿਆਂ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਜਾਣਾ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਘੱਟ ਦੁਖਦਾਇਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੋਚ ਨੂੰ ਭਾਵੁਕ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਫ਼ਲਸਰੂਪ, ਭੜਕਾਹਟ ਤੇ ਬਦਲੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪ੍ਰਬਲ ਹੋ ਗਈ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿਦ ਸਿੰਘ ਅਡੋਲ ਰਹੇ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦੇਣ ਅਤੇ ਮੁਗ਼ਲ ਹਕੂਮਤ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਪੁੱਟਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਗੱਲ ਕੀ, ਸਰਹਿੰਦ ਤੇ ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਖ਼ੂਨੀ ਸਾਕਿਆਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲਾਮਬਦ ਹੋਣ ਲਈ ਠੋਸ ਆਧਾਰ ਮੁਹੱਈਆ ਕੀਤਾ। ਆਓ ਵੇਖੀਏ! ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਕਿੱਥੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਹਿੱਕ 'ਤੇ ਪੈੜਾਂ ਪਾਉਂਦਾ ਕਿੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ 14 ਕਿਵੇਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਰਾਜਸੀ ਅਗਵਾਈ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਦੀ ਉੱਚ ਪਦਵੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇ ਬਾਬਾ ਬਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ? ਔਰੈਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦਾ ਤਖ਼ਤ ਡਗਮਗਾਉਣ ਲੱਗਾ। ਤਖ਼ਤ ਲਈ ਔਰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋਗ ਛਿੜ ਗਈ। ਔਰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਮੁਅੱਜ਼ਮ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। 8 ਜੂਨ, 1707 ਈ. ਨੂੰ ਆਗਰੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲੜੀ ਗਈ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗੋਥਿਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਮੁਅੱਜ਼ਮ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਮੁਅੱਜ਼ਮ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਹ ਸ਼ਾਹ ਆਲਮ ਬਹਾਦਰ (ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ) ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਣਿਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੁਝ ਅਰਸੇ ਲਈ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹਿਮਾਨ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਗਰੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਠਹਿਰੇ । ਦੇਖੋ ! ਹਾਲਾਤ ਨੇ ਕਿਹਾ ਪਲਟਾ ਖਾਧਾ!! ਗੁਰੂ ਗੋਬਿਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਮੁਅੱਜ਼ਮ ਦੀ ਮਦਦ ਇਸ ਸ਼ਰਤ 'ਤੇ 15 ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਣਨ ਉਪਰੈਤ ਸੂਬੇਦਾਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ (ਸਰਹਿੰਦ ਦਾ ਫ਼ੌਜਦਾਰ) ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੰਥ ਦੋਖੀਆਂ ਨੂੰ ਕਰੜੀਆਂ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦੇਵੇਗਾ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰੇਗਾ। ਪਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਆਪਣੇ ਵਚਨਾਂ ਤੋਂ ਮੁੱਕਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਟਾਲ-ਮਟੋਲ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਉਣ ਲੱਗਾ। ਸੋ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਇੱਕ ਮੁਹਿੰਮ 'ਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਅਚਾਨਕ ਨਾਂਦੇੜ ਲਾਗੇ ਉਸ ਦਾ ਸਾਥ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਰ ਰ ਰ 16 ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸਨ। 3 ਸਤੰਬਰ, 1708 ਈ. ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ, ਮਾਧੋ ਦਾਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਡੇਰੇ ਨਾਂਦੇੜ ਵਿਖੇ ਮਿਲੇ। ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਦੌਰਾਨ ਮਾਧੋ ਦਾਸ ਨੇ ਬੁੱਝ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਡੇਰੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਈ ਆਮ ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਹੀ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਤੀਬਰ ਇੱਛਾ ਅੰਗੜਾਈਆਂ ਲੈ ਰਹੀ ਸੀ। ਤਾਹੀਉ' ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਮਾਧੋ ਦਾਸ ਨੇ ਬੜੇ ਚਾਅ ਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਸੀ: “ਮੈ ਤਾਂ ਹਾਜ਼ਰ ਹਾਂ, ਹਜ਼ੂਰ! ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਪ ਦਾ ਬੰਦਾ (ਸੇਵਕ) ਹਾਂ।- ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਬਟਾਲੀਆ। (ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਬਟਾਲੀਆ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ- 'ਜ਼ਿਕਰੇ ਗੁਰੂਆਂ ਵਾ ਇਬਤਿਦਾਏ ਸਿੰਘਾਂ ਵਾ ਮਜ਼ਹਬੇ ਦੇਸ਼ਾਂ” ਵਿੱਚ ਇਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਾ ਵੇਰਵੇ ਸਹਿਤ ਵਰਨਣ ਕੀੜਾ ਹੈ।) .. ਇਸ ਤੋਂ' ਮਗਰੋਂ ਮਾਧੋ ਦਾਸ ਨੂੰ 'ਬੈਦਾ” ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਮਹੁੰਮਦ ਲਤੀਫ਼ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਗੋਬਿੰਦ ਤੇ ਬੰਦਾ ਛੇਤੀ ਹੀ ਗੂੜ੍ਹੇ ਮਿੱਤਰ ਬਣ ਗਏ।” ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ _ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿਦ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਦਾ ਬਦਾ ਮਿਲ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਦੀ ਉਹ ਪਿਛਲੇ ਲਗਭਗ ਚਾਰ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਭਾਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉੱਧਰ, ਚੁਣੇ ਗਏ ਉਮੀਦਵਾਰ ਨੇ ਵੀ ਸੌਂਪੇ ਗਏ ਕੌਮ ਨੂੰ ਖਿੜੇ ਮੱਥੇ ਪ੍ਵਾਨ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਸ਼ਾਹਿਬ ਨੇ ਮਾਧੋ ਦਾਸ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾ ਕੇ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਂ ਅਤੇ “ਬਹਾਦੁਰ” ਦਾ ਖ਼ਿਤਾਬ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ (ਐੱਮ. ਏ. ਮੈਕਾਲਿਫ਼ ਦੇ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ)। ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛਕਾਇਆ, ਪਰ ਇਸ _ਸਬੈਧ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਗਵਾਹੀਆਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ _ 17 ੧੧੧੧੧੧੧੧੫ ੧ ੧੬) 6 ਨ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਰਹੁ-ਗੈਤ ਅਨੁਸਾਰ ਅਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾ ਕੇ ਪੂਰਾ ਸਿੰਘ ਸਜਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸੋ, ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਉੱਕਾ ਹੀ ਕੋਈ ਸੱਚਾਈ ਨਹੀਂ ਕਿ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛਕਾਇਆ ਗਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਸੈਨਿਕ ਨੇਤਾ ਮੁਕਰਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਧਾਰੀ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸੀ। _ ਬਾਬਾ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੀ ਇੱਕ ਝਲਕ ਬਾਬਾ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਉਮਰ ਉਸ ਵੇਲੇ 38 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੀ। ਚਿਹਰਾ ਬੜਾ ਰੋਅਬ-ਦਾਅਬ ਵਾਲਾ, ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ, ਵੈਰੀ ਨੂੰ ਖ਼ੌਫ਼-ਜ਼ਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ ਦਗਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ,. . . ਨਿਰਾ ਤਾਕਤ ਦਾ ਪਹਾੜ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਲਗਪਗ ਚਾਰ ਸਾਲ ਛੋਟਾ,. . . ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ` 18 ਕਿਸਮਤ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਸੈਭਾਲਣ ਵਾਲਾ ਸੁਭਾਗ ਵਿਅਕਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਲਾਜ ਰੱਖ ਲਈ। ਉਸ ਦਾ ਸਰੀਰ ਪਤਲਾ, ਕੱਦ ਦਰਮਿਆਨਾ ਅਤੇ ਰੈਗ ਹਲਕਾ ਗੈਦਮੀ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਗੁਲਾਬੀ ਰਗ ਦਾ ਭਾਂਅ ਮਾਰਦਾ ਸੀ। ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨੂੰ ਚਿਤਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ, “ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ”, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, 1907, ਪੰਨਾ 193 ਉੱਤੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਉਹ ਇਤਨਾ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਤਨਾ ਕਿ ਛੁਹਲਾ ਸੀ ਅਤੇ ਤੀਰ ਤੇ ਖ਼ੌਜਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਹਥਿਆਰ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਨਾ ਭਾਉਂਦਾ। ਉਹ ਤਕੜਾ ਸਵਾਰ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸਖ਼ਤ ਸੀ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਉਸ ਉੱਤੇ ਰਤਾ ਵੀ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰਦੀਆਂ।” ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਫੁਰਤੀ ਵਿਚ ਬੰਦਾ, ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਮੈਸਮ੍ਰੇਜ਼ਮ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਰਮਜ਼-ਭਰੇ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦਾਂ ਅਨੋਖਾ ਉਸਤਾਦ ਸੀ।”- 'ਬਦਾ ਦਿ ਬਰੇਵ”, ਲਾਹੌਰ 1915, ਪੰਨਾ 151। ਮਾਲਕੌਮ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ - “ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਦਿ ਸਿੱਖਸ”, ਲੈਡਨ, 1812, ਪਨਾ 79 ਉੱਤੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੋਦਾ ਅਚੌਭੇ-ਭਰੀ ਸੂਰਮਗਤੀ ਵਿਖਾਉਦਾ ਸੀ। ਪਾਇਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ “ਏ ਸ਼ਾਰਟ ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਦਿ ਸਿੱਖਸ” ਦੇ ਪੰਨਾ 47 ਉੱਤੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ-ਕਿ “ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀ ਫ਼ਤਹਿ ਲਈ ਅਣਰਕੇ ਲੜਦੇ ਜਾਣਾ ਉਸ ਦੀ ਫ਼ਿਤਰਤ ਸੀ।” ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਦਿੱਖ ਬਾਰੇ ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਫ਼ੀ ਆਪਣੀ ਪਸਤਕ-“ਮਿਰਾਤ-ਉਲ-ਵਾਰਿਦਾਤ” ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਬੈਦਾ ਆਪਣੇ ਆਗੂ (ਗੁਰ) ਗੋਬਿਦ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਕਈ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਚਮਕਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਤਿੱਖੀ ਨਜ਼ਰ ਉਸ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਉਤੇ ਵੀ ਅਸਰ ਛੱਡੇ ਬਜ਼ੈਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਰਹਿੰਦੀਆਂ।” ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਕੂਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਭੇਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁਗ਼ਲ ਹਕੂਮਤ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲੈਣ ਲਈ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਜਥੇਦਾਰ ਥਾਪ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਲਈਂ ਰਵਾਨਾ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਕੁਝ “ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਮੇ” ਦਿੱਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਗੂ ਮੈਨਣ ਤੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਧਰਮ-ਯੁੱਧਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਸੈਸਾਰਕ ਸੱਤਾ ਦੀ 16 ਦਾ ਦੀ ਰਿ : (ਨਿੰ ਇੰ ਓ. ਆਪਣੇ ਭੱਤੇ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਜੈ ਦੇ ਇਕਰਾਰ ਵਜੋਂ ਪੰਜ ਤੀਰ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹਥਿਆਰ ਵੀ ਬਖ਼ਸ਼ੇ। ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਸਿੰਘ-ਭਾਈ ਬਿਨੋਦ ਸਿੰਘ, ਸਿੰਘ - ਉਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਲਾਹਕਾਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਭੇਜੇ ਗਏ। 20 ਹੋਰ ਸੂਰਬੀਰ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਭੇਜਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਬਾਬਾ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ, ਅਕਤੂਬਰ, 1708 ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ। ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਅਜੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ। ਪਰ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਮਗਰੋਂ ਹੀ 20 ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਸਬੈਧ ਵਿੱਚ ਡਾ. ਸੁਖਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦੁਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਅੰਤਮ ਸਸਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਭ ਰਸਮਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਭਾਈ ਦਯਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਅੰਗੀਠੇ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਲਈ ਨਾਂਦੇੜ ਸਾਹਿਬ ਹੀ ਛੱਡ ਕੇ ਪੂਰੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਆਪ ਸਮਰੱਥ ਖ਼ਾਲਸਾ ਵਹੀਰ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।” ਡਾ. ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵੀ ਇਹੋ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਠਾਣ ਵੱਲੋਂ' ਛੁਰੇ ਨਾਲ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ। ਮੈਕਾਲਿਫ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਹੀ ਨਾਂਦੇੜ ਨੂੰ ਛੱਡ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਖ਼ੈਰ! ਇੱਥੇ, ਇਹ ਗੱਲ ਨੋਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬੋਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੇਦਾਨ ਵਿੱਚ ਉਤਾਰਿਆ ਜਦੋਂ 'ਲੋਹਾ ਗਰਮ” ਸੀ, ਯਾਨੀ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ ਅਸਥਿਰਤਾ ਤੇ ਰਾਜਸੀ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਪੈਦਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਧੀ ਟੱਕਰ ਲੈਣ ਲਈ ਮਾਨਸਿਕ ਤੇ ਜਥੇਬੰਦਕ ਤੌਰ “ਤੇ ਤਿਆਰ ਸਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜੈਗੀ ਸੂਝ ਤੇ ਪੈਂਤੜੇਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਸਿਖਰ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਤਫ਼ਾਕਵੱਸ, ਡਾ. ਸੁਖਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਕਿਸੇ ਸਾਧ ਤੋਂ ਅਚਨਚੇਤ ਸਿੰਘ ਸਜਿਆ ਕੋਈ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ' ਸੀ, ਬਲਕਿ ਇੱਕ ਸੁਲਝਿਆ ਹੋਇਆ ਟੇੱਡ ਜਰਨੈਲ ਸੀ। ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਿਆਂ ਡਾ. ਸੁਖਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ-'ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦਾ ਬਾਨੀ-ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦੁਰ” ਦੇ ਪੰਨਾ 17 ਉੱਤੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ-“ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਮੁਅੱਜ਼ਮ (ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ) ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਸੈਨਿਕ ਟੁਕੜੀ ਵੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਛਿੱਬਰ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। . . . ਕੁਦਰਤੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੀ ਸਿੱਖ ਸੈਨਿਕ ਟੁਕੜੀ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਮੁਅੱਜ਼ਮ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ ਉਸ ਦਾ ਇੱਕ ਕਮਾਂਡਰ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਹ ਕਮਾਂਡਰ ਹੀ ਬਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦੁਰ ਸੀ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਦੀ :ਤੈਜ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਗੁਰੁ ਦਾ ਬੰਦਾ” ਤੇ ਸਿੱਖ ਸੈਨਾ ਨੂੰ 'ਗੁਰੂ ਦੀ ਸੰਗਤ” ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।” ਇਸ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਵੇਖਿਆਂ, ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਅਤੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਹਰ ਦਾਅ-ਪੇਚ ਤੋਂ ਬਾਖ਼ੂਬੀ ਵਾਕਿਫ਼ ਸੀ। ....ਪਰ ਡਾ. ਸੁਖਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਉਕਤ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਲੇਖਕ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ' ਹੈ। ਉਝ ਵੀ ਕੋਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਸ ਤੱਥ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। 21 ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਝੰਡੇ ਹੇਠ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਜਿੱਤਾਂ ਦੁਸ਼ਟਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧਣ ਲਈ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿਦ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਉਲੀਕਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਲੋ ਕੇ ਬਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਪੂਰੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਵਧਣ ਲੱਗਾ। ਹਿੱਟ ਲਿਸਟ ਵਿੱਚ ਸੂਬੇਦਾਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਜੈਪੁਰ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਵਹੀਰ ਨਾਲ ਰਾਜਪੂਤ ਰਿਆਸਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਸਿੱਧਾ ਰੋਹਤਕ ਵੱਲ ਹੋ ਤੁਰਿਆ। ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਹੀਰ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਮੱਠੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਰੋਹਤਕ- ਸੋਨੀਪਤ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਉਪਰੈਤ ਖ਼ਾਲਸਾ ਵਹੀਰ ਸਹੇਰੀ-ਖੰਡਾ ਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਜੁੜਵੇਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਜੂਹ ਵਿੱਚ ਰੁਕੀ। ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਸਿੱਖ ਸੈਨਾ ਦਾ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੜਾਅ ਸੀ। ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਆਪਣੀ ਅਗਲੀ ਰਣਨੀਤੀ ਤੈਅ ਕਰਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਇੱਥੇ ਰਕਿਆ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਸਹੇਰੀ (ਸਿਹਰ), ਸੋਨੀਪਤ ਤਹਿਸੀਲ ਦੇ ਕਸਬਾ ਖਰਖੋਦਾ (ਖਰਖੌਡਾ) ਤੋ' ਚੰ ਰੁੱਖਾ ਰਾਹੀਂ ਗਿਆਰਾਂ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਵਿੱਥ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਖੰਡਾ ਇਸ ਤੋਂ ਪੰਜ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਅੱਗੇ ਹੈ। ਇਹ ਜਾਟ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲੇ ਪਿੰਡ ਸਨ। ਨੋਟ ਕਰੋ! ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਤੇ ਜੋਗੀ ਸੂਝ ਹਰ ਥਾਂ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਪੁੱਟਿਆ ਹਰ ਕਦਮ ਉਸ ਦੇ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਜਰਨੈਲ ਹੋਣ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦਾ ਹੈ। ਰਚੀ ਬਡਾ ਵਜ ਪਵ ਮਤ ਦਰ ਸਦ ਬਰਦਰ ਪੈ ਜਾਬਾ ਤੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਪੱਤਰ ਲਿਖੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲੋਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਭੇਜੇ। ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਤੋਂ ਛੇਤੀ. ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਹੋ ਕੇ ਸਹੇਰੀ- ਖੰਡਾ ਵਿਖੇ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਤਾਕੀਦ ਕੀਤੀ । ਸੰਦੇਸ਼ ਮਿਲਦਿਆਂ ਰੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਰਵਾਇਤੀ ਹਥਿਆਰਾਂ (ਗੰਡਾਸੇ, ਬਰਛੇ, ਤਲਵਾਰਾਂ ਆਦਿ) ਨਾਲ ਲੈਸ ਹੋ ਕੇ 2 ਸਹੇਰੀ-ਖੰਡਾ ਵਿਖੇ ਟੇਲੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਭ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋ ਸਿੱਖ ਆ ਕੇ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਝੰਡੇ ਹੇਠ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ। ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਨਫ਼ਰੀ, ਮਾਝੇ ਤੇ ਦੁਆਬੇ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਨੇੜੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਸਹੇਰੀ-ਖੰਡਾ ਵਿਖੇ ਪਹੁੰਚਣਾ ਆਸਾਨ ਸੀ। ਭਾਈ ਫ਼ਤਹਿ ਸਿੰਘ, ਜਿਹੜਾ ਭਾਈ ਭਗਤੂ ਦੀ ਔਲਾਦ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀ, ਭਾਈ ਰੂਪਾ ਦੇ ਵੈਸ਼ ਦੇ ਕਰਮ ਸਿੰਘ, ਧਰਮ ਸਿੰਘ, ਨਗਾਹੀਆ ਸਿੰਘ ਤੇ ਚੂਹੜ ਸਿੰਘ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਹਿਲੇ ਆਦਮੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਪੈਸੇ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸਲੌਦੀ (ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ 4 ਲੁਧਿਆਣਾ) ਦੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਲੀ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮਾਲੀ ਸਿੰਘ ਆਏ। ਫੁਲਕੀਆਂ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਚੌਧਰੀ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਚੌਧਰੀ ਤਿਲੋਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੜੀ ਖੁੱਲ੍ਹ-ਦਿਲੀ ਨਾਲ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਾਰੀ ਕਿਸਾਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨੇ ਸੂਬਾ ਸਰਹਿੰਦ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੰਥ ਦੋਖੀਆਂ ਤੋਂ -ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਹਥਿਆਰ ਬੰਨ੍ਹ ਲਏ। ਰ ਰ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪੜਾਅ ਦੌਰਾਨ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਵਣਜਾਰਿਆਂ ਤੇ ਲੁਬਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਹਕੂਮਤ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿੱਢੀ ਆਪਣੀ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ। ਡਾ. ਸੁਖਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ “ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਵਣਜਾਰਿਆਂ ਅਤੇ ਲੁਬਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਨਾ ਕੇਵਲ _ ਸਿੱਖ ਹੀ ਬਣਾਇਆ ਸਗੋਂ ਹਥਿਆਰ ਫੜਾ ਕੇ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਵੀ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।” ` ਅਸੀਂ ਇਸ ਨਤੀਜੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹੁਕਮਨਾਮਿਆਂ ਅਤੇ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਚੁੰਬਕੀ ਖਿੱਚ ਕਾਰਨ ਭਾਰੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਝੰਡੇ ਹੇਠ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਜਾਂ ਇਉਂ ਕਹਿ ਲਵੋ ਕਿ ਲੋਕ ਉਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿਦ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ, ਟੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਕੋਲ ਆਉਣ ਲੱਗੇ। ਮੁਹੈਮਦ ਕਾਸਮ ਤੇ ਖ਼ਾਫ਼ੀ ਖ਼ਾਨ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸੈਨਾ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਗਈ। ਖ਼ਾਫ਼ੀ ਖ਼ਾਂ ਅਨੁਸਾਰ 2-3 ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ 4000 ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਅਤੇ 7,800 ਪੈਦਲ ਉਸ ਨਾਲ ਆ ਰਲੇ। ਡਾ. ਗੋਕਲ ਚੰਦ ਨਾਰੈਗ ਅਨੁਸਾਰ “ਛੇਤੀ ਹੀ ਪੈਦਲ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 8,900 ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਅੰਤ 40,000 ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ।” ਲੁੱਟ-ਮਾਰ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਲੁਟੇਰੇ ਤੇ ਚੋਰ-ਡਾਕੂ ਵੀ ਨਾਲ ਆ ਰਲੇ ।.ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਬਾਰੇ ਡਾ. ਨਾਰੈਗ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਡਾਕੂ , ਲੁਟੇਰੇ ਅਤੇ ਡਾਢੇ ਜਿਗਰੇ _ਤੇ ਹਿੰਮਤ ਵਾਲੇ ਸਨ, ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ ਸਨ। ਵੈਸੇ, ਸਹੇਰੀ-ਖੰਡਾ ਤੋਂ ਸੋਨੀਪਤ ਵੱਲ ਧਾਵਾ ਬੋਲਣ ਵੇਲੇ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨਾਲ ਕੇਵਲ ਪੰਜ ਸੌ ਸਿੰਘ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਅੰਦਰ ਧਰਮ-ਯੁੱਧ ਦਾ ਚਾਅ ਠਾਠਾਂ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। _ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਦਾ ਇਹ ਰੋਹ ਭਰਿਆ ਇਕੱਠ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸੂਚਕ ਸੀ ਕਿ 24 ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸੈਘਰਸ਼ ਨੇ ਹੁਣ ਇੱਕ ਕਾਂਤੀਕਾਰੀ ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਵਿਰੁੱਧ ਉੱਠੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਇਸ ਰੋਹ ਭਰੇ ਇਕੱਠ ਦਾ ਜਾਂਬਾਜ਼ ਜਰਨੈਲ ਸੀ। ਸੋਨੀਪਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ : ਸਿੱਖ ਸੈਗਤਾਂ ਤੇ ਉੱਚ ਮਨੋਬਲ ਤੋ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੈਨਿਕ ਹਮਲਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਹੇਰੀ-ਖੰਡਾ ਤੋਂ ਕੂਚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਸੋਨੀਪਤ “ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸੈਨਿਕ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਦਾ ਸ਼੍ਰੀ ਗਣੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਬੋਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸੋਨੀਪਤ ਮੁਗ਼ਲ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਚੌਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਨਗਰ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਨਜ਼ਦੀਕ ਸੀ। ਰ ਸੋਨੀਪਤ ਦਾ ਫ਼ੌਜਦਾਰ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਹੱਲੇ ਮੂਹਰੇ ਬਹੁਤੀ ਦੇਰ ਟਿਕ ਨਾ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਮੈਦਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਭੱਜ ਗਿਆ। ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਜੁੱਰਅਤ-ਭਰੀ ਜਿੱਤ ਸੀ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਅੱਛੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅੱਧਾ ਕੌਮ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਗੱਲ 100 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਸਹੀ ਸਿੱਧ ਹੋਈ। ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਲਈ ਇਹ ਰੁਕਣ ਜਾਂ ਜਿੱਤ ਦੇ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ-ਉਸ ਨੇ ਤਾਂ ਹਾਲੇ ਲੈਮਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਸੋ, ਉਸ ਨੇ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਲੈਣ ਉਪਰੈਤ ਅੱਗੇ ਚਾਲੇ ਪਾ ਦਿੱਤੇ। ਕੈਥਲ ਨੇੜਿਓਂ ਸ਼ਾਹੀ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਦੀ ਲੁੱਟ: ਸੋਨੀਪਤ ਤੋ' ਬੋਦਾ ਬਹਾਦਰ, ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਸਮਾਣਾ ਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵੱਲ ਵਧਣ ਲੱਗਾ। ਜਦੋਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦਲ ਕੈਥਲ ਨੌੜੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਸਮਾਚਾਰ ਮਿਲਿਆ ਕਿ ਨੇੜੇ ਹੀ ਪਿੰਡ ਭੂਣਾ ਲਾਗੇ ਸਰਕਾਰੀ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਧਨ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਤੁਰੈਤ ਧਾਵਾ ਬੋਲ ਕੇ “ਅੱਖ ਦੇ ਫੋਰ ਵਿੱਚ” ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਲੁੱਟ ਲਿਆ। ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਘੋੜੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਆ ਗਏ। ਲੁੱਟ ਦਾ ਸਾਰਾ ਧਨ ਸੈਨਿਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਕੈਥਲ 'ਤੇ ਵੀ ਕਾਬਜ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਸੋਨੀਪਤ ਵਾਂਰ੍ਹੀ ਕੈਥਲ ਦਾ ਪ੍ਰਬੋਧ ਵੀ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਪੰਚਾਇਤ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਮਾਣੇ ਦੀ ਜਿੱਤ: ਸੋਨੀਪਤ ਦੀ ਜਿੱਤ ਅਤੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਦੀ ਲੁੱਟ ਨੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ਵਧਾ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਮੁੱਖ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧਣਾ ਅਤੇ ਸਰਹਿੰਦ “ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਉੱਤੇ ਧਾਂਵਾ ਬੋਲਣ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ, ਆਪਣੇ ਜੰਗੀ ਪੈਂਤੜੇ ਵਜੋਂ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦੀ ਨ ਕੱ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨਾ ਉਚਿਤ ਸਮਝਿਆ। ਇਸ ਲਈ ਬੋਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਸੱਜੇ ਖੱਬੇ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਭੋਨਣ” ਲਈ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸੈਨਿਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਆਰੇਭ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਗੜ੍ਹ ਸਮਝੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਹਿਰ-ਸਮਾਣੇ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ। ਸਮਾਣੇ 'ਤੇ ਹੱਲਾ ਬੋਲਣ ਦੇ ਦੋ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਵੀ ਸਨ: ਪਹਿਲਾ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਨਵੰਬਰ, 1675 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਜੱਲਾਦ ਜਲਾਲ-ਉਂ-ਦੀਨ ਸਮਾਣੇ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਰਹਿੰਦ ਵਿਖੇ 27 ਦਸੈਬਰ, 1704 ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਕਲਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੱਲਾਦ-ਸ਼ਾਸ਼ਲ ਬੇਗ ਅਤੇ ਬਾਸ਼ਲ ਬੇਗ ਵੀ ਸਮਾਣੇ ਦੇ ਹੀ ਵਾਸੀ ਸਨ। ਸੈਂਕੜੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤੇ ਜੱਲਾਦ ਵੀ ਸਮਾਣੇ ਨਾਲ ਸਬੈਧਤ ਸਨ । ਦੂਜਾ, ਸਮਾਣਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੁਗ਼ਲ ਕੇਂਦਰ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਥੇ _ਉੱਚ-ਰੁਤਬੇ ਵਾਲੇ ਬਾਈ ਨਵਾਬ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਨਵਾਬ, ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਸਰਕਾਰੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਨ। ਸੋ, ਸਮਾਣਾ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਬੜਾ ਧਨਾਢ ਸ਼ਹਿਰ ਸੀ। ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਸਮਾਣੇ 'ਤੇ ਜਿੱਤ ਪਾਪਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਡੰਕੇ ਵੱਜ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਏਗਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋ ਵੱਧ ਕੇ, ਅਗਲੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਚੋਖਾ ਧਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। 11 ਨਵੰਬਰ, 1709 ਈ. ਮੁਤਾਬਿਕ 11 ਮੱਘਰ, ਸੈਮਤ 1766 ਬਿ., ਦਿਨ ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ ਹੀ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦਲ ਅਚਾਨਕ ਸਾਰੇ ਪਾਸਿਆਂ ਅਤੇ ਲੁੱਟ ਦਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਗਰਮ ਰਿਹਾ। ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਹਲ-ਵਾਹਕ ਮੁਜ਼ਾਰੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਬੋਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਦਲ ਨਾਲ ਆ ਰਲੋਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਲੋਕ, ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕਾਂ ਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਸਨ। ਸੋ, ਇਹ ਲੋਕ ਆਪਣੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕਿੜਾਂ ਕੱਢਣ ਲਈ ਵੱਧ-ਵੱਧ ਕੇ ਤੇਗ਼ਾਂ ਮਾਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਅੱਗ ਨਾਲ ਭੜਕੇ ਹੋਏ ਸਿੰਘਾਂ ਤੇ ਮੁਜ਼ਾਰਿਆਂ ਨੇ ਰਾਤ ਪੈਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ- ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮਹਿਲ-ਮਾੜੀਆਂ ਨੂੰ ਖੰਡਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਚੇਤੇ ਰਹੇ! ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉੱਕਾ ਹੀ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪਰੁੰਚਾਇਆ। ਸਮਾਣਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਇਰਦ-ਗਿਰਦ ਦੇ 26 ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੀ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਮਸਜਿਦਾਂ, ਇਦਗਾਹਾ ਅਤ ਕਬਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਇਮ ਹਨ। ਹੀ ਇਸ ਕਹਿਰੀ ਰਮਲੋਂ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਿਆਂ, ਡਾ. ਗੈਡਾ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਇਸ ਝੱਖੜ ਵਿੱਚ ਦਸ ਕੁ ਹਜ਼ਾਰ ਬੰਦੇ ਮਰਨ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੱਯਦ ਅਤੇ ਮੁਗ਼ਲ ਸਨ ਅਤੇ ਜੋ ਬਚੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਦਾ ਲਈ ਸਮਾਣਾ ਛੱਡ ਗਏ।” ਅਥਾਹ ਧਨ- ਦੌਲਤ, ਸੋਨਾ, ਚਾਂਦੀ ਅਤੇ ਕੀਮਤੀ ਸਾਮਾਨ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਲੱਗਾ। ਅਣਗਿਣਤ ਕੀਮਤੀ ਘੋੜੇ ਤੇ ਪਾਲਤੂ ਪਸ਼ੂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਲਏ।.ਜੈਗੀ ਸਾਮਾਨ 'ਤੇ _ ਵੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਆਮ ਘਰੇਲੂ ਸਾਮਾਨ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਜਨਤਾ ਦੇ ਲੁੱਟਣ ਲਈ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਤਕੜਾ ਗੜ੍ਹ ਤੋੜ ਕੇ, ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮੁਗ਼ਲ ਹਕੂਮਤ _ਦੀ ਗੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਜਰਜਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਮੀ। _ ਰੀ ਵਪਾਰ ਮਨ ਇਨ ਸਥਾਨਕ ਜੈਨੀਆਂ ਦੇ ਮੁਹੱਲੇ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦਰਬਾਰ ਲਗਾਇਆ। ਡਾ. ਰੀਅਲ ਲਿਹ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਮਾਲਕ ਬਣ ਜਾਣ। ਰ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਮਚਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਮਾਣੇ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਭਾਈ ਫ਼ਤਹਿ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿਰ ਬੱਝਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਪ੍ਰਸੈਨ ਹੋ ਕੇ ਭਾਈ ਫ਼ਤਹਿ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਮਾਣੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਨੰਂ ਪ੍ਰਗਣਿਆਂ ਦਾ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਪ੍ਰਬਧ ਲਈ ਇੱਕ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪਚਾਇਤ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਸਮਾਣੇ ਵਿਖੇ ਕੁਝ ਕੁ ਦਿਨ ਹੀ ਠਹਿਰਿਆ। ਦਰਅਸਲ, ਉਸ ਕੋਲ ਰੁਕਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਸੌਂਪੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਪੂਰਾ ਕਰਕੇ ਸੁਰਖ਼ਰੂਹ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਸਰਹਿੰਦ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਾਵਲਾ ਸੀ, ਪਰ _ ਵਜ਼ੀਰ ਸ਼ਾਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਿਆਂ, ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਇਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨਾ ਉਚਿਤ ਸਮਝਿਆ,. . . ਆਖ਼ਿਰ, ਬੋਦਾ ਬਹਾਦਰ ਇੱਕ ਸੁਲਝਿਆ ਹੋਇਆ ਜਰਨੈਲ ਸੀ। ਦੂਜਾ, ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਖ਼ੂਬ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸੂਬੇਦਾਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾ ਇੱਕ ਪਠਾਣ ਬੱਚਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉੱਚ-ਰੁਤਬੇ ਦਾ ਸਿਪਾਹੀ- 27 _ਪੇਸ਼ਾ ਇਨਸਾਨ ਸੀ। ਤੀਜਾ, ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਚੌਂਕੀ ਦੀ ਛਾਲ ਦੁਆਬੀਏ ਸਿੰਘ ਉਸ ਦੇ ਦਲ ਨਾਲ ਆ ਰਲਣ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ, ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਚੜ੍ਹਦੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਬੜਾ ਲੈਮਾ ਵਲ ਪਾ ਕੇ ਅਗਲੀ ਮੁਹਿੰਮ ਲਈ ਕੂਚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜੋਰਦਾਰ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਥਾਂ ਘੁੜਾਮ ਸੀ, _ ਜਿੱਥੇ ਦੇ ਅਹੰਕਾਰੀ ਪਠਾਣਾਂ ਨੇ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਰਾਹ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਸਮਾਣੇ ਦੇ ਜੇਤੂਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਉਹ ਠਹਿਰ ਨਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਮੈਦਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਭੱਜ ਗਏ। ਬੋਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਤੂਫ਼ਾਨੀ ਹਮਲੇ ਮੂਹਰੇ ਘੁੜਾਮ ਦੀ ਸੈਨਿਕ ਚੌਕੀ ਵੀ ਨਿਮਾਣੀ ਤੇ ਨਿਤਾਣੀ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ। ਘੁੜਾਮ ਦਾ ਕਸਬਾ ਲੁੱਟ- ਪੁੱਟ ਕੇ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਣੇ ਦੇ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਭਾਈ ਫ਼ਤਹਿ ਸਿੰਘ ਅਧੀਨ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਘੁੜਾਮ ਫ਼ਤਹਿ ਕਰਨ ਉਪਰੈਤ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੇ ਠਸਕਾ `ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਠਸਕਾ ਇੱਕ ਸਾਧਾਰਨ ਜਿਹਾ ਪਿੰਡ ਸੀ। ਇਸ ਤੋੱ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਕਸਬਾ ਹੈ)। ਸ਼ਾਹਬਾਦ ਦੀ ਮੁਗ਼ਲ ਚੌਕੀ ਨੂੰ ਭਾਂਜ ਦੇ ਕੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੈਨਿਕ ਚੌਕੀ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਮੁਸਤਫ਼ਾਬਾਦ ਜਾ ਧਮਕਿਆ। ਸਥਾਨਕ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਨੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਦੋ ਤੋਪਾਂ ਬੀੜ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਤੋਪਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦਲ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਲੁਟੇਰੇ ਹਰਨ ਹੋ ਗਏ। ਪਰ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਸੁਚੱਜੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਹੱਠ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਡੱਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਜ਼ੌਜਦਾਰ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਤੋਪਾਂ ਛੱਡ ਕੇ ਭੱਜ ਨਿਕਲੇ। ਸੈਨਿਕ ਚੌਕੀ ਉੱਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ ਦੇ “ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼” (1960) ਦੇ ਪੰਨਾ 976 ਉੱਤੇ ਇਸ ਤੱਥ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਇਉ' ਮਿਲਦਾ ਹੈ: “ਮੁਸਤਫ਼ਾਬਾਦ, ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ, ਜੋ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅੰਬਾਲਾ, ਤਹਿਸੀਲ ਜਗਾਧਰੀ, 28 ਥਾਣਾ ਛਪਾਰ ਵਿੱਚ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਮੁਸਤਫ਼ਾਬਾਦ ਤੋਂ ਦੋ ਮੀਲ ਪੂਰਵ ਹੈ, ਸਢੰਰਾ ਫ਼ਤਹਿ ਕਰਨ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦੁਰ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦਲ ਨਾਲ ਮੁਸਤਫ਼ਾਬਾਦ ਨੂੰ ਸਰ ਕੀਤਾ ਸੀ।” ਲਹਿਰਾਉਂਦੀਆਂ ਸਢੌਰੇ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਕਪੁਰੀ ਦੇ ਆਲੇਂ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬੋਦਾ ਬਹਾਦਰ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਕਰਕੇ ਫ਼ਰਿਆਦ ਕੀਤੀ ਕਿ ਕਪੂਰੀ ਦਾ ਹਾਕਮ ਕਦਮ-ਉੱਦੀਨ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਜ਼ਾਲਮ ਤੇ ਦੁਰਾਚਾਰੀ ਇਨਸਾਨ ਹੈ। ਉਹ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨਾਲ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੇਸ਼ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਹਿੰਦੂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਪਤ ਲੁੱਟਣ ਲਈ 'ਬੁਰੇ ਦੀ ਹੱਦ ਤੱਕ” ਬਦਨਾਮ ਸੀ। ਤਿੰਨ ਸਦੀਆਂ ਲੈਘ ਜਾਣ ਉਪਰੈਤ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਲੁੱਚਪੁਣੇ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ 'ਤੇ ਹਨ। ਸੋ, ਚਲਦਿਆਂ-ਚਲਦਿਆਂ, ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਕਪੂਰੀ ਦੇ ਇਸ ਦੈੱਤ ਨੂੰ ਵੀ ਸੋਧਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਰ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਰਾਤ ਦਲੌੜ ਵਿਖੇ ਕੱਟੀ ਅਤੇ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਦੇ ਹੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਕਪੂਰੀ ਉੱਤੇ ਧਾਵਾ ਬੋਲ ਦਿੱਤਾ। ਕਦਮ-ਉੱਦੀਨ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਚੋਖਾ ਧਨ-ਦੌਲਤ ਤੇ ਸੋਨਾ-ਚਾਂਦੀ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਲੱਗਾ (ਕਦਮ- ਉੱਦੀਨ ਦਾ ਬਾਪ, ਔਰਗਜ਼ੇਬ ਵੇਲੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਹਾਕਮ ਰਹਿ ਚੁੱਕਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਬੇਅੰਤ ਦੌਲਤ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ)। ਖ਼ੁਦ ਕਦਮ-ਉੱਦੀਨ ਨਾਲ ਕੀ ਬੀਤੀ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਨਾਲ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਪਰ ਈ. ਸੀ. ਅਰੋੜਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਕਦਮ-ਉੱਦੀਨ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਂਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।” ਡਾ. ਰੰਡਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਉਹ, ਹਵੇਲੀ ਨੂੰ ਲਾਈ ਅੱਗ ਦੇ ਭਾਂਬੜ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਮਾਲ-ਮਤਾਹ ਦੇ ਨਾਲ ਰੀ ਸੜ-ਬਲੁ ਕੇ ਸੁਆਹ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੈਗਾ। ਸਢੌਰਾ, ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਜਬਰ ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਸਢੌਰੇ ਦਾ ਹਾਕਮ ਉਸਮਾਨ ਖ਼ਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਉੱਤੇ ਬੜਾ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਅਉ ਅਪ ਸਾੜਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਰਹੁ-ਰੀਤਾਂ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ। ਸਢੌਰੇ 29 ਹਾਕਮ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਰੈਜਿਸ਼ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਸੱਯਦ ਬਦਰੁੱਦੀਨ ਸ਼ਾਹ, ਜੋ ਪੀਰ ਬੁੱਧੂ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ, ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਇਸ ਲਈ ਕਤਲ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਭੈਗਾਣੀ ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਗੁਰੁ ਗੋਬਿਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਤਫ਼ਾਕਵੱਸ, ਸੈਨ 1414 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਸੱਯਦ ਖ਼ਿਜ਼ਰ ਖ਼ਾਨ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਉੱਤੇ ਬੈਠਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ੇਖ ਨਿਜ਼ਾਮੁੱਦੀਨ ਨੂੰ ਸਢੌਰੇ ਦਾ ਸਥਾਨ ਜਾਗੀਰ ਵਿੱਚ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪੀਰ ਬੁੱਧੂ ਸ਼ਾਹ, ਸੱਯਦ ਨਿਜ਼ਾਮੁੱਦੀਨ ਦੀ ਨੰਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦਲ ਨੇ ਸਢੌਰੇ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਦੁਖੀ ਕਿਸਾਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀ, ਜੋ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰਨ ਲਈ ਮੌਕੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਨੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਚੋਖਾ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਸ਼ਹਿਰ `ਤੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕਿਸਾਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਵਧ-ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਸਬੂਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੀਰ ਬੁੱਧੂ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਉਤਰ- ਧਿਕਾਰੀ ਸੈਤ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਸਮੇਤ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਦਲ ਨਾਲ ਜਾ ਰਲਿਆ ਸੀ। _ ਰ ਤਰ ਵਿ ਲਹਿਰੀ ਜਲਵੇ ਸਤ ਮੀਤ ਅਕਤਾਬ ਦੇ ਮਜ਼ਾਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਗਲੀਆਂ ਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ੂਨੀ ਜੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਦੁਖੀ ਕਿਸਾਨ ਸ਼੍ਰਣੀ, ਆਪਣੇ ਦੋਖੀਆਂ ਪਾਸੋਂ ਗਿਣ-ਗਿਣ ਕੇ ਬਦਲੇ ਲੈ ਰਹੀ ਸੀ। ਗ਼ੌਰਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਬਦਲੇ ਦੀ ਅੱਗ ਨਾਲ ਭੜਕੇ ਹੋਏ ਇਸ ਦੁਖੀ ਮਲੁੱਖਈਆ 'ਤੇ ਬੋਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਕਾਬੂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹੀ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਤੋਂ' ਬਿਨਾਂ ਮਜ਼ਾਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਸਢੰਰੇ ਦੇ ਸਭ ਅਮੀਰ-ਵਜ਼ੀਰ, ਚੌਧਰੀ ਅਤੇ ਨਵਾਬ, ਡਰ ਦੇ ਮਾਰੇ ਪੀਰ ਬੁੱਧੂ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿੱਚ ਜਾ` ਲੁਕੇ, ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਕਿ ਸਿੰਘ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਬਖ਼ਸ਼ ਦੇਣਗੇ। ਉਸਮਾਨ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਭੱਜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਪੰਥ ਦੋਖੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਦੇਖਦਿਆਂ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਦੋਂ' ਤੋਂ ਹੀ ਪੀਰ ਬੁੱਧੂ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਦਾ ਨਾਂ “ਕਤਲਗੜ੍ਹੀ” ਪੈ ਗਿਆ। ਮਹਿਲ-ਮਾੜੀਆਂ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ ਅਮੀਰਾਂ-ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਤੇ ਧਨਾਢਾਂ ਦੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅਥਾਹ ਧਨ, ਕੀਮਤੀ ਘੋੜੇ ਅਤੇ ਜੈਗੀ ਸਾਮਾਨ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਲੱਗਾ। 15 ਨਵੰਬਰ, 1709 ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਸਢੰਰੇ ਦੇ ਕਿਲੂ 30 ਵਿੱਚ ਦਰਬਾਰ ਲਗਾਇਆ ਅਤੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਲਈ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਚਾਇਤ ਦੀ `_ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਖ਼ਾਫੀ ਖ਼ਾਂ, 'ਮੁਤਖਾਬੁਲ-ਲੁਬਾਬ” ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੋਦਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਅਤੇ ਤਹਿਸੀਲਦਾਰ-ਏ-ਮਾਲ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਸਢੌਰੇ ਨੂੰ ਸਰ ਕਰਨ ਉਪਰੈਤ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਲਾਗੇ ਹੀ ਮੁਖ਼ਲਿਸਗੜ੍ਹ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵੱਲ ਰੁਖ਼ ਕਰ ਲਿਆ। ਕਿਲ੍ਹਾ ਮੁਖ਼ਲਿਸਗੜ੍ਹ ਸਢੌਰੇ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਹੈ। 16 ਨਵੈਬਰ, 1709 ਨੂੰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦਲ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਾਲੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਹੁਣ ਬਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਅਗਲਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸਰਹਿੰਦ ਸੀ, ਪਰ ਸਿੱਧਾ ਸਰਹਿੰਦ ਵੱਲ ਵਧਣ ਦੀ ਬਜਾਇ ਉਹ ਪੂਰਬੀ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਵਲਾਵੇਂਦਾਰ ਰਸਤੇ ਉੱਤੋਂ ਦੀ ਹੋ ਤੁਰਿਆ, ਤਾਂ ਜੋ ਦੁਆਬੇ ਅਤੇ ਮਾਝੇ ਦੇ ਸਿੰਘ, ਰੋਪੜ ਦੇ ਪਠਾਣਾਂ ਅਤੇ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੇ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਚੀਰਦੇ ਹੋਏ ਅਗਾਂਹ ਵਧ ਸਕਣ। ਪਠਾਣਾਂ ਤੇ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੋਚੀ-ਸਮਝੀ ਸਕੀਮ ਅਧੀਨ ਸਤਲੁਜੋ' ਪਾਰ ਰੋਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਦੁਆਬੇ ਅਤੇ ਮਾਝੇ ਦੇ ਸਿੰਘ ਸਰਹਿੰਦ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦੇ ਦਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਣ । ਛੱਤ ਅਤੇ ਬਨੂੜ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਿੰਡ ਹਨ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੱਤ-ਬਨੂੜ” ਦੇ _ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਕਰਕੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸਥਾਨਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੇਗ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਤੁਰਤ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਕੇ ਛੱਤ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਜਲਦੀ ਹੀ` ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਬਨੂੜ ਜਾ ਮਾਰਿਆ। ਬਨੂੜ, ਸੂਬਾ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੈਨਿਕ ਚੌਕੀ ਸੀ, ਪਰ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਟਾਕਰਾ ਨਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਹੱਥ ਜੋੜ ਦਿੱਤੇ। ਲਗਭਗ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਦੁਆਬੇ ਤੇ ਮਾਝੇ ਦੇ ਸਿੰਘ, ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਦਲ ਨਾਲ ਰਲੁਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਰੋਪੜ ਵਿਖੇ ਸ਼ਾਹੀ ਸੈਨਾ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਹੇ ਸਨ। ਰੋਪੜ ਦੀ ਲੜਾਈ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜੁਟ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮਾਝਾ ਤੇ ਦੁਆਬਾ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਆ ਰਹੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਬਦਨਾਮ ਸੂਬੇਦਾਰ ਵਜ਼ੀਰ 31 ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੇ ਨਵਾਬ ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੈਮਦ ਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਮਾਝਾ ਤੇ ਦੁਆਬਾ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਆ ਰਹੇ ਸਿੱਖ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਸੈਨਾ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਟਿਕਾਣੇ ਲਾ ਦੇਵੇ । ਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਮਾਝਾ ਤੇ ਦੁਆਬਾ ਤੋਂ ਆ ਰਹੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਰੋਪੜ ਦੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਗਹਿਗੱਚ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਭਾਵੇਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸੇਖਿਆ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਘੈਂਟ ਸੀ, ਫਿਰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਵਿਜੈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ। ਖ਼ਿਜ਼ਰ ਖ਼ਾਨ, ਨਸ਼ਤਰ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਵਲੀ ਮੁਹੇਮਦ ਖ਼ਾਨ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਨਵਾਬ ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੈਮਦ ਖ਼ਾਂ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਸਖ਼ਤ ਫੱਟੜ ਹੋ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੀ ਯੁੱਧ ਸਮੱਗਰੀ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਲੱਗੀ। ਜਦੋਂ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਇਸ ਜਿੱਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਜੇਤੂ ਸੈਨਾ ਦੇ ਸੁਆਗਤ ਲਈ ਬਨੂੜ ਤੋਂ ਕਈ ਮੀਲ ਤੱਕ ਅੱਗੇ ਗਿਆ। ਰੋਪੜ ਦੀ ਜੋਗ ਦੇ ਜੇਤੂ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਇਹ ਯਾਦਗਾਰੀ ਮਿਲਣੀ ਬਨੂੜ ਅਤੇ ਖਰੜ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਈ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ਬੁਲੌਦ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਉਹ ਸਰਹਿੰਦ 'ਤੇ ਹੱਲਾ ਬੋਲਣ ਲਈ ਕਚੀਚੀਆਂ ਲੈਣ ਲੱਗੇ। 32 ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਸਰਹਿੰਦ `ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ “ਕਿਸ ਸ਼ੇਰ ਕੀ ਆਮਦ ਹੈ ਕਿ ਰਣ ਕਾਂਪ ਰਹਾ ਹੈ। ਰਣ ਏਕ ਤਰਫ਼ ਸਾਰਾ ਗਗਨ ਕਾਂਪ ਰਹਾ ਹੈ।” ਸਰਹਿੰਦ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਘਿਿਣਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਰਹਿੰਦ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕੱਟੜ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸੀ। ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸਰਹਿੰਦ ਵਿਖੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਤੋ ਇਲਾਵਾ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਜੋਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਸ (ਸੂਬਾ ਸਰਹਿੰਦ) ਨੇ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਪਾ ਗਏ ਸਨ। ਸੂਬੇਦਾਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਵੀ ਤੰਗ-ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੁਕਤਸਰ ਤੱਕ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ ਸੀ) ਜਿੱਥੇ ਚਾਲੀ ਮੁਕਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਹੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਭੇਜੇ ਪਠਾਣਾਂ ਨੇ ਨਾਂਦੇੜ ਦੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਉੱਤੇ ਕਾਤਲਾਨਾ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਫ਼ਲਸਰੂਪ, ਪਿੱਛੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਘਿਿਣਤ ਹਾਕਮ ਤੋ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਦਲ ਦੇ ਸਿੰਘ ਕਰੋਧ ਨਾਲ ਸੜ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਧਰਮ-ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਕਾਰਜ ਸੀ। 'ਤੇ ਤਿਨ ਕਿਸਮ ਦੇ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਪਹਿਲੇ, ਉਹ ਲੋਕ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਅਧੀਨ ਆਖ਼ਰੀ ਦਮ ਤੱਕ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸੈਘਰਸ਼ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਦੂਸਰੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਉਹ ਲੋਕ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੁਲਕਿਆਂ ਆਦਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਤਨਖਾਹਾਂ ਉੱਤੇ ਭਰਤੀ ਕਰਕੇ ਭੇਜਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਆਪ ਤਾਂ ਕੁਝ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ.ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੋ`ਸਕੇ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਮਦਰਦੀ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ ਅਤੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨ ਸਨ। ਤੀਸਰੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਬੇਲਗ਼ਾਮ ਲੋਕ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਲੁੱਟ-ਮਾਰ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਬਦਲੇ ਦੀ ਆਸ ਨਾਲ ਥਿੱਚੇ ਆਏ ਸਨ। ਬਹੁਤ ਕਰਕੇ ਇਹੀ ਲੋਕ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਅੰਨ੍ਹੰਵਾਹ ਕਤਲਾਂ ਅਤੇ ਲੁੱਟ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸਨ। ਓਇ ਸਰਹਿੰਦ ਉੱਤੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਤਿਆਂਰੀ ਮਾਝੇ ਤੇ ਦੁਆਬੇ ਦੇ ਜੇਤੂ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਆਮਦ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦਲ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਰੂਹ ਫੂਕ ਦਿੱਤੀ-- ਸੂਬਾ ਸਰਹਿੰਦ ਨਾਲ ਸਿੱਧੀ ਟੱਕਰ ਲੈਣ ਲਈ ਬਲ ਤੇ ਹੌਸਲਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਸੋ, ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਚੜ੍ਹ ਦੀ ਕਲਾ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਨਾਲ ਚੱਪੜਚਿੜੀ ਦਾ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵੇਖ ਕੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਖ਼ਰੀ ਪੈਂਤੜੇ ਵਜੋਂ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ, ਧਮਕਾਉਣ ਅਤੇ ਯਰਕਾਉਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜਿਆ। ਪਰ ਬਾਬਾ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ _ਵਰ਼ਗਾ ਸੂਰਮਾ ਤੇ ਸਿਦਕੀ ਸੈਨਿਕ ਕਮਾਂਡਰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗਿੱਦੜ-ਭਬਕੀਆਂ ਤੋਂ ਭਲਾ ਕਦੋਂ ਡਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ! ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੋੜਵੇਂ ਤੇ ਮੜਾਕੇਦਾਰ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸੂਬੇਦਾਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਖਰੀਆਂ-ਖਰੀਆਂ ਸੁਣਾਉਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਝੂਠੀ ਧੌਂਸ ਅਤੇ ਕਾਇਰਤਾ ਭਰੇ ਸੈਦੇਸ਼ ਭੇਜ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਬਰਬਾਦ ਨਾ ਕਰੇ, ਬਲਕਿ ਉਸ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲੈਣ ਲਈ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਜੁਟ ਜਾਵੇ (ਇਸ ਤੱਥ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰਪੂਰਵਕ ਹਾਲ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੁਸਤਕ- 'ਬਦਾ ਦਿ ਬਰੇਵ” ਦੇ ਪੰਨਾ 80 ਉੱਤੇ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ)। 34 ਗਿ! ੧੧੦, __ “੨੦, €$ ਖ਼ਾਫ਼ੀ ਖ਼ਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਰਹਿੰਦ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਵੇਲੇ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਕੋਈ ਚਾਲੀ ਕੁ ਹਜ਼ਾਰ ਆਦਮੀ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਦੱਸੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਅਤਿਕਥਨੀ ਵਾਲਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਸੁਬੇਦਾਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਵੱਲੋਂ ਜੈਗ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਬੰਦਾ ਬਹਾਚਰ ਵੱਲੋਂ ਸਰਹਿੰਦ ਉੱਤੋਂ ਚੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਤਿਆਗੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਇਸਲਾਮੀ ਜਹਾਦ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਜੈਗ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਲਈ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨ ਜੁਟਾ ਦਿੱਤੇ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਮੱਕਾਰ ਪੇਸ਼ਕਾਰ ਸੁੱਚਾ ਨੰਦ ਵੱਲੋਂ ਰਚੀ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਅਧੀਨ ਸੁੱਚਾ ਨੌਦ ਦਾਂ ਇੱਕ ਭਤੀਜਾ, ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸੈਨਿਕ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਦਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਤਾਂਕਿ ਮੌਕਾ ਮਿਲਣ 'ਤੇ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮੌਕੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਚਾਲ ਚੱਲੀ ਜਾ ਸਕੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿੰਘ ਮੋਦਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਭੱਜਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਜਾਣ । ਸੂਬੇਦਾਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਜਹਾਦ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਨੂੰ ਭਰਵਾਂ ਹੁੰਗਾਰਾ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਗਾਜ਼ੀ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ। “ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਕੇ ਅਤੇ ਬਾਰੂਦ ਦੇ ਕੋਠੇ ਭਰ ਲਏ ਅਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤੋਪਾਂ ਦੀ ਲਾਮ ਡੋਰੀ ਅਤੇ ਹਾਥੀ ਲੈ ਆਂਦੇ।”-ਡਾ. ਗੈਡਾ ਸਿੰਘ। ਉਸ ਪਾਸ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਹੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਹਿਸਾਰ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਲਾਗਲੇ ਦੱਖਣੀ ਇਲਾਕੇ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਇਲਾਕੇ ਲਾਹੌਰ, ਐਮਨਾਬਾਦ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵੀ ਸਨ। ਖ਼ਾਫ਼ੀ ਖ਼ਾਨ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ 'ਮੁੰਤਖਿਬੁਲ-ਲੁਬਾਬ” ਜਿਲਦ ਦੂਜੀ, ਪੰਨਾ 653 'ਤੇ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 15,000 ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਪਰ “ਅਖ਼ਬਾਰ-ਇ-ਦਰਬਾਰ-ਇ-ਮੁਅਲਾ” (ਜੈਪੁਰ ਹੱਥ ਲਿਖਤ) ਅਨੁਸਾਰ ਜੋ ਕੁਮਕ (ਸੈਨਿਕ ਸਹਾਇਤਾ, ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਜੀ ਸੀ, ਉਸ ਨਾਲ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਉਸ ਦੀ ਸੈਨਾਂ ਵਿੱਚ 5,000 ਹਰ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਝ 20 ਕੁ ਹਜ਼ਾਰ ਬਾਕਾਇਦਾ ਫ਼ੌਜ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗਾਜ਼ੀਆਂ ਸਮੇਤ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਤੁਫ਼ਾਨ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ। ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਸੱਤ-ਅੱਠ ਹਜ਼ਾਰ ਬੇਦੂਕਚੀ, ਪੰਜ-ਛੇ ਹਜ਼ਾਰ ਘੋੜ਼-ਚੜ੍ਹੇ ਅਤੇ ਤੋਪਾਂ ਤੇ ਹਾਥੀ ਸਨ । ਮੁਹੈਮਦ ਹਾਰਿਸੀ, ਸੂਬਾ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 12 ਹਜ਼ਾਰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਰ 35 ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਤੇ ਖੋਜੀ ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ, ਸੂਬੇਦਾਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦੀ ਮੋਰਚਾਬੰਦੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ: “ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤੋਪਾਂ ਬੀੜ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕੰਧ ਵਾਂਗ ਹਾਥੀ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ, ਤੀਜੇ ਪਾਸੇ ਨਵਾਬਾਂ ਤੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਖੜ੍ਹੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਚੌਥੇ ਪਾਸੇ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਜੋਬੂਰੇ ਤੇ ਰਹਿਕਲੇ ਆਦਿ ਬੀੜ ਕੇ ਆਪ ਗਾਜ਼ੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਉੱਚੇ ਹਾਥੀ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ। ” ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਬਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਕੋਲ ਜੈਗੀ ਸਾਮਾਨ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ। ਜਿੱਥੇ ਸੁਬੇਦਾਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਕੋਲ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹਾਥੀ, ਘੋੜ-ਚੜ੍ਹੋ ਬੰਦੂਕੰਚੀ, ਨੇਜ਼ਾ-ਬਰਦਾਰ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰਚੀ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਥੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਕੋਲ ਨਾ ਕੋਈ ਤੋਪਖਾਨਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਹਾਥੀ ਸਨ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਚੰਗੇ ਘੋੜੇ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸ਼ਕਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ-ਲੱਥ ਸੂਰਮੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕੋ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸੀ-ਸੂਬਾ ਸਰਹਿੰਦ ਨੂੰ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣਾ। ਉਂਝ ਵੀ ਸਰਹਿੰਦ, ਪੰਜ-ਸਾਢੇ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਰੜਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਅੰਦਰ, ਗੁਰੁ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੇਸ਼ ਤੇ ਧਰਮ ਲਈ ਮਰ-ਮਿਟਣ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ, ਜੋਗੀ ਸਾਜ਼ੋ-ਸਾਮਾਨ ਦੀ ਘਾਟ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਪੂਰਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ, ਬਦਾ ਸਿੰਘ ਜਰਨੈਲ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਿਖਾਇਆ ਕਿ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਜੂਝਣਾ ਅਤੇ ਯਕੀਨਨ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਲੁੱਟ-ਮਾਰ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਰਲੇ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਅਤੇ ਚੋਰ-ਡਾਕੂਆਂ ਪਾਸੋਂ ਕਿਸੇ ਠੋਸ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ, . . . ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਵੀ ਗਿਆਨ ਸੀ। - ਸਰਹਿੰਦ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਸੈਨਿਕ ਨਫ਼ਰੀ ਬਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੇ ਮਤਭੇਦ ਹਨ। ਡਾ. ਰੰਡਾ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਸਰਹਿੰਦ ਉੱਤੇ ਹੱਲੇ ਵੇਲੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਇਸ ਦਾ ਸਹੀ ਅਨੁਮਾਨ ਨਹੀਂ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।” ਇੱਕ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪੱਚੀ-ਤੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਹੋ ਗਈ ਹੋਵੇਗੀ। ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪੱਖੋਂ ਇਹ ਇੱਕ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸੀ, ਪਰ ਜੈਗੀ ਸਾਜ਼ੋ-ਸਾਮਾਨ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਸੀ: ਰਲ 36 ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਮੋਰਚਾਬੈਦੀ _ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਮੋਰਚਾਬੰਦੀ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਏਨੀ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸੈਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲਾ-ਮਾਰ ਜੱਥਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤਰਤੀਬ ਦਿੱਤੀ। ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦਿਉਲ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਮੋਰਚਾਬੰਦੀ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਬੈਦੇ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸੈਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਹੱਲਾ-ਮਾਰ ਜੱਥਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤਰਤੀਬ ਦਿੱਤੀ। ਪਹਿਲੇ ਜਥੇ ਵਿੱਚ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਸਿੰਘ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਭਾਈ ਫ਼ਤਹਿ ਸਿੰਘ, ਕਰਮ ਸਿੰਘ, ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਤੇ ਆਲੀ ਸਿੰਘ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਦੂਜਾ ਜਥਾ, ਜਿਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਬਾਬਾ ਬਿਨੋਦ ਸਿੰਘ, ਬਾਜ ਸਿੰਘ, ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਤੇ _ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਮਝੈਲ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਸੀ। ਡਾਕੂਆਂ ਅਤੇ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਨੂੰ , ਜੋ ਕਿ ਬੰਦੇ ਦੀ ਸੈਨਾ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ, ਮਝੈਲਾਂ ਅਤੇ ਮਲਵਈਆਂ ਦੇ ਦਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।” ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਉਕਤ ਤੱਥ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। 37 ਚੱਪੜਚਿੜੀ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾਕੁਨ ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਜਦੋਂ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵਧੀਆਂ ਤਾਂ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਨੇੜੇ ਹੀ ਇੱਕ ਉੱਚੀ ਥਾਂ ਤੇ ਇਸ ਜੋਗੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਸੇਧ ਦੇਣ ਲਈ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ ਅਤੇ ਡਾ. ਰੀਡਾ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਯੁੱਧ 12 ਮਈ, 1710 ਈ. ਮੁਤਾਬਿਕ 24 ਰਬੀ-ਉਲ ਅੱਵਲ 1122 ਹਿਜਰੀ ਨੂੰ ਜੁਮੇ ਦੇ ਦਿਨ ਸਰਹਿੰਦ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਦਸ ਮੀਲ ਦੀ ਵਿੱਥ 'ਤੇ ਚੱਪੜਚਿੜੀ ਦੀ ਜੂਹ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹ ਤਾਰੈਖ਼ 30 ਮਈ, 1710 ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲੜਾਈ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਨੋੜੇ ਵਡਾਲੀ ਅਤੇ ਨਾਨ੍ਹੇੜੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਜੂਹ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਗੁਰਦੇਵ ਸਿਘ ਦਿਉਲ ਅਤੇ ਈ. ਸੀ. ਅਰੋੜਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਲੜਾਈ 22 ਮਈ, 1710 ਨੂੰ ਹੋਈ। 38 ਜੰਗ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਪੱਲੜਾ ਭਾਰੀ ਰਿਹਾ, ਤਾਂ ਬੇਨੇਮੇ ਧਾੜਵੀ ਤੇ ਲੁਟੇਰੇ ਹਰਨ ਹੋ ਗਏ। ਸ਼ਾਇਦ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ ਹੀ ਅਰਵਿਨ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ-“ਲੋਟਰ ਮੁਗ਼ਲਜ਼” ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਮੁੱਢਲੇ ਹੱਲੇ ਵਿੱਚ ਹੀ, ਮਾਮੂਲੀ ਰੋਕ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਸਿੱਖ ਭੱਜ ਨਿਕਲੇ।” ਇਸ ਤੋਂ' ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਦੀਵਾਨ ਸੁੱਚਾ ਨੰਦ ਦਾ ਭਤੀਜਾ, ਇੱਕ ਗਿਣੀ-ਮਿੱਥੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਅਧੀਨ, ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਮੈਦਾਨ ਛੱਡ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਸੇਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਖਲਬਲੀ ਮਚ ਜਾਣੀ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਪੈਰ ਜਮਾਈ ਰੱਖੇ। _' ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ, ਨਿਰਲੱਗ ਬੈਠਾ ਬਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਝੱਟ ਆਪਣੀ ਸੈਨਾ ਦੀਆਂ ਅਗਲੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਆਗਮਨ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ਬੁਲੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ, ਉੱਥੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਪਾਸੇ ਭੈਅ ਛਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਵਾਲੇ ਉਪਲਬਧ ਹਨ। ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਉਪ-ਕਮਾਂਡਰ ਬਾਜ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਾਜ਼ੀ ਜਾਂਦੀ ਵੇਖੀ ਤਾਂ ਘੋੜਾ ਦੌੜਾ ਕੇ ਬੰਦੇ ਪਾਸ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਝੋ' ਮੈਦਾਨ ਹੱਥੋਂ ਜਾਂਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਚਿਰ ਇਹੋਂ ਹਾਲ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਮੁੜ ਕੇ ਪੈਰ ਜਮਣੇ ਔਖੇ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਬੋਦਾ ਬਹਾਦਰ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਝੱਟ ਸਵਾਰ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਆ ਉਤਰਿਆ।” ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਇਸ ਤੱਥ ਤੇ ਆਪਣੀ ਮੋਹਰ ਇਉ' ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ: “ਤਦ ਉਹ (ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ) ਉੱਠਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਭੁੱਖਾ ਸ਼ੇਰ ਆਪਣੀ ਗੁਫ਼ਾ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਵਾਂਗ ਵੈਰੀ ਦੀ ਸੈਨਾ 'ਤੇ ਟੁੱਟ ਪਿਆ।” ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ ਅਤੇ ਡਾ. ਰੀਡਾ ਸਿੰਘ ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਰਹਿਨੁਮਾ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਤੇ ਹੌਸਲੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਸੈਨਿਕ ਇੱਕ-ਮੁੱਠ ਹੋ ਕੇ ਵੈਰੀਆਂ 'ਤੇ ਟੁੱਟ ਪਏ। ਹਮਲਾ ਏਨਾਂ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਸੀ ਕਿ ਦੁਸ਼ਮਣ ਬਹੁਤ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀਤਾ, “ਪਰ ਉਹ ਤੋਪਾਂ ਖੋਹਣ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋ ਗਏ। ਤਦ ਹੱਥੋ-ਹੱਥ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ।”-ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦਿਉਲ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਫ਼ੌਜੀ, ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਸ਼ੂਖਾਰ ਹੱਲਿਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜੋ ਨਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਣ-ਭੂਮੀ ਦੀ ਭੇਟ ਚੜ੍ਹ ਗਏ । ਖ਼ੁਆਜਾ ਅਲੀ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲੀਆ ਵੀ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਖ਼ਜ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਜਦੋਂ ਯੁੱਧ ਜ਼ੋਰ ਪਕੜ ਰਿਹਾ 39. ਸੀ, ਤੇਜ਼ ਤੂਫ਼ਾਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਹੀ ਸਿੰਘ ਨੰਗੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾ ਲੈ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ 'ਤੇ ਆ ਪਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਜਾ ਦਿੱਤਾ।” ਸਿੰਘਾਂ ਹੱਥੋਂ ਸ਼ਾਹੀ ਸੈਨਾ ਦੀ ਹੋਈ ਦੁਰਗਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਲਗਪਗ ਹਰ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਨੇ ਨਿਰਸੋਕੌਚ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਡਾ. ਗੋਡਾ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਅਗਲੀ ਕਤਾਟ ਦੇ ਕੁਝ ਸਿੰਘ ਭਗਾਉਤੀਆਂ ਸੂਤ ਕੇ ਹਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾ ਟੱਕਰੇ। ਦੋ ਨੂੰ ਭੋਇ ਡੇਗ ਲਿਆ ਅਤੇ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਚੰਘਿਆੜਾਂ ਮਾਰਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹਾਥੀ ਪਿੱਛੇ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪਏ ਅਤੇ ਲੱਗੇ ਆਪਣੀ ਹੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਦਰੜਨ।” “ਅਹਿਵਾਲਿ ਸਲਾਤੀਨਿ-ਹਿੰਦ” ਦਾ ਕਰਤਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ _ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਰੂ-ਬਰੂ ਆ ਕੇ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੀ ਵਾੜ ਝਾੜੀ ਅਤੇ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਹੱਥੋਂ-ਹੱਥੀ ਅਤੇ ਹੂਰੇ-ਮੁੱਕੀ ਉੱਤੇ ਲੈ ਆਂਦਾ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਸਰਦਾਰ (ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ) ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕੁਝ ਆਦਮੀ ਇਸ ਬਹਾਦੁਰੀ ਨਾਲ ਲੜੇ ਕਿ ਕਾਫ਼ਰਾਂ (ਸਿੱਖਾਂ) ਦੇ ਮੁਰਦਿਆਂ ਦੇ ਢੇਰਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਲੱਗ ਗਏ ਅਤੇ ਜੋਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਚੌਂਹੀਂ ਪਾਸੀਂ ਕਿਆਮਤ ਦੇ ਦਿਨ ਵਾਲਾ ਸ਼ੋਰ ਮਚ ਗਿਆ।. . . ਆਖ਼ਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਫ਼ੌਜ ਮਾਰੀ ਗਈ (ਭਾਵ ਫ਼ੌਜ ਮੈਦਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਭੱਜ ਗਈ) ਅਤੇ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾ ਇੱਕਲਾ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਬਾਜ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰੂ-ਬਰੂ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲਲਕਾਰਿਆ ਅਤੇ ਨੋਜ਼ਾ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਉੱਪਰ ਟੁੱਟ ਪਿਆ। ਬਾਜ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨੇਜ਼ਾ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਖੋਹ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਘੋੜੇ ਦੇ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਤੀਰ ਆਪਣੇ ਭੱਥੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਬਾਜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬਾਂਹ ਉੱਤੇ ਮਾਰਿਅ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰ ਸੂਤ ਕੇ ਉਸ ਵੱਲ ਵਧਿਆ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰ ਮੁਕਾਏ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਫ਼ਤਹਿ ਸਿੰਘ ਨੇ, ਜੋ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਖੜਾ ਸੀ, ਆਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਸੂਤ ਲਈ ਅਤੇ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਇਤਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦਾ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹ, ਉਸ ਦੇ ਮੋਢੇ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਉਸ਼ ਦੀ ਕਮਰ ਤੱਕ ਉਤਰ ਗਈ ਅਤੇ ਨਵਾਬ ਦਾ ਸਿਰ ਭੋਇ 'ਤੇ ਜਾ ਡਿੱਗਿਆ।” ਹੁਣ ਬਾਕੀ ਬਚੇ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਲਸ਼ਕਰ ਵਿੱਚ ਭਗਦੜ ਮਚ ਗਈ। ਖ਼ਾਫ਼ੀ ਖ਼ਾਨ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਸੈਨਾ ਦਾ ਹਰ ਆਦਮੀ ਕੇਵਲ ਆਪਣੇ ਗਲ ਦੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾ ਕੇ ਭੱਜ ਸਕਿਆ। ਅਣਗਿਣਤ ਘੋੜ- ਚੜ੍ਹੇ ਅਤੇ ਪਿਆਦੇ ਸੈਨਿਕ, ਕਾਫ਼ਰਾਂ (ਸਿੰਘਾਂ) ਦੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਭੱਜੇ ਜਾਂਦੇ ਮੁਗ਼ਲ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦਾ ਸਰਹਿੰਦ ਤੱਕ ਪਿਛਾ ਕੀਤਾ।” ਮੇਦਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਆਇਆ। ਬਾਬਾ ਬੋਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ 40 ਸਾਥੀ ਸਿੰਘ, ਇਸ ਫ਼ਤਹਿ ਨੂੰ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਜੈਕਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਅਸਮਾਨ ਰੁੰਜ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਇੱਕ ਲਾਸਾਨੀ ਕਾਰਨਾਮਾ ਕਰ ਵਿਖਾਇਆ ਅਤੇ “ਧਰਤੀ ਦਾ ਭਾਰ ਵੀ ਹੌਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ”। ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਕਿਵੇਂ` ਤੇ ਕਿਸ ਹੱਥੋਂ ਹੋਈ ? ___ ਸੁਬੇਦਾਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਕਿਵੇਂ ਤੇ ਕਿਸ ਹੱਥੋਂ ਹੋਈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੇ ਮਤਭੇਦ ਹਨ। ਡਾ. ਰੀਡਾ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਬਹੁਸੈਮਤੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਭਾਈ ਫ਼ਤਹਿ ਸਿੰਘ ਹੱਥੋਂ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਵੇਰਵੇ ਸਹਿਤ ਵਰਨਣ ਤੁਸੀਂ ਉੱਪਰ ਪੜ੍ਹ ਚੁੱਕੇ ਹੋ। ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਰਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦੀ ਆਹਮੋ- ਸਾਹਮਣੇ ਟੱਕਰ ਹੋਈ। ਇਸ ਸਬੈਧ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿਧ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਮੈਕਾਲਿਫ਼ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹੈ। ਮੇਕਾਲਿਫ਼ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ਵ-ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੁਸਤਕ-'ਦਿ ਸਿੱਖ ਰਿਲੀਜਨ”, ਜਿਲਦ 5, ਆਕਸਫ਼ੋਰਡ, 1909, ਪੰਨਾ 248 ਉੱਤੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਜਦੋ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਬਦਾ ਤੇ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਉਲਝੇ । ਬੈਦੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਖ਼ਾਤਿਬ ਹੁੰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, ਓ ਪਾਪੀ! ਤੂੰ ਗੁਰੁ ਗੋਬਿਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਏਂ। ਤੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾ ਕੀਤਾ, ਦਾ ਭਾਗੀ ਬਣਿਆ, ਜਿਸ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਮੇਂ ਤੈਨੂੰ ਹੁਣ ਦੇਣ ਲੱਗਾ ਹਾਂ। ਤੇਰੀ ਸੈਨਾ ਅਤੇ ਤੇਰੇ ਰਾਜ ਦੀ ਮੈਂ ਇੱਟ ਨਾਲ ਇੱਟ ਵਜਾ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੰਦੇ ਨੇ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਇੱਕ ਹੀ ਵਾਰ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।” 'ਮਹਮਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼' ਦੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਵੀ ਇਹੋਂ ਰਾਇ ਹੈ ਕਿ “ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ, ਬੰਦੇ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਮਰਿਆ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਵੱਲੋਂ' ਬਖ਼ਸ਼ੇ ਤੀਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਨਾਲ।” ਇਸ ਸਬੈਧ ਵਿੱਚ _ ਭਾਈ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਦੁਵੱਲਿਓ' ਸੂਰਮੇ ਖਟਾ-ਖਟ ਤਲਵਾਰ -ਚਲਾ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਅਚਨਚੇਤ ਹੀ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਤੀਰ ਜਾ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਉਹ ਦੜ ਕਰਕੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਜਾ ਡਿੱਗਾ।” ਗੱਲ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦਿਆਂ, ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦਿਉਲ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ, 'ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ-ਇਕ ਜੀਵਨੀ” ਦੇ ਪੰਨਾ 34 ਉੱਤੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਜਿਉਂ ਹੀ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਡਿੱਗਾ, ਉਸ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਭਾਜੜ ਪੈ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਾ ਪਕੜ ਲਿਆ ਗਿਆ।” ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਤਦ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰੱਸੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਘਸੀਟਿਆ ਗਿਆ। ਤਦ 4] ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦਰਖ਼ਤ ਨਾਲ ਬੈਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਜੋ ਪੰਛੀ ਮੌਜ ਉਡਾ ਸਕਣ ।” ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ('ਬੈਦਾ ਦੀ ਬਰੇਵ” ਦਾ ਲੇਖਕ) ਵੀ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ-“ਉਸ (ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ) ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਇੱਕ ਰੱਸੀ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਘਸੀਟਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇੰਝ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦਰਖ਼ਤ ਨਾਲ ਬੈਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਇੱਲ੍ਹਾਂ-ਚੀਲ੍ਹਾਂ ਲਈ ਦਾਅਵਤ ਦੇ ਕੌਮ ਆਈ।” ਖ਼ਜ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਵੀ ਇਸ ਤੱਥ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਘੋੜੇ ਤੋ' ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੀ ਕਾਬੂ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮਗਰੋਂ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ “ਇੱਕ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤੀਰ ਨਾਲ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ।. . . ਫ਼ਤਹਿ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਬਦੇ ਕੋਲ ਪੁਬਾਇਆ।” ਖ਼ੇਰ! ਮੌਤ ਭਾਵੇਂ ਕਿਵੇਂ ਵੀ ਹੋਈ ਹੋਵੇ, ਪਾਪੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਕੀਤੇ ਦਾ ਫ਼ਲ ਮਿਲ ਗਿਆ-ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦਾ “ਕਰਜ਼ ਵਿਆਜ ਸਮੇਤ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ”। (ਕਾਸ਼! ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ, ਸੁਬਾ-ਸਰਹਿੰਦ ਦਾ ਅੰਤ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰਜੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀ ਚੜ੍ਹਤ ਵੇਖ ਸਕਦੇ !!) “ਜਿਹੜਾ ਵਿਅਕਤੀ ਬਗੈਰ ਸੋਚੇ-ਸਮਝੇ ਹੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ _ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਉਸੇ ਰਾਹ `ਤੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋ` ਜਾਂਦਾ ਹੈ।” “ਮਹਾਂਭਾਰਤ 42 ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਸਰਹਿੰਦ 'ਤੇ ਚੱਪੜਚਿੜੀ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨੂੰ ਲੱਕ-ਤੋੜਵੀਂ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇਣ ਉਪਰੈਤ ਸਿੱਖ, 14 ਮਈ, 1710 ਈ. ਨੂੰ ਜੇਤੂਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਸਰਹਿੰਦ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਏ (ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦਿਉਲ ਅਤੇ ਈ. ਸੀ. ਅਰੋੜਾ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇਤੂ ਸਿੱਖ, ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਅਧੀਨ 24 ਮਈ, 1710 ਈ. ਨੂੰ ਸਰਹਿੰਦ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਏ)। ਸਰਹਿੰਦ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋ` ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਾਹੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਅੱਗ ਵਰ੍ਹਾਉਂਦੀ ਇੱਕ ਤੋਪ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਲਗਪਗ 500 ਸਿੰਘ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ, ਪਰ ਅੰਤ, ਸਿੱਖ ਸਰਹਿੰਦ ਉੱਤੇ _ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋ ਗਏ। ਜਿੱਥੇ' ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹੀਦ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਅਸਥਾਨ ਨੂੰ ਅੱਜ 'ਸ਼ਰੀਦ ਗੈਜ” ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ _ ਤੇ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਜਿੱਤ ਪਿੱਛੋਂ ਤਿਨ ਦਿਨ ਉੱਥੇ ਲੁੱਟ-ਮਾਰ ਚਲਦੀ ਰਹੀ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਕਤਲੋ-ਆਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਚੌਥੇ ਦਿਨ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਨਿੱਜੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਦਖ਼ਲ ਦੇ ਕੇ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਬਦ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਲੁੱਟ-ਮਾਰ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਿਆਂ ਡਾ. ਰੈਡਾ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਇਸ ਵੇਲੇ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਧਾਂੜਾਂ ਦੀ ਭੀ ਚੜ੍ਹ ਮਚ ਗਈ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਆਮ ਲੁੱਟ ਪੈ ਗਈ!” 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਸੱਯਦ ਮੁਹੈਮਦ ਲਤੀਫ਼ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ, 'ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਦੀ ਪੰਜਾਬ', ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ,1904, ਪੈਨਾ 274-75 ਉੱਤੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ-“ਬੈਦਾ ਹੁਣ ਸਰਹਿੰਦ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਜੈਗਲੀ ਅਤੇ ਬਦਲਾ-ਲਊ' ਢੌਗ ਨਾਲ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ। . . . ਕਬਰਸਤਾਨ ਦੀ ਅਤੇ ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ।” ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇ-ਆਮ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਕਬਰਾਂ 'ਚੋਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਕੱਢਣ ਦੀ ਗੱਲ 43 ਸੱਚ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਨਹੀਂ, ਇੱਕ ਪੱਖਪਾਤੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਉਪਜ ਹੈ। ਹਾਂ! ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਕਬਰ ਪੁੱਟੀ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਇਸਤਰੀ ਬੀਬੀ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ਼ੇਰ ਮਹੁੰਮਦ ਖ਼ਾਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇੱਜ਼ਤ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਆਤਮ-ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਲਈ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੈਮਦ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦਫ਼ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਵੇਂ' ਹੀ ਖ਼ਾਫ਼ੀ ਖ਼ਾਨ, ਮੁਹੰਮਦ ਲਤੀਫ਼ ਆਦਿ ਵੱਲੋਂ ਲਾਇਆ ਇਹ ਦੂਸ਼ਣ ਵੀ ਉੱਕਾ ਹੀ ਨਿਰਮੂਲ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ 44 ਨੇ ਮਸੀਤਾਂ ਦੀ ਬੇਹੁਰਮਤੀ ਕੀਤੀ । ਸਰਹਿੰਦ ਵਿਖੇ ਸ਼ੇਖ਼ ਅਹਿਮਦ ਮੁਜੱਦਦ ਅਲਫ਼- ਸਾਨੀ ਦਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮਜ਼ਾਰ ਹੈ, ਜੋ ਹੁਣ ਤੱਕ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੀ। ਇਵੇਂ ਹੀ ਕਈ ਹੋਰ ਪੁਰਾਤਨ ਮਸਜਿਦਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਚੰਗੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਉੱਝ ਵੀ, ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ, ਬੋਦਾ ਬਹਾਦਰ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਵੈਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਪੈਗੈਬਰਾਂ, ਪੀਰਾਂ, ਫ਼ਕੀਰਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਗੌਥਾਂ, ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਤੇ ਵਾਰਸ਼ਕ ਦਿਹਾੜਿਆਂ ਦਾ ਕਦੇ ਵਿਰੋਧ/ ਅਪਮਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਸ਼ੈਰ! ਸ਼ਾਹੀ ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਪੰਥ ਦੋਖੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਰੋਹ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣੇ । ਮਹਿਲ-ਮਾੜੀਆਂ ਢਾਹ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਸੁੱਚਾ ਨੰਦ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਸਵਾਹ ਦੇ ਢੇਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਦਾ 'ਇਬਰਤ ਨਾਮਾ” ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਿਆਂ ਮੁਹੰਮਦ ਕਾਸਮ ਲਿਖਦਾ ਹੈ-“ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਪੇਸ਼ਕਾਰ ਸੁੱਚਾ ਨੰਦ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਅਤੇ ਮਾਲ ਦੌਲਤ ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਦਿਨ ਲਈ ਹੀ ਬਣੇ ਅਤੇ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਸਨ ਕਿ ਸਵਰਗਾਂ ਵਰਗੇ ਮਹਿਲ ਕਾਵਾਂ ਦੇ ਅੱਡੇ ਬਣਨ।” ਅਮੀਰਾਂ-ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਦੇ ਘਰੋਂ ਲੁੱਟੀ ਧਨ-ਦੌਲਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਿਆਂ ਡਾ. ਰੀਡਾ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਬੰਦੇ ਦੇ ਹੱਥ ਆਏ ਲੁੱਟ ਦੇ ਮਾਲ ਦੀ ਕੀਮਤ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ 2 ਕਰੋੜ ਹੋਵੇਗਾ, ਜੋ ਕਿ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਲੱਖ, ਜੋ ਕਿ ਸੁੱਚਾ ਨੰਦ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਸੀ।” ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹੀ ਸੈਨਾ ਦੀ ਹਾਰ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਦੇ ਸਾਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਬੈਦੇ ਲੈ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਭੱਜ ਗਿਆ ਸੀ। ਹੁਣ, ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੋਗੇ ਕਿ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਬਦਨਾਮ ਪੇਸ਼ਕਾਰ ਸੁੱਚਾ ਨੈਦ ਦਾ ਕੀ ਬਣਿਆ ? ਇਸ ਸਬੋਧ ਵਿੱਚ ਡਾ. ਗੈਡਾ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦਾ ਹੈ-“ਸੁੱਚਾ ਨੰਦ ਚਲਾਕ ਬੈਦਾ ਸੀ। ਬਚ ਕੇ ਨਿਕਲ ਗਿਆ।” ਈ. ਸੀ. ਅਰੋੜਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ-“ਸੁੱਚਾ ਨੰਦ ਨੂੰ, ਜਿਸ ਨੇ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਲਈ ਉਕਸਾਇਆ ਸੀ, ਬੈਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਉਸਦਾ ਅਪਮਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜੁੱਤੀਆ ਮਾਰ-ਮਾਰ ਕੇ ਉਸਦਾ ਅੰਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।” ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦਿਉਲ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ-“ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸੁੱਚਾ ਨੰਦ ਨੂੰ ਵੀ ਗਿ੍‌ਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਨੱਕ ਵਿੱਚ ਲੋਹੇ ਦੀ ਮੁਂਦਰੀ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਰੱਸੀ ਗੁਜ਼ਾਰ ਕੇ, ਸਾਰੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭੀਖ ਮੰਗਣ ਲਈ 45 ਘੁੰਮਾਇਆ। ਹਰ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜੁੱਤੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।” ਮੈਕਾਲਿਫ਼, ਕਰਮ ਸਿੰਘ, ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨ ਸਿੰਘ, ਉਪਰੋਕਤ ਤੱਥ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਤਫ਼ਾਕਵੱਸ, ਬੇਸ਼ੱਕ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਇੱਕ ਰਵਾਇਤ ਹੀ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ “ਇੱਟ ਨਾਲ ਇੱਟ ਵਜਾ ਦਿੱਤੀ” ਸੀ, ਭਾਵ ਸਰਹਿੰਦ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਆਧੁਨਿਕ ਖੋਜ ਤੋਂ ਇਹ ਸੈਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰਹਿੰਦ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਬੁਰੀ ਤਰਾਂ ਤਬਾਹ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਸੈਨ 1763 ਈ. ਵਿੱਚ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਦੀ ਕਮਾਲ ਹੇਠ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਨੂੰ ਮੁੜ ਫ਼ਤਹਿ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵੇਰ ਵੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਜ਼ੈਨ ਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਝਪਟ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸੈਰ! ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਾਬਾ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਜਰਨੈਲ ਬਾਜ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਰਹਿੰਦ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਆਲੀ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਡਿਪਟੀ ਥਾਪਿਆ (ਸਰਦਾਰ ਫ਼ਤਹਿ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਮਾਣਾ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਹਾਕਮ ਥਾਪਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਸਰਦਾਰ ਰਾਮ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਸਰਦਾਰ ਬਾਜ ਸਿੰਘ ਦਾ ਭਰਾ ਸੀ, ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਬਿਨੋਦ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਥਾਨੋਸਰ ਦੇ ਰਾਜ-ਪ੍ਬੰਧ ਦੀ ਜ਼ਿਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ)। ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਵੇਖੋਗੇ ਕਿ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਉਸ ਸ਼ਾਹ ਰਾਹ 'ਤੇ ਹੋ ਤੁਰੇ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। 46 ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਿੱਤਾਂ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਾਬਾ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਬੜੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸੇਨਿਕ ਕਾਰਵਾਈ ਆਰੋਭ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨੀ, ਹੁਣ ਉਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ, ਉਹ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨੂੰ ਦੱਬੀ ਚਲੇ ਗਏ। ਦਰਅਸਲ, ਤਾਕਤ ਦਾ ਸੁਆਦ ਚੱਖਣ ਉਪਰਤ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੈਦਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨੂੰ ਢਾਹ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਜਿੱਤ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨੂੰ, ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ, ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਸਿੱਖ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ। ਚੇਤੇ ਰਹੇ! ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਸਬੈਧ ਹੈ। ਇੰਝ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ 'ਖ਼ੂਨੀ ਦੀਵਾਰ” ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪ ਮੂਹਰੇ ਹੋ ਕੇ ਰਾਹ ਵਿਖਾਇਆ ਹੋਵੇ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾ ਵਿੱਚ, ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਜਿੱਤਾਂ, ਸਾਕਾ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਤਿੱਖੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਜੋਂ ਹੀ ਸੈਭਵ ਹੋ ਸਕੀਆਂ। ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਕਾ ਸਰਹਿੰਦ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਲੀਹਾਂ 'ਤੇ ਤੁਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ। ਖ਼ੈਰ! ਬਾਬਾ ਬੋਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਸੁਚੱਜੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਜਿੱਤਾਂ ਦਾ _ ਸਿਲਸਿਲਾ ਨਿਰੈਤਰ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ, ਹਰ ਪਾਸੇ ਉਸ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੇ ਡੰਕੇ ਵੱਜਣ ਲੱਗੇ । ਇਸੇ ਚੜ੍ਹਤ ਦੌਰਾਨ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਸਢੌਰਾ ਤੇ ਨਾਹਣ ਵਿਚਕਾਰ ਮੁਖ਼ਲਿਸਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ “ਲੋਹਗੜ੍ਹ` ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ (ਮੁਖ਼ਲਿਸਗੜ੍ਹ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹਜਹਾਨ ਨੇ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਹਿਮਾਲਾ ਪਰਬਤ ਦੀਆਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਚੜ੍ਹਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਉੱਚੀ ਢੇਰੀ ਰ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤੱਕ ਪਰੁਚ ਕਰਨੀ ਕਾਫ਼ੀ ਕਠਿਨ: ਕੌਮ ਸੀ)। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਹਗੜ੍ਹ , ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਬਣ ਰਹੇ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣ ਗਿਆ। 47. ਹੁਣ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਂਸ ਨੇ ਕਈ ਇਲਾਕੇ ਜਿੱਤ ਲਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸ ਕੋਲ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਸੀ। ਰਾਜ-ਕਾਜ ਲਈ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਮਹਿਲ-ਮਾੜੀਆਂ ਵੀ। ਹੁਣ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੋਟ” ਦੀ ਪੱਕੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਵਜੋਂ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ-ਗੁਰੂ ਗੋਬਿਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਕਾ ਜਾਰੀ ਕਰਕੇ ਸੁਤੇਤਰ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਇਸ ਸਿੱਕੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਕਰੀ ਸਿੱਕਾ ਜ਼ਦਬਰ ਹਰ ਦੋ ਆਲਮ ਤੇਗ਼ਿ ਨਾਨਕ ਵਾਹਿਬ ਅਸਤ ਅਰਥਾਤ: ਰ ਸਿੱਕਾ ਮਾਰਿਆ ਦੋ ਜਹਾਨ ਉੱਤੇ, ਬਖ਼ਸ਼ਾਂ ਬਖ਼ਸ਼ੀਆਂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਤੇਗ਼ ਨੇ __ ਫ਼ਤਹਿ ਸ਼ਾਹਿ-ਸ਼ਾਹਾਨ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ, ਮਿਹਰਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸੱਚੇ ਰੱਬ ਇੱਕ ਨੰ ਜੀ। ਆ ਆ ਨ ਰ੍‌ ਨ 2 ਸਾ ਸਕ ਜਰ ਗ੨ 4" ਉ,': ਇੰ: ਸੀ - ` .. - ਆ ੫0 48-%'. . -੧-". ` ਸਿ ਨਾਗ ;੨੨੨... 442. ਗਿ : #ਦੇ ਨ ਇਤ. ਪੀ ਰਿ ਇਉਂ _ ੪“ ਚੇ ਨਾ ਆ ਦਾ । ਕਂਡਂ:-:. --“ ` - -. _`' - .. - ਐਡ. ਹਾਂ, (ਲਾ ਤਾ ਇੰ. - ਰਤ -'. > - - .. ੪0 ਵੀ”. ੧ ਦਿਤਾ .....- ..-- - 0, ਤੂ _ ਦਾ ਵਹਾ ਇਂ“ ਨੈ ਆ ਨ ਤਮ ਤਵ ੨ . ' " ਅਉ”... £ :. `.` .. - ` .,. 8੬ #'- .. .-.---- ਬਾਬਾ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ-ਗੁਰੂ ਗੋਬਿਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਂ `ਤੇ ਜਾਗੈ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਿੱਕੇ ਦੀ ਇੱਕ ਤਸਵੀਰ । ਰ ਇਸ ਤੋ ਬਾਅਦ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ, ਸਨਦਾਂ, ਪਰਵਾਨਿਆਂ ਆਦਿ ਲਈ ਮੋਹਰ ਬਣਵਾਈ, ਜਿਸ ਦੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸਨ : 48 ਦੇਗੋ ਤੇਗ਼ੋ ਫ਼ਤਹਿ ਓ ਨੁਸਰਤਿ ਬੇ-ਦਿਰੋਗ ਯਾਫ਼ਤ ਅਜ਼ ਨਾਨਕ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿਦ ਸਿੰਘ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੇ ਰਾਜ-ਸੋਮਤ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਵੀ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਫ਼ਤਹਿ ਤੋ' ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਸੈਮਤ ਆਰੈਭ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੀ ਨਕਲ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਲਈ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤਾਂਕਿ ਸਿੱਖ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਨਾ ਕਰਨ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨਾਲੋ' ਘੱਟ ਹਨ, ਯਾਨੀ ਜੇ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ, ਸਿੱਕੇ, ਮੋਹਰਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜ-ਸੈਮਤ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੀ ਹਨ। ਪਰ ਇਹ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਇਕ ਅਦੁੱਤੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੇ ਰਾਜ-ਨੇਤਾ ਬਾਬਾ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਤੇ ਪੰਥ ਦਾ ਸੇਵਾਦਾਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। .. ਰ ___ ਸੋ, ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ (1670-1716 ਈ.), ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੁਯੋਗ ਆਗੂ ਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸੁਤੋਤਰ ਰਾਜ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸੱਤ ਸੌ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਪਏ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੇ ਜੂਲੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਲੋਂ ਲਾਹੁਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰਹਿੰਦ 'ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਗ਼ਜ਼ਨਵੀ, ਤੇਮੂਰ ਤੇ ਬਾਬਰ ਦੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅਖਵਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਆਨ ਤੇ ਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਇਤਿਹਾਸ 'ਤੇ ਇੱਕ ਪਿਛਲਝਾਤ ਮਾਰਦਿਆਂ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੈਨ 1699 ਈ: ਵਿੱਚ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਕੇ ਜਿਸ ਇਨਕਲਾਬੀ ਤਹਿਰੀਕ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਸੀ, ਉਹ ਆਪਣਾ ਰੈਗ ਵਿਖਾਉਣ ਲੱਗੀ। ਤੁਸੀਂ ਵੇਖ ਹੀ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਬਚੂੰਗੜੀ ਕੌਮ ਨੇ ਅਚਾਨਕ ਕੱਦ ਕੱਢਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ 'ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਇੱਕ ਰਾਜਸੀ ਤਾਕਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ। ਇਤਫ਼ਾਕਵੱਸ, ਜਿਸ. ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦਾ ਰੱਖਿਆ ਸੀ, ਅੰਤ, ਉਹੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਤਾਕਤ, ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਾਕਿਆਂ ਤੇ ਘੱਲੂਘਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦੀ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ (1780-1839 ਈ.) ਵੇਲੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ। ਖੈਰ! ___ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰਹਿੰਦ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪ੍ਰਾਂਤ, ਜੋ ਕਰਨਾਲ ਤੋਂ ਲੁਧਿਆਣੇ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਜਿਸ ਤੋਂ ਲਗਪਗ 36 ` 49 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਸਾਲ ਦੀ ਆਮਦਨ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਆ ਗਿਆ। ਜਿੱਤਾਂ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਨਿਰੈਤਰ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਰ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਘੁੜ੍ਹਾਣੀ, ਜੋ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੇ ਪਾਇਲ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ, ਦੇ ਗੁਰ-ਨਿੰਦਕ ਰਾਮ-ਰਾਈਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇੱਥੋਂ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲੇ ਨੂੰ ਚਾਲੇ ਪਾਏ। ਮਾਲੇਰਕੋਟਲੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ, ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਨਾਮੀ ਉਸ ਸੂਰਬੀਰ ਬੀਬੀ ਦੀ ਕਬਰ ਖੋਹਲੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਤੇ ਸਤ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਕਬਰ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਕੇ ਸਿੱਖ ਮਰਯਾਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਅਗਨ- ਭੇਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। (ਅਨੂਪ ਕੌਰ, ਗੁਰੂ ਘਰ -ਦੀ ਇੱਕ ਟਹਿਲਣ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੈਨ1704 ਵਿੱਚ ਨਵਾਬ ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੈਮਦ ਖ਼ਾਂ ਚੁੱਕ ਲਿਆਇਆ ਸੀ) ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਿਓਂ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਰਾਇ ਕੋਟ ਜਾ ਧਮਕਿਆ। ਇੱਥੇ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੇ ਅੱਗੋਂ ਕੋਈ ਹੁੱਤ ਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਈਨ ਮੈਨ ਲਈ। _ਰੀਗਾ-ਜਮੁਨਾ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ _ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਆਪਣੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਜਮੁਨਾ ਪਾਰ ਲੈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਨੂੰ ਜਾਂਦਿਆਂ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਦਾ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਅਲੀ ਹਾਮਿਦ ਖ਼ਾਂ ਮੈਦਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਭੱਜ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਨਗਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਬਿਹਤ, ਜੋ _ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਵੱਲ 17 ਮੀਲਾਂ ਦੀ ਵਿੱਥ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਦੇ ਪੀਰਜ਼ਾਦੇ ਆਪਣੀਆਂ ਹਿੰਦੂ ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਲਈ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਨਾਮ ਸਨ। ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ-'ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਪੰਨੇ 85-86 ਉੱਤੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਿਹਤ ਦੇ ਪੀਰਜ਼ਾਦੇ ਗੱਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗਊ-ਬਧ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਫ਼ਤਹਿ ਕਰਨ ਉਪਰੈਤ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੀਰਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਚਰ ਜਲਲੀਬੀਦ/ ਵੇਲ ਗੀ ਮੰਡੀਐ ਰਵਿ, ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਅੰਬੇਹਟਾ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਾਜ਼ੋ-ਸਾਮਾਨ ਵਿੱਚ ਲੋੜੀਂਦਾ ਵਾਧਾ 50 ਹੈ ਰਸ ਕਲਾ 5 ਹੈ ੧ ਕੀਤਾ। 21 ਜੁਲਾਈ, 1720 ਨੂੰ ਨਨੌਤਾ ਫ਼ਤਹਿ ਕੀਤਾ। ਇੱਥੇ ਗੁੱਜਰਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਥਾਨਕ ਸ਼ੇਖਜ਼ਾਦਿਆਂ ਹੱਥੋਂ ਤੇਗ ਆਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਹੁਣ ਬੋਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਜਲਾਲਾਬਾਦ, ਜੋ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਲਗਪਗ 45 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਵਿੱਥ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਜਲਾਲ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿਰ-ਧੜ੍ਹ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਲਾਉਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਦੂਜਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਹਾਸਲ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖਿੱਲਤ, ਫ਼ਰਮਾਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਘੋੜਾ ਭੇਜਿਆ ਸੀ। ਜਲਾਲ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸੈਨਾ ਭੇਜ਼ੀ। ਜਲਾਲ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਦੋ ਭਤੀਜੇ, ਜਮਾਲ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਪੀਰ ਖ਼ਾਨ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਲਾਗੇ ਦੇ ਦੋ ਕੁ ਪਿੰਡ ਜਿੱਤਣ ਉਪਰੈਤ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਵੀਹ ਕੁ ਦਿਨ ਘੇਰਾ ਪਿਆ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਜਲਾਲਾਬਾਦੀ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਨੇ ਬੜਾ ਦਮ ਰੱਖਿਆ। ਦੋਹੀਂ ਪਾਸੀ ਚੋਖਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ। ਜਦ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਛੇਤੀ ਹੀ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸਰ ਹੋਣ ਦੀ ਸੈਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਪੰਜਬ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਜਲੰਧਰ ਦੁਆਬਥ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਸੁਨੇਹੇ ਪਹੁੰਚ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ 51 ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਘੇਰਾ ਚੁੱਕ ਲੈਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਿਆਣਪ ਸਮਝੀ। ਪਰ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਕੌਧਾਂ ਤੱਕ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਦਲ ਨੇ ਜਲੈਧਰ ਦੁਆਬ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਆਪਣੀਆਂ ਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਮੁਗ਼ਲ ਨੂੰ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਣ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਚੈਦਰੇ ਮੁਗ਼ਲ ਰਾਜ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਲੈਧਰ ਦੁਆਬ ਦੇ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਂ ਨੂੰ “ਪਰਵਾਨੇ” ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਭੇਜਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਤੇ ਆਪਣਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਜਹਾਦ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਖ਼ਾਫ਼ੀ ਖ਼ਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਹਾਦੀ ਇੱਕਠੇ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਅਤੇ ਤੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਪਿਆਦਾ ਸੈਨਿਕ ਵੀ ਸਨ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਖ਼ਾਫ਼ੀ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੈਖਿਆ ਵਧਾ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਕੇ ਸੱਤਰ ਤੋਂ ਅੱਸੀ ਹਜ਼ਾਰ ਤੱਕ ਦੱਸੀ ਹੈ। ਰ ਵੈਰੀਆਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਰਾਹੋਂ ਨਾਮੀ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਚਲੇ ਗਏ, ਜੋ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਤੋਂ' ਸੱਤ ਮੀਲਾਂ ਦੀ ਵਿੱਥ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇੱਥੇ 11 ਅਤੇ ੧2 ਅਕਤੂਬਰ, 1710 ਨੂੰ ਘਮਸਾਨ ਦਾ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅੰਤ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ। ਇਸ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਜਿੱਤ ਦੇ ਫ਼ਲਸਰੂਪ ਛੇਤੀ ਹੀ ਬਿਸਤ ਜਲੰਧਰ ਦੁਆਬੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਉੱਤੇ , ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜਲੰਧਰ ਤੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਬਟਾਲਾ, ਕਲਾਨੌਰ ਤੇ ਪਠਾਨਕੋਟ 'ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਜਲੈਧਰ ਦੁਆਬ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਾਂਰੂੀ ਮਾਝੇ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕ ਲਏ । ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 8,000 ਸਿੰਘ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਉਪਰੈਤ 22 ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਟਾਲਾ ਤੇ ਕਲਾਨੌਰ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ _ ਸਾਰੇ ਥਾਣਿਆਂ ਤੇ ਤਹਿਸੀਲਾਂ ਉੱਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪਠਾਨਕੋਟ ਦੇ ਪਰਗਣੇ ਉੱਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਹੈਦਰੀ ਝੰਡੇ ਹੇਠ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਧਰਮ-ਯੁੱਧ _ ਆਪਣੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਤੋਂ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਹੋ ਕੇ` ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮੁੱਖ ਸੈਨਾ ਲਾਹੌਰ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸੱਯਦ ਅਸਲਮ ਖ਼ਾਂ ਏਨਾ ਘਬਰਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਨਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਲਈ ਮੁਲਾਣਿਆਂ (ਕੱਟੜ ਮੁੱਲਾਵਾਂ) ਨੇ ਅਗਵਾਈ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋ ਲਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਰਾ ਝੰਡਾ (ਹੈਦਰੀ ਝੰਡਾ) ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ “ਜਹਾਦ” ਜਾਂ ਧਰਮ-ਯੁੱਧ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਛੇਤੀ ਹੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਜੈਗ ਕਰਨ ਲਈ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੈਦਰੀ ਝੰਡੇ ਹੇਠ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ। ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਭਰਤ ਨਾਮੀ ਪਿੰਡ 'ਚ ਅਤੇ ਉਸ ਮਗਰੋਂ` ਕੋਟਲਾ ਬੇਗਮ ਦੇ ਨੌੜੇ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਪਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਾਰ ਖਾ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਮੁੜਨਾ ਪਿਆ। ਜਦੋ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵਾਪਸ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਅਚਾਨਕ ਹੱਲਾ ਬੋਲ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਭੀਲੋਵਾਲ ਨਾਮੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਰਾਰੀ ਹਾਰ ਦਿੱਤੀ। “ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਝਾ ਅਤੇ ਰਿਆੜਕੀ ਦਾ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਹੇਠ ਆ ਗਿਆ।”- ਮੁਹੈਮਦ ਕਾਸਮ, “ਇਬਰਤਨਾਮਾ” , ਪੰਨਾ 23। ਹੁਣ ਸਿੱਖ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਤੱਕ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਬਣ ਗਏ। ਮੋਲਕੋਮ, 'ਸਕੇਚ ਆਫ਼ ਦੀ ਸਿੱਖਸ” ਦੇ ਪੰਨਾ 99 ਉੱਤੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, “ਜੇ 1710 ਈ. ਵਿੱਚ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੱਖਣ ਨੂੰ ਛੱਡ ਨਾ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਸੈਭਵ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਉੱਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਮਲਾਵਰਾਂ (ਸਿੱਖਾਂ) ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ।” . ਜਦ ਮੁਗ਼ਲ ਸਮਰਾਟ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੱਖਣ ਵੱਲੋਂ ਮੁੜਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਅਜਮੇਰ ਵਿਖੇ ਠਹਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਾਚਾਰ ਮਿਲਿਆ ਕਿ ਬੇਦਾਂ ਬਹਾਦਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਮਾਲਕ ਬਣ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ 27 ਜੂਨ, 1730 ਨੂੰ ਅਜਮੇਰ ਤੋ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਅਵਧ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਮੁਰਾਦਾਬਾਦ ਤੇ ਅਲਾਹਾਬਾਦ ਦੇ ਫ਼ੌਜਦਾਰਾ ਨੂੰ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਰ ਰ ਰ ਅਤੇ ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੈਨਾ ਭੇਜੀ। ਭਾਈ ਬਿਨੋਦ ਸਿੰਘ ਤੇ ਭਾਈ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਸਮੇਤ 26 ਅਕਤੂਬਰ, 1710 ਨੂੰ ਅਮੀਨਾਬਾਦ (ਥਾਨੇਸਰ ਤੇ ਤਰਾਵੜੀ ਵਿਚਾਲੇ ਸਥਿਤ) ਦੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਇਹ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਾਰ ਦਾ ਮੂੰਹ ਵੇਖਣਾ ਪਿਆ। ਅਮੀਨਾਬਾਦ ਜਾਂ ਅਮੀਨਗੜ੍ਹ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਹੀ ਮਗਰੋਂ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਹਬਾਦ ਤੇ ਸਰਹਿੰਦ ਉੱਤੇ ਮੁੜ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਸਢੌਰੇ ਦੀ ਲੜਾਈ- ਜਦੋ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹਾਰ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਸਮੇਤ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। _ਉੱਸ ਵੇਲੋਂ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੈਨਾ ਸਢੌਰੇ ਵਿਖੇ ਡੇਰੇ ਲਾਈ ਬੈਠੀ ਸੀ। 4 ਦਸੰਬਰ, 1730 ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਸੈਨਾ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਭਰਵਾਂ ਹੱਲਾ ਬੋਲ ਦਿੱਤਾ। ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੈਰੀਆਂ ਦਾ ਭਾਰੀ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀਤਾ। ਖ਼ਾਫ਼ੀ ਖ਼ਾਨ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਉੱਥੇ ਜੋ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਮੈਂ ਉਹ ਬਿਆਨ 54 ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਵਾਲੇ ਭੇਸ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸ਼ਾਹੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿੱਚ ਦਹਿਸ਼ਤ ਫੈਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਸ਼ਾਹੀ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਮਰੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਮਰ ਰਹੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਇਤਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਘੜੀ ਤਾਂ ਇਹੀ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੁਗ਼ਲ ਫ਼ੌਜਾਂ ਹਾਰ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਪਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਪਹੁੰਚ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਡੁੱਬਦੇ ਸੂਰਜ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵੱਲ ਮੁੜਦੇ ਵੇਖਿਆ।”- ਖ਼ਾਫ਼ੀ ਖ਼ਾਨ, ਜਿਲਦ ਦੂਜੀ, ਪੰਨੇ 669-70। ਗੱਲ ਕੀ, ਵਕਤ ਦੀ ਨਜ਼ਾਕਤ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਹੀ ਉਚਿਤ ਸਮਝਿਆ। ਲੋਹਗੜ੍‌ ਦਾ ਯੁੱਧ- ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਮੁਗ਼ਲ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਮੁਗ਼ਲ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 60,000 ਤੋਂ ਵਧੀਕ ਸੀ ਅਤੇ ਬੁੰਧੇਲੇ ਵਰਗੇ ਕੁਝ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜੇ ਵੀ ਸਨ। ਡਾ. ਗੋਕਲ ਚੰਦ ਨਾਂਰੰਗ ਅਨੁਸਾਰ, ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਕਮਾਨ ਖ਼ੁਦ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸੈਭਾਲ ਰੱਖੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਚਾਰ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ। 10 ਦਸੈਬਰ, 1710 ਨੂੰ ਮੁਗ਼ਲ ਸੈਨਾ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਉੱਤੇ ਧਾਵਾ ਬੋਲ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਮੁਨਇਮ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਘਮਸਾਨ ਦਾ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਸੈਧਿਆ ਵੇਲੇ ਲੜਾਈ ਮੱਠੀ ਪੈ ਗਈ। ਕਿਲ੍ਹੋ ਅੰਦਰ ਰਸਦ ਪਾਣੀ ਮੁੱਕ ਰਿਹਾ 55 ਸੀ। ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਭੁੱਖ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਾਨਵਰ ਵੀ ਖਾ ਲਏ ਸਨ। ਸੋ, ਅਤਿ ਮਾਯੂਸੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ .ਨੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚੀਰ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਗੁਲਾਬ ਵਾਰ ਦੇਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਕਪੜੇ ਪਹਿਨ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਬੈਟ` ਗਿਆ।.ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ 10 ਦਸੈਬਰ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿੱਚ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ (11 ਦਸੈਬਰ) ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਮੁਗ਼ਲਾਂ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਮੁਨਇਮ ਖ਼ਾਂ. ਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਬੜੀ ਨਿਰਾਸਤਾ ਹੋਈ ਕਿ “ਬਾਜ ਉੱਡ ਗਿਆ ਹੈ”। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਮਾਯੂਸੀ ਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਹੱਦ ਨਾ ਰਹੀ। ਉਸ ਨੇ ਹਮੀਦ ਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਬਚਕੇ ਨਿਕਲ ਗਏ ਸਿੱਖ ਆਗੂ (ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ) ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰੇ ਅਤੇ ਜੇ ਸੈਭਵ ਹੋ ਸਕੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿਦਾ ਫੜ ਕੇ ਲਿਆਵੇ। ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਪੁੱਟਣ 'ਤੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨੰ 16 ਦਸੈਬਰ, 1730 ਨੂੰ ਤਕਰੀਬਨ ਅੱਠ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦਾ ਭਾਰੀ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਹੱਥ ਲੱਗਿਆ। ਇਸ ਜਿੱਤ ਪਿੱਛੋਂ ਸਮਰਾਟ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਸਢੰਰਾ, ਬਡੌਲੀ (ਜਿੱਥੇ 28 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1711 _ ਨੂੰ ਮੁਨਇਮ ਖ਼ਾਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਬਿਮਾਰੀ ਕਾਰਨ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ), ਰੋਪੜ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ, ਕਲਾਨੌਰ ਆਦਿ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ 11 ਅਗਸਤ, 1711 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ _ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਸਥਾਨ ਤੋ' ਹੀ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣੀਆਂ ਮਹਿੰਮਾਂ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀਆਂ। ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਜਾਣ ਦੇ ਦੋ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਬਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਤੁਰੈਤ ਕੀਰਤਪੁਰ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਤਾਕੀਦ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਅਰਸੇ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਟਿਕ ਕੇ ਨਹੀਂ ਬੈਠਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਵਕਤ ਦੇ ਸਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਢਲਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਬਲਕਿ ਉਸ ਨੇ ਤਾਂ ਵਕਤ ਦੇ ਸਾਂਚਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਬਦਲ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਗੱਲ ਕੀ, ਉਸ ਨੇ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਜਾਰੀ 56 ਰੱਖੀਆਂ। ਡਾ. ਸੁਖਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ- “ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦਾ ਬਾਲੀ ਬਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦੁਰ”, ਪਟਿਆਲਾ, 2003, ਪਨਾ 90 ਉੱਤੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਬੋਦਾ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਚੀਤੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਜੋਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਛੁਪ-ਛੁਪ ਕੇ ਚਲਦਾ-ਫਿਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਸੈਨਿਕ ਟੁਕੜੀ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਦੀ ਸੀ, ਉਹ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਸ ਉੱਪਰ ਝਪਟ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਸੱਥਰ ਵਿਛਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸੈਨਿਕ ਟੁਕੜੀ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਤੇ ਸਿਪਾਹੀ ਸੈਭਲਦੇ.ਸਨ ਉਦੋਂ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।” ਖ਼ੈਰ! ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਪੁੱਜਣ ਦੀ ਦੇਰ ਸੀ ਕਿ ਸਿੰਘ ਸਾਰੇ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਕੀਰਤਪੁਰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਦੋਖੀ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸੋਧਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੋਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਕਹਿਲੂਰ ਜਾਂ ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਭੀਮ ਚੋਦ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿਦ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਵੈਰ ਕਮਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਿਲਾਸਪੁਰ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਹੱਲਾ ਬੋਲ ਦਿੱਤਾ। ਖ਼ੂਨ-ਡੋਲਵੀਂ' ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਭੀਮ ਚੰਦ ਦੇ 1300 ਸੈਨਿਕ ਮਾਰੇ ਗਏ । ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਦੀ ਲੁੱਟ-ਮਾਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਸਿੰਘ 'ਝੋਲੀਆਂ ਭਰ ਕੇ” ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੇ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਵੇਖ ਕੇ ਬਾਕੀ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਲੜਨ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਹੀ ਨਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਦੇਣਾ ਮੰਨ ਲਿਆ। ਮੰਡੀ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਰਾਜਾ ਸਿੱਧ ਸੈਨ ਨੇ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਈਨ ਮੋਨ ਲਈ। ਮੰਡੀ ਤੋਂ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਕੁੱਲੂ ਵੱਲ ਵਧਿਆ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਇੱਥੇ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਜ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਇਕ ਚਾਲ ਚੱਲ ਕੇ ਕੇਦ ਕਰ ਲਿਆ, ਪਰ ਉਹ ਛੇਤੀ ਹੀ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਜਾਣ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਵਾਪਿਸ ਮੰਡੀ ਪੁੱਜ ਗਿਆ। ਪਰ ਇੱਥੇ ਉਹ ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਟਿਕਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ; ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਚੰਬਾ ਰਿਆਸਤ ਵੱਲ ਰੁਖ਼ ਕੀਤਾ। ਚੰਬੇ ਦੇ ਰਾਜਾ ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਦਿਲੋਂ ਸੁਆਗਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਅਧੀਨਤਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਈ । ਰ ਇੱਥੇ, ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਅਧਿਆਇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਚੰਬੇ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਲੜਕੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਰਤਨਾ ਦੇ ਹੁਸਨ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ੂਬ ਚਰਚਾ ਸੀ । ਮੈਕਾਲਿਫ਼ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਕਾਲੇ, ਵੱਡੇ ਨੈਣਾਂ ਵਾਲੀ 57 ਇਸ ਲੜਕੀ ਦੇ ਅੰਗ ਸੁਡੌਲ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਸਨ। ਉਹ ਇੰਨੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਸੀ ਕਿ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਖਿਆਤ ਪਿਆਰ ਦੀ ਦੇਵੀ ਦਾ ਹੀ ਰੂਪ ਮੰਨਿਆ ਹੈ।” ਚੰਬੇ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨੇ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਪੱਕੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਜਨਮ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਅਜੈ ਸਿੰਘ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਟਿਕਾਣਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਉਦਾ ਸੀ। 4 ਜੂਨ, 1711 ਈ. ਨੂੰ ਬਹਿਰਾਮਪੁਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲੜੀ ਗਈ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਜੌਮੂ ਦੇ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਨੂੰ ਹਾਰ ਦਾ ਮੂੰਹ 58 ਵੇਖਣਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਰਾਏਪੁਰ, ਬਹਿਰਾਮਪੁਰ, ਕਲਾਨੌਰ ਤੇ ਬਟਾਲਾ ਨਾਮੀ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਪਰ ਇਹ ਜਿੱਤਾਂ ਚਿਰ-ਸਥਾਈ ਸਿੱਧ ਨਾ ਹੋਈਆਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਾਹੀ ਜਰਨੈਲ ਮੁਹੰਮਦ ਅਮੀਨ ਖ਼ਾਂ ਅਤੇ ਰੁਸਤਮ ਖ਼ਾਨ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਸੋ, ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਮੁੜ- ਮੁੜ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲੈਣੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਘੋਰ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹ ਸ਼ਾਹੀ ਜਰਨੈਲ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਵਿੱਚ ਨਾਕਾਮ ਰਹੇ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇੱਕ ਫ਼ਰਮਾਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀਆ ਦਾੜ੍ਹੀਆਂ ਕਟਵਾ ਲੈਣ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਤਕਰਾ ਹੋ ਸਕੇ। ਇਹ ਹੁਕਮ ਵੀ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਮਿਲੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਸੈਕੇਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿਕਗੀ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਸੈਤੁਲਨ ਗੁਆ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਆਖ਼ਰੀ ਦਰਬਾਰ 15 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1712 ਨੂੰ ਲਾਇਆ ਅਤੇ 18 ਫ਼ਰਵਰੀ ਸੋਮਵਾਰ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਰ ਤਖ਼ਤ ਲਈ ਸ਼ਰਿਜ਼ਾਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਕਾਈ- ਅਜੀਬ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਦਫ਼ਨਾਉਣ ਤੋ' ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤਖ਼ਤ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਜੋਗ ਛਿੜ ਗਈ। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਚਾਰੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਲਈ ਸਿਰ-ਧੜ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਲਗਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਅਜ਼ੀਮ ਸ਼ਾਨ ਦਾ ਹਾਥੀ ਤੋਪ ਦਾ ਗੋਲਾ ਵੱਜਣ ਨਾਲ ਬੇਕਾਬੂ ਹੋ ਕੇ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵੜਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਤੇ ਹਾਥੀ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਕੇ ਮਰ ਗਏ। ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ, ਜਹਾਂਦਾਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੋਵੇਂ ਛੋਟੇ ਭਰਾਵਾਂ-ਜਹਾਨ ਸ਼ਾਰ ਅਤੇ ਰਫ਼ੀ-ਉਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਮਾਰ ਮੁਕਾਇਆ ਅਤੇ ਆਪ 39 ਮਾਰਚ, 1732 ਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ, ਜੋ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਸੈਨਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ-ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਵਾਲ ਵਿੰਗਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬੋਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਸਮਰਾਟ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਜਰਨੈਲਾਂ ਨੂੰ ਵਖ਼ਤ ਪਾਈ' ਰੱਖਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਮੁਗ਼ਲ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਦੌਰ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਦਾਰ ਸ਼ਾਹ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਵਾਲਾ ਇਨਸਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। 59 ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਰਵੱਈਏ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਰਮੀ ਜਾਂ ਢਿੱਲ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣ. ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਣਨ 'ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ 9,000 ਘੋੜ-ਸਵਾਰ, ਮੁਹੰਮਦ ਅਮੀਨ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਉੱਪਰ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਕੀਤੇ। 11 ਜੂਨ, 1712 ਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਿੱਲੀ ਪਹੰਚਿਆ। ਅਚਾਨਕ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਦਾਰ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਭਤੀਜੇ ਫ਼ਾਰੁੱਖਸ਼ੀਅਰ ਤੋਂ ਖ਼ਤਰਾ ਪੇਦਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਅਜ਼ੀਮ ਸ਼ਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਜਹਾਂਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਰ 31 ਦਸੈਬਰ, 1712 ਨੂੰ ਆਗਰੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਹਾਂਦਾਰ ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਫ਼ਾਰੁੱਖਸ਼ੀਅਰ ਵਿਚਕਾਰ ਗਹਿ-ਗੱਚ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਜਹਾਂਦਾਰ ਸ਼ਾਹ ਪਕੜਿਆ ਗਿਆ। ਸੈਨ 1713 ਈ. ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਫ਼ਾਰੁੱਖਸ਼ੀਅਰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤ 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਅਤੇ ਜਹਾਂਦਾਰ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ 1 ਫਰਵਰੀ, 1713 ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਜੀਵਨ-ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਦੂਸਰਾ ਮੁਗ਼ਲ ਸਮਰਾਟ ਵੀ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਕੁਝ ਨਾ ਵਿਗਾੜ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਤੀਸਰੇ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਲਈ ਇੱਕ ਜਬਰਦਸਤ ਚੁਣੌਤੀ ਸੀ। ਉਠਾਉ'ਦਿਆਂ, ਬੋਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਸੈਨ 1712-13 ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਖੁੱਸੇ ਹੋਏ 60 ਇਲਾਕਿਆਂ 'ਤੇ ਮੁੜ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਹ ਟੁੱਟਦੇ ਸਿਤਾਰੇ ਦੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚੋ ਦੀ ਲੰਘ ਤੁਰਿਆ ਅਤੇ ਸਢੌਰਾ ਤੇ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਉੱਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਮੁੜ ਸਿੱਖ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਲੰਘਿਆ, ਉਹ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਸੀ। ਅਸੀ ਨ ਅਰ ਦਾ ਨੰ ਅਜ ਆ ਬਜਅ ਅਜੇ ਉਤੇ ਪੁੱਤਰ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜੰਮੂ ਦਾ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸਖ਼ਤ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਅਤੇ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਟਿਕਾਣਿਆਂ ਤੋਂ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਕਰ ਦੇਣ। ਅਕਤੂਬਰ, 1713 ਈ. ਵਿੱਚ ਅਬਦੁਸ-ਸਮਦ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਸਢੌਰਾ ਅਤੇ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਉੱਤੇ ਜਿੱਤ ਪਾਪਤ ਕਰ _ਲਈ। ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਜੌਮੂ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਸ਼ਰਨ ਲਈ, ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦੂਜੀ ਸ਼ਾਦੀ ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ ਦੇ ਇੱਕ ਖੱਤਰੀ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਨਾਲ ਕਰਵਾਈ, ਜਿਸ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਮੀ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਅਰਸੇ ਦੌਰਾਨ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਡੇਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੁਣ 'ਡੇਰਾ ਬਾਬਾ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ” ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਬੋਦਾ ਬਹਾਦਰ, ਸਾਲ ਤੋਂ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਲਈ ਠਹਿਰਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਡੇਰਾ, ਦਰਿਆ ਚਨਾਬ ਦੇ ਖੱਬੇ ਕੌਢੇ `ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਜੰਮੂ ਤੋਂ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਵੱਲ 28 ਮੀਲਾਂ ਦੀ ਵਿੱਥ 'ਤੇ ਹੈ। ਰ ਅਬਦੁਸ-ਸਮਦ ਖ਼ਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਮੁੜ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਮਾਰਨਾ ਬਰ ਜਰ ਦਿਤੀ ਨੀਤ ਸਿੱਖਾ ਦਿਰ ਚਿਲ ਸਲਾਦ ਮਤ ਬਰਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵੱਲੋਂ ਸਨਮਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ। 61 ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਮੁਗ਼ਲ ਸੈਨਾ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਅਤੇ ਗਿ੍‌ਰਫ਼ਤਾਰੀ ਗੁਰਦਾਸ-ਨੌਗਲ ਦਾ ਯੁੱਧ ਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਵਕ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਨ ਉਪਰੇਤ 1715 ਈ. ਦੇ ਆਰਭ ਵਿੱਚ ਮੇਦਾਨੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਫਿਰ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਲਾਨੌਰ 'ਤੇ ਬਟਾਲੇ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਜਮਾ ਲਿਆ। ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਅਬਦੁਸ-ਸਮਦ ਖ਼ਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਿਸੇ ਮੁਹਿੰਮ ਤੇ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਫ਼ਾਰੁੱਖਸ਼ੀਅਰ ਨੇ 20 ਮਾਰਚ, 1715 ਈ. ਨੂੰ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸਮੇ' ਸਿਰ ਉਚਿਤ ਕਾਰਵਾਈ ਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਝਾੜ ਪਾਈ। ਛੇਤੀ ਹੀ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੈਨਾ ਦਾ ਇਕੱਠ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਕਾਂਗੜਾ ਦੇ ਕਟੋਚ ਹਾਕਮ ਅਤੇ ਜਸਰੋਟਾ ਦੇ ਰਾਜੇ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਮਦਦ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸੈਨਿਕ ਭੇਜੇ ਗਏ। ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁਗ਼ਲ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਅਧਿਕਾਰੀ ਤੇ ਰਈਸ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਲੈ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਪਹੁੰਚੇ। ਰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੁਗ਼ਲ ਸੈਨਾ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਲਈ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਕਿਸੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਥਾਂ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਅੜਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਕਰ ਸਕਣ ਤੋ` ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅਬਦੁਸ-ਸਮਦ ਖ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਭਰਵਾਂ ਹੱਲਾ ਬੋਲ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦਲ ਕੋਟ ਮਿਰਜ਼ਾ ਜਾਨ ਨਾਮੀ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸੀ (ਇਹ ਪਿੰਡ ਕਲਾਨੌਰ ਤੇ ਬਟਾਲੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਹੈ)। ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਡਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ। “ਸੀਅਰ-ਉਲ-ਮੁਤਾਖਰੀਨ” ਦਾ ਕਰਤਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਉਹ (ਬੋਦਾ ਬਹਾਦਰ) ਸ਼ਾਹੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੇ ਜਰਨੈਲ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਹਾਰ ਦੇਣ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨੌੜੇ ਪੁੱਜ ਗਿਆ ਸੀ।” ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਭਾਰੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਮੁਗ਼ਲ ਸੈਨਿਕ ਉੱਥੇ ਆ ਪਹੁੰਚੇ। ਇਸ ਲਈ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਦਾਸ-ਨੰਗਲ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਪਿੱਛੇ ਹੱਟਣਾ ਪਿਆ (ਪਿੰਡ ਗੁਰਦਾਸ ਨੰਗਲ, ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਕਰੀਬਨ 6 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਵਿੱਥ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ)। ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ 62 ਰ ਭਾਈ ਦੁਨੀ ਚੋਦ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚ ਲੈ ਆਂਦਾ। ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਕੋਈ ਕਿਲ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਹਾਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਉੱਚੀ ਕੰਧ ਸੀ। ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਵਜੋਂ ਇਸ ਦੇ ਚੌਹੀਂ ਪਾਸੀ' ਖਾਈ ਪੁੱਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਆਰਜ਼ੀ ਦਲਦਲ ਵੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇੱਥੇ ਅਪਰੈਲ, 1715 ਈ. ਵਿੱਚ ਸਿੰਘ, ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੁਗ਼ਲ ਸੈਨਾ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ। ਘੇਰਾ ਏਨਾਂ ਪੱਕਾ ਸੀ ਕਿ “ਘਾਹ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਤਾ ਜਾਂ ਅਨਾਜ ਦਾ ਇਕ ਦਾਣਾ” ਵੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਦਾ। “ਇਬਰਤਨਾਮਾ” ਦਾ ਕਰਤਾ ਮੁਹੇਮਦ ਕਾਸਿਮ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਅੱਖੀਂ ਵੇਖਿਆ ਸੀ, ਲਿਖਦਾ ਹੈ: “ਦੋਜ਼ਖੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਹੌਸਲੇ ਵਾਲੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਦੋ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ 40 ਜਾਂ 50 ਆਦਮੀ ਆਪਣੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਵਾਲੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦਾ ਤੀਰਾਂ, ਬਦੂਕਾਂ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਫਾਇਆ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਅਤੇ ਗ਼ਾਇਬ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਤਨਾ ਭੈਅ ਸੀ ਅਤੇ ` ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰ (ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ) ਦਾ ਇਤਨਾ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਾਹੀ ਸੈਨਾ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਰੱਬ ਅੱਗੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਭਾਣਾ ਵਰਤੇ ਕਿ ਬੇਦਾ ਸਿਘ ਬਚਾ ਲਈ ਗੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਭੱਜ ਜਾਵੇ -/ਇਬਰਤਨਾਆਾਂ ਪੰਨਾਂ 2/ ਘੇਰਾ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਾਹੀ ਲੋਕ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਖਿਆਂ ਮਾਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਘੇਰੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪੀਡਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਘੇਰਾਬਦੀ ਇਸ _ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੀ: ਇੱਕ ਪੱਖ ਦਾ ਸੈਨਾਪਤੀ ਅਬਦੁਸ-ਸਮਦ ਖ਼ਾਂ ਸੀ, ਦੂਜੇ ਦਾ ਕਮਰੁੱਦੀਨ ਖਾਂ, ਤੀਜੇ ਦਾ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਂ ਅਤੇ ਚੌਥੇ ਪੱਖ ਦੀ ਕਮਾਨ ਫ਼ੌਜਦਾਰਾਂ ਤੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਸੀ। ਗੜ੍ਹੀ ਅੰਦਰ ਰਾਸ਼ਨ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ। ਇਸੇ ਅਗਲੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਸਬੈਧੀ ਕੁਝ ਮਤਭੇਦ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਹੋਰ ਵੀ ਵਿਗੜ ਗਈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਵੇਰ ਤਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਸੂਤ ਲਈਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਬਿਨੋਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਵਿਚਕਾਰ ਦਖ਼ਲ ਦੇ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੜਨੌ' ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਕ੍ਰੋਂਧੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵਟਾਂਦਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਿਨੋਦ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ _ਅਤੇ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਗੜ੍ਹੀ ਛੱਡ ਕੇ ਭੱਜ ਨਿਕਲਿਆ। ਡਾ. ਸੁਖਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਅਧੀਨ ਵਾਪਰਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ 63 “ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਪਿਉ-ਪੁੱਤਰ (ਬਿਨੋਦ ਸਿੰਘ ਤੇ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ) ਪਿੱਛੋਂ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ! ਮੁਗ਼ਲ ਸੂਬੇਦਾਰ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਵੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਵੀ ਰਹੇ ਸਨ।” ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ਖ਼ਦਸ਼ਾ ਵੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸਿਘ ਗੁਰਦਾਸ ਨੰਗਲ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ! ਸ਼ੋਰ, ਇਸ ਆਪਸੀ ਫੁੱਟ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਘਟ ਗਈ। ਖਾਣ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਮਿਲਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਘੋੜਿਆਂ, ਗਧਿਆਂ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਮਾਸ ਖ਼ੁਰਾਕ ਵਜੋਂ ਖਾਣਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਘਾਹ ਅਤੇ ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਪੱਤੇ ਖਾ ਕੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੰਘ ਮਰੋੜਾਂ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਕਸ਼ਟਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਚਲਦੇ ਬਣੇ । “ਜਾਦੂ ਉਹ ਜੋ ਸਿਰ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਬੋਲੇ। ਕਾਮਵਰ ਖ਼ਾਂ, ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ-'ਤਾਜ਼ਕਿਰਾਤੁਸ ਸਲਾਤੀਨ” ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਤੇ ਹੌਸਲੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਦੋਜ਼ਖੀ ਸਿੱਖ ਆਗੂ (ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ) ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਮਹਾਨ ਮੁਗ਼ਲ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ, ਜੋ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਅੱਠ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਸਮੇ' ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰ ਸਕੇ ਸਨ, ਡਟ ਕੇ ਟਾਕਰਾ ਕੀਤਾ ।” ਰ ਪਰ ਇਵੇਂ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਦੇਰ ਸਿੱਖ ਟਾਕਰਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ? ਲਗਪਗ ਔੱਠ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿੰਘ ਮਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਬਚਿਆਂ ਦੇ ਨਿਰੇ ਪਿੰਜਰ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਟਾਕਰਾ ਕਰ ਸਕਣਾ ਸੈਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅੰਤ, ਉਹ ਕੁਲਹਿਣੀ ਘੜੀ ਆਣ ਪਹੁੰਚੀ, ਜਦੋਂ ? ਦਸੈਬਰ, 1715 ਈ. ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਸੈਨਾ ਨੇ ਗੜ੍ਹੀ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦਿਊਲ, ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗਿ੍‌ਫ਼ਤਾਰੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ 59 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰਿਆ।” ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ 'ਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਦਿਆਂ ਕਾਮਵਾਰ ਖ਼ਾਨ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਇਹ ਸਭ ਖ਼ੁਦਾ ਦੀ ਰਹਮਤ ਹੀ' ਸੀ, ਸਿਆਣਪ ਜਾਂ ਬਹਾਦਰੀ ਨਹੀਂ, ਕਿ -ਇਹ ਹੋ `ਗਿਆਂ।. . . ਹੁਣ ਇਸ ਕਾਫ਼ਰ ਸਿੱਖ (ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ) ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕਈ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਭੁੱਖ ਦੇ ਮਾਂਰੇ ਈਨ ਮੰਨਣੀ ਪਈ ਸੀ।” ` ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ ਰਿਆ। ਕੈਦੀ ਬਣਾ ਲਏ ਗਏ ਸਿੰਘਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਸੌ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਉਸੇ ਥਾਂ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਮਿ੍‌ਤਕ ਸਗੀਰਾਂ ਦੀ ਸੋਨੇ ਦੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਚੀਰ-ਫਾੜ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾਂ ਸੀ ਕਿ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਸੋਨੇ ਨੇ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਨਿਗਲ ਲਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਂਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਵੱਢ ਕੇ, 64 ਖਲ "<< 11 ਲਿਗ, ਘਾਹ-ਫ਼ੁਸ ਨਾਲ ਭਰ ਕੇ ਨੌਜ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਟਗ ਲਏ ਗਏ। ਗੁਰਦਾਸ-ਨੌੰਗਲ ਦਾ ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਦੀ “ਹਵੇਲੀ” ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਉਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ 'ਬੈਦੇ ਵਾਲੀ ਥੇਹ” ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਦਾਸ-ਨੰਗਲ ਵਿਖੇ ਬਾਬਾ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਫੜੇ ਜਾਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ, ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਵੱਲੋਂ ਮੁਹੰਮਦ ਅਮੀਨ ਖ਼ਾਨ ਨੇ 12 ਦਸੈਬਰ, 1715 ਈ. ਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਫ਼ਾਰੁੱਖ਼ਸ਼ੀਅਰ ਨੂੰ ਸੁਣਾਈ। ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਬਦੀ ਬਣਾ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਲਿਆਂਦਾ. ਗਿਆ। ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਇੰਨਾ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਜ਼ੋਜੀਰਾਂ ਨਾਲ ਜਕੜ ਕੇ ਲੋਹੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਜਰੇ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਦੋ ਮੁਗ਼ਲ ਸੈਨਿਕ ਖ਼ੰਜਰ ਲੈ ਕੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਪਿੰਜਰੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹਾਥੀ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜ਼ੌਜੀਰਾਂ ਨਾਲ ਬੰਨ ਕੇ ਖੋਤਿਆਂ ਤੇ -ਊਠਾਂ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਗਲੀਆਂ ਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਾਇਆ ਗਿਆ। ਰ ... _ 65 ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ` ਦਿੱਲੀ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਲਗਪਗ 200 ਸਾਥੀਆਂ _ ਨੂੰ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਹੇਠ ਜਲੂਸ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ। ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਦੋ ਕੁ ਸੌ ਕੈਦੀ ਥੋੜ੍ਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਹਜ਼ਾਰ ਹੋਰ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ, 'ਬੈਸਾਵਲੀ-ਨਾਮਾ', ਪੰਨਾ 294 ਅਤੇ ਕਰਮ ਸਿੰਘ 'ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ, ਪੈਨਾ 180 ਉੱਤੇ ਉਕਤ ਤੱਥ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 740 ਅਤੇ ਨੌਜ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਟੰਗੇ ਸਿਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 2000 ਹੋ ਗਈ। ਵੀਲਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ - “ਅਰਲੀ ਰਿਕਾਰਡਜ਼ ਆਫ਼ ਬ੍ਰਿਟਸ਼ ਇੰਡੀਆ” ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਕੈਂਦੀਆਂ ਦੀ ਸੇਖਿਆ 780 ਦੱਸੀ ਹੈ। ਨੇਜ਼ਿਆਂ 'ਤੇ ਟੰਗੇ ਸਿਰਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੱਪਾਂ ਦੇ ਵੱਢੇ ਹੋਏ ਸਿਰਾਂ ਨਾਲ ਲੱਦੇ ਹੋਏ ਗੱਡੇ ਵੀ ਇਸ ਅਤਿ ਨਿਰਦਈਂ ਘਟਨਾ _ਦਾ ਇੱਕ ਰਿੱਸਾ ਸਨ। ਰ ਇਹ ਜਲੂਸ 29 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1716 ਈ. ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ (ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਜਲੂਸ 27 ਫ਼ਰਵਰੀ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ)। ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਜਲੂਸ ਦੀ _ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਗਲੀਆਂ ਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ। ਜਲੂਸ ਦੇ ਅੱਗੇ-ਅੱਗੇ ਬਾਂਸਾਂ ਉੱਤੇ ਟੰਗੇ ਹੋਏ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਸਨ ਅਤੇ ਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੰਮੇ ਕੇਸ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉੱਡ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਬਾਂਸ _ ਦੇ ਸਿਰੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਬਿੱਲੀ ਦਾ ਸਰੀਰ ਵੀ ਲਟਕ ਰਿਹਾ ਸੀਂ, ਜੋ ਇਹ ਪੁਗਟ __ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰਦਾਸ-ਨੰਗਲ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਤਾਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਰਹੇ, _ਬਿੱਲੀ ਵਰਗੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੱਕ ਨੂੰ ਵੀ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ 66 ਦੀ ਪਿੱਠ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਮਖੌਲ ਉਡਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਸੋਨੇ ਦੀ ਕਢਾਈ ਵਾਲੀ ਲਾਲ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਇੱਕ ਲਾਲ ਰੈਗ ਦਾ ਕੱਢਿਆ ਹੋਇਆ ਭਾਰੀ ਜਾਮਾ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਅਨਾਰ ਦੇ ਫੁੱਲ ਕੱਢੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਉਸ ਨੂੰ ਪਹਿਨਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਸੈਨਿਕ ਨੰਗੀ ਤਲਵਾਰ ਲਈਂ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ। ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਹਾਥੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦੂਜੇ ਸਿੱਖ ਕੈਦੀ ਆ ਰਹੇ ਸਨ, ਜੋ ਦੋ-ਦੋ ਕਰਕੇ ਕਾਠੀਉ' ਬਗੈਰ ਊਠਾਂ ਉੱਤੇ ਬਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਉੱਪਰ ਬੜੀਆਂ ਹਾਸੋ-ਹੀਣੀਆਂ ਜੋਕਰਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਟੋਪੀਆਂ ਰੱਖੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਜੋ ਭੇਡ ਦੀਆਂ ਖੱਲਾਂ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ _ ਸਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਤੇ ਮਣਕੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਕਨਿੰਘਮ, ਸਿੱਖ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਦੁਰਗੱਤ ਨੂੰ ਜੇਤੂਆਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਜ਼ਹਾਲਤ ਤੇ ਅਧ-ਜੈਗਲੀ ਹਰਕਤ ਕਰਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਲਾ ਅਰ ਲੀ ਆਜ ਅਰ ਦੇ ਜ਼ ਦੀ-ਅਦੀ ਮੀਲ ਲੰਮੀ ਸੜਕ ਦੇ ਦੋਨੀਂ ਪਾਸੀਂ ਸੈਨਿਕ ਅਤੇ ਤਮਾਸ਼ਬੀਨ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ, ਜੋ ਕੈਦੀਆਂ ਦਾ ਮਖੌਲ ਉਡਾਉਂਦੇ ਸਨ। “ਇਬਰਤਨਾਮਾ” ਦਾ ਲੇਖਕ ਮਿਰਜ਼ਾ ਮੁਹੈਮਦ ਹਾਰਸੀ, ਜੋ ਇਸ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸੀ, ਲਿਖਦਾ ਹੈ-'“ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਅਤੇ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਤਨਾ ਭਾਰੀ ਇਕੱਠ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਦੇ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ । ਮੁਸਲਮਾਨ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਮਾਰੇ ਫੁੱਲੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਸਮਾਉਂਦੇ, ਪਰ ਬਦਕਿਸਮਤ ਸਿੱਖ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਦਸ਼ਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਭਾਣੇ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਬਿਲਕੁਲ ਖੁਸ਼ ਦਿਸਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਤਕਦੀਰ `ਤੇ ਰਾਜ਼ੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਮਾਯੂਸੀ ਜਾਂ ਅਪਮਾਨ ਦੇ ਰਤਾ ਜਿੰਨੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਦਿਸ ਰਹੇ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਦੋਂ ਊਠਾਂ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਲੰਘ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਖੁਸ਼ ਜਾਪਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪਵਿੱਤਰ ਬਾਣੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਗਾਉਂਦੇ _ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਜੇ ਗਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਵਧੀਕੀਆਂ ਕਾਰਨ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦਿਨ ਵੇਖਣੇ ਪਏ ਸਨ ਤਾਂ ਉਹ ਅੱਗੋਂ ਝਟਪਟ ਉੱਤਰ ਦਿੰਦੇ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਅਕਾਲਪੁਰਖ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਹੈ। ਜੇ ਕੋਈ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਹੁਣ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਅੱਗੋਂ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੇ- ਸਾਨੂੰ ਜ਼੍ਰੂਰ ਮਾਰ ਦਿਉ, ਅਸੀਂ ਮੌਤ ਤੋਂ ਕਦੋਂ ਡਰਦੇ ਹਾਂ ? ਜੇ ਅਸੀਂ ਡਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਇਨੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਕਿਵੇਂ ਲੜ ਸਕਦੇ ਸੀ? ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਭੁੱਖ ਅਤੇ ਤੌਗੀ ਕਾਰਨ ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥਾਂ _67. ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ ਹਾਂ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋ ਕਿ ਅਸੀਂ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਕਿਹੋ ਜਿਹੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹਾਂ ”-“ਇਬਰਤਨਾਮਾ”, ਪਨਾ 53। ਇਸੇ ਘਟਨਾ _ਦਾ ਅੱਖੀਂ ਡਿੱਠਾ ਹਾਲ ਸੱਯਦ ਮੁਹੈਮਦ ਦੀ ਪੁਸਤਕ, “ਤਬਸਿਰਾਤੁਲ ਨਾਜ਼ਰੀਨ' ਦੇ ਪੰਨਾ 187 ਉੱਤੇ ਵੀ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਸਮਕਾਲੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਹ ਗੱਲ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਿੱਖ ਇਸ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਸੈਨ ਤੇ ਸੈਤੁਸ਼ਟ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਥੀਆਂ, ਜਿਵੇ ਬਾਜ ਸਿੰਘ, ਫ਼ਤਹਿ ਸਿੰਘ ਆਦਿ ਨੂੰ ਤ੍ਰਿਪੋਲੀਆ ਵਿਖੇ ਕੈਦ ਕਰਨ ਲਈ ਇਬਰਾਹੀਮ- ਉਦ-ਦੀਨ ਖ਼ਾਂ ਮੀਰ-ਆਤਿਸ਼ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਬਾਕੀ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰਬਰਾਹ ਖ਼ਾਂ ਕੋਤਵਾਲ ਦੇ ਸੁਪਰਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਪ੍ਰਿ. ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਡਾ. ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਾਣੀ _ ਰਤਨਾ, ਉਸ ਦੇ ਚਾਰ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਜੈ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਖਿਡਾਵੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਜ਼ਨਾਨਖਾਨੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬਧਕ ਦਰਬਾਰ ਖ਼ਾਨ ਨਾਜ਼ਰ ਲੈ ਗਿਆ। 68 ਸਿੱਖ ਕੈਦੀਆਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਰ ਰ 5 ਮਾਰਚ, 1716 ਈ. ਨੂੰ ਕੋਤਵਾਲੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਥੜ੍ਹੇ `ਤੇ, ਜਿੱਥੇ ਅੱਜ- ਕੱਲ੍ਹ ਹਾਰਡਿੰਗ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਹੈ, ਸਿੱਖ ਕੈਦੀਆਂ ਦਾ ਹੱਤਿਆ ਕਾਂਡ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਹਰ ਰੋਜ਼ 100 ਸਿੱਖ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਕਤਲ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ _ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਜੋ ਕੋਈ ਵੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਵੇਗਾ, ਉਸ ਦੀ ਜਾਨ ਬਖ਼ਸ਼ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ, ਪਰ ਜਾਨ ਸਰਮਨ _ ਅਤੇ ਸਟੀਫ਼ਨਸਨ ਦੇ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ “ਆਖ਼ਰੀ ਦਮ ਤੱਕ ਕੋਈ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਵੀ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਤੋ ਨਹੀ ਫਿਰਿਆ।” (ਜਾਨ ਸਰਮਨ ਅਤੇ ਸਟੀਫਨਸਨ, `ਫ਼ਾਰੁੱਖਸ਼ੀਅਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਿਫ਼ਾਰਤਖਾਨੇ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਇਨਹਾਂ ਸਿੱਖ ਕੈਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਮੁੰਡਾ ਵੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੀ ਦੇਰ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਮਾਂ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣ ਦਾ ਤਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਨਹੀਂ,, ਸਗੋ' ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਕੈਦੀ ਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਮਿੰਨਤਾਂ ਅਤੇ ਤਰਲਿਆਂ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾ ਦਿਲ ਹਿਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਫ਼ਲਸਰੂਪ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਉਸ ਨੌਜਵਾਨ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਲਈ ਮੁਆਫ਼ੀ ਦਾ ਹੁਕਮ ਲੈ ਕੇ ਨੌਜਵਾਨ ਦੀ ਮਾਂ ਕੋਤਵਾਲ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚੀ, ਪਰ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਿਹਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ “ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਝੂਠ ਬੋਲਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਦਿਲੋਂ-ਮਨੋਂ' ਸਿੱਖ ਹਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਸਿਦਕੀ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਹਾਂ । ਮੈਨੂੰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ 69 ਜਾਵੇ ।” ਉਹ ਜੱਲਾਦਾਂ ਵੱਲ ਦੌੜਿਆ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਨੌਜਵਾਨ ਦਾ ਵੀ ਸਿਰ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। “ਸੀਅਰ-ਉਲ-ਮੁਤਾਖਰੀਨ” ਦਾ ਕਰਤਾ ਗ਼ੁਲਾਮ ਹੁਸੈਨ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਸਭ ਤੋਂ' ਅਨੋਖੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਕੇਵਲ ਕਤਲ ਹੋਣ ਵੇਲੇ ਹੀ ਦ੍ੜ੍ਰਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਵਿਖਾਉਂਦੇ, ਬਲਕਿ ਕਤਲ ਹੋਣ ਲਈ ਪਹਿਲ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਝਗੜਦੇ ਸਨ।? ਡਾ. ਰੀਡਾ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ “ਸਿੱਖ, ਅਜਿੱਤ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਮੌਤ ਨੂੰ ਜੀ ਆਇਆਂ ਆਖਦੇ ਅਤੇ ਖਿੜਵੇ' ਚਿਹਰੇ ਨਾਲ ਆਪਣਾ _ ਸਿਰ ਜੱਲਾਦ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ” ਅਰਵਿਨ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਸਭ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਆਲੋਚਕ ਇਹ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜ਼ੁਬਾਨ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤਕਦੀਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਨੂਠੇ ਸਬਰ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਨਾਲ ਝੱਲਿਆ ਅਤੇ ਆਗੂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਗਨ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਅਦਭੁੱਤ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੰਤ ਦਾ ਕੋਈ ਭੈਅ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਜੱਲਾਦ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ-ਦਾਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬੜੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਜੱਲਾਦ ਨੂੰ ਪੁਕਾਰ ਕੇ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰੇ।” ਸੱਤ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਇਹ ਕਹਿਰੀ ਕਤਲੇਆਮ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਰਾਤ ਸਮੇ ਜਿਨਿ ਤਿਸ ਤਿਸ ਉੱਤੇ ਲਟਕਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ੍ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੱਕ ਚੁੱਪ ਵਰਤੀ ਰਹੀ। ਬਾਬਾ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਤਿਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੱਕ ਡੱਕੀ ਰੱਖਣ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਦੀ ਸੂਹ ਲਾਉਣੀ ਅਤੇ ਗੁਪਤ ਭੇਤ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਹਕੂਮਤ ਵਿਰੁੱਧ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ 9 ਜੂਨ, 1716 ਨੂੰ, ਜਦ ਅਜੇ ਸੂਰਜ ਅਸਮਾਨ ਉੱਤੇ ਤਿੰਨ ਕੁ ਨੇਜ਼ੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਸੀ, ਬੋਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਚਾਰ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਜੈ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ 26 ਸਾਥੀ (ਬਾਜ ਸਿੰਘ, ਫ਼ਤਹਿ ਸਿੰਘ, ਆਲੀ ਸਿੰਘ, ਰਾਮ ਸਿੰਘ, ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਆਦਿ) ਵੀ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਦਿਨ ਵੀਂ ਬੇੜੀਆਂ 70 ਨਾਲ ਜਕੜੇ ਹੋਏ.ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਤਿੱਲੇ ਨਾਲ ਕੱਢੀ ਹੋਈ ਲਾਲ ਰੈਗ ਦੀ ਪਗੜੀ ਅਤੇ ਤਿੱਲੇਦਾਰ ਪੁਸ਼ਾਕ ਪਹਿਨਾਈ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹਾਥੀ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਦੂਸਰੇ 26 ਸਿੰਘ ਸੈਗਲਾਂ ਨਾਲ ਜਕੜੇ ਹੋਏ ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਡਾ. ਸੁਖਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ “ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸੇ ਹਾਥੀ _ ਉੱਪਰ ਉਸ ਦਾ ਨੰਨ੍ਹਾ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਪਤਨੀ ਬਿਠਾਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਸਿੰਘ ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਗਧਿਆ ਜਾਂ ਖੱਚਰਾਂ ਉੱਪਰ ਸੈਗਲਾਂ ਨਾਲ ਨੂੜ ਕੇ ਬਿਠਾਏ ਹੋਏ ਸਨ।” ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਬਰਾਹੀਮ-ਉਦ-ਦੀਨ ਖ਼ਾਂ ਮੀਰ ਆਤਿਸ਼ ਅਤੇ ਸਰਬਰਾਹ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਇੱਕ ਜਲੂਸ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਕੁਤਬ- ਮੀਨਾਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਖ਼ੁਆਜ਼ਾ ਕੁਤਬਦੀਨ ਬਖ਼ਤਿਆਰ ਕਾਕੀ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਦੇ ਲਾਗੇ ਲੈ ਗਏ। ਉੱਥੇ ਹੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਕਬਰ ਹੈ। ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਹਾਥੀ ਉੱਤੋਂ ਉਤਾਰ ਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਕਬਰ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਾਈ ਗਈ। ਕਬਰ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਕਬਰ ਨੂੰ ਸਿਜਦਾ ਕਰੇ, ਜਿਹੜਾ ਉਸ ਨਾਲ ਲੜਦਾ ਹੋਇਆ ਮਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ __ਉਸ ਵੇਲੇ ਨਿਰਬਲ ਸੀ ਅਤੇ ਆਲੂਣੇ ਤੋਂ' ਡਿੱਗੇ ਬੋਟ ਵਾਂਗੂੰ ਬੇਪਰ ਅਤੇ ਬੇਵੱਸ ਸੀ। __ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ। ਕਬਰ ਦੁਆਲੇ ਕਈ ਗੇੜੇ ਕਢਵਾ ਕੇ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਜਾਂ ਮੌਤ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ _ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਉਹ ਸਾਹਿਬ-ਏ-ਕਮਾਲ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇੱਕ ਸੱਚਾ ਮੁਰੀਦ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ _ ਮੌਤ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। “ਤਾਰੀਖ਼-ਏ-ਮੁਜ਼ਫਰੀ” ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ “ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖ (ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ) ਨੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲਈ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਤਿਆਗਣ ਦੀ ਥਾਂ ਇੱਕ ਸਿਦਕੀ ਸਿੱਖ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨਾ ਪਰਵਾਨ ਕਰ ਲਿਆ।” ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪੁੱਤਰ ਅਜੈ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਬਿਠਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ << ੧੯ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰੇ। ਪਰ ਕਦੀ ਕੋਈ ਪਿਤਾ ਵੀ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ? 71 ਉਸ ਨੇ ਅਜਿਹਾਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਬੱਸ ਫੇਰ ਕੀ ਸੀ! ਜੱਲਾਦ ਨੇ ਕਾਜ਼ੀ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਮਿਲਦਿਆਂ ਹੀ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜ਼ਿਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਤੜਫ਼ਦਾ ਹੋਇਆ ਦਿਲ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਕੇ ਬਾਬਾ ਬਦਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੁੰਹ ਵਿੱਚ ਤੁੰਨਿਆ ਗਿਆ। ਪਰ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਰੱਬ ਦੇ ਭਾਣੇ ਨੂੰ ਮਿੱਠਾ ਕਰਕੇ ਮੰਨਦਾ ਹੋਇਆ ਮਡੋਲ ਰਿਹਾ। ਬਕੌਲ ਰਾਬਿਦਰ ਨਾਥ ਟੈਗੋਰ : ਲਿਖਿਆ ਏ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਬਦਾ ਰਿਹਾ ਅਹਿੱਲ . _ਕੌਹੇ ਗਏ ਉਸ ਬਾਲ ਦਾ ਲੁਸ-ਲੁਸ ਕਰਦਾ ਦਿਲ ਪਿਓ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਤਾਂ ਜੋ ਜਾਵੇ ਡੋਲ ਰਵੇਗਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪੰਨੇ ਫੋਲ (ਰਾਬਿਦਰ ਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦੀ ਲੰਮੀ ਨਜ਼ਮ-'ਬੈਦਾ ਵੀਰ' ਵਿੱਚੋਂ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾਂ ਹੈ ਮਨੋਹਰ ਸਿੰਘ ਮਾਰਕੋ ਨੇ ਰ “ਸੀਅਰ-ਉਲ-ਮੁਤਾਖਰੀਨ' ਦੇ ਕਰਤਾ ਗ਼ੁਲਾਮ ਹੁਸੈਨ ਖ਼ਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਅਮੀਨ ਖ਼ਾਂ, ਜੋ ਲਾਗੇ ਹੀ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ, ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਉੱਤਮ ਜਲਾਲ ਤੋਂ ਇਨਾ ਪ੍ਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ਇਹ ਕਹਿਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ “ਇਹ ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਮਨੁੱਖ ਨੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਤਨੀ ਤੀਖਣਤਾ ਅਤੇ ਉੱਤਮਤਾ ਹੈ, ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਇਤਨੇ ਕਸ਼ਟਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਇਤਨੀ ਮੁਸੀਬਤ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਹੋਵੇ ।” (ਮੁਹੈਮਦ ਅਮੀਨ ਖ਼ਾਨ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਫ਼ੀਰੁੱਖਸੀਅਰ ਦਾ ਇੱਕ ਸਿਰਕੱਢ ਵਜ਼ੀਰ ਸੀ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਖੇ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੈਦੀ ਜੀਵਨ ਅੰਤ ਤੱਕ ਇਸੇ ਦੀ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ਸੀ।) _ ਭਿਆਨਕ ਹਨ ਕਿ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ। ਜੱਲਾਦ ਨੇ ਸਭ _ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਕੱਢੀਆਂ। ਹੱਥ ਪੈਰ ਵੱਢਣ ਉਪਰਤ ਭਖਦੇ ਹੋਏ ਲਾਲ ਗਰਮ ਜੋਬੂਰਾਂ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਮਾਸ ਨੋਚਿਆ ਗਿਆ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਸਿਰ ਨੰ ਧੜ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰ, ਸਰੀਰ ਦੇ ਟੁਕੜੇ-ਟਕੜੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਕਨਿੰਘਮ ਅਨੁਸਾਰ, “ਲਾਲ-ਗਰਮ ਜੋਬੂਰਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਮਾਸ ਨੂੰ ਨੌਚਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਤਸੀਹੇ ਸਹਿੰਦਿਆਂ ਉਰ ਪ੍ਰਾਣ ਤਿਆਗ ਗਿਆ।” ਇਸ ਨਿਵੇਕਲੀ, 24 ਲਾਸਾਨੀ, ਗੌਰਵਮਈ ਅਤੇ ਰੌਂਗਟੇ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਘਟਨਾ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਡਾ. ਗੈਡਾ ਸਿੰਘ ਇਉਂ ਚਿਤਰਦਾ ਹੈ: “ਪਹਿਲਾਂ ਜੱਲਾਦ ਨੇ ਛੁਰੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਸੱਜੀ ਅੱਖ ਕੱਢ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਫੇਰ ਖੱਬੀ। ਇਸ ਤੋ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦਾ ਖੱਬਾ ਪੈਰ ਵੱਢ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਦੋਨੋਂ ਹੱਥ ਵੱਢ ਕੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਫੇਰ ਭਖਦੇ ਗਰਮ ਲੋਹੇ ਦਿਆਂ ਚਿਮਟਿਆਂ (ਜੈਬੂਰਾਂ) ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡੇ ਦੇ ਮਾਸ ਦੀਆਂ ਬੋਟੀਆਂ ਥਿੱਚ-ਖਿੱਚ ਕੇ ਤੋੜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਅੰਤ ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ ਵੱਢ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਦ-ਬੈਦ ਕੱਟ ਦਿੱਤੇ।” ਖ਼ਾਫ਼ੀ ਖ਼ਾਨ, ਜਿਸ ਨੇ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਭਿਆਨਕ ਨਜ਼ਾਰਾ ਆਪਣੀ ਅੱਖੀਂ ਡਿੱਠਾ ਸੀ, ਮੁੰਤਾਖਿਬ-ਉੱਲ- ਲਬਾਬ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਐਸਾ ਵਾਪਰਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਉੱਪਰ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ ਤੋ' ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਸ਼ਾਇਦ ਯਕੀਨ ਨਾ ਕਰੇ।” ਪਰ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਅੰਤਮ ਦਮ ਤੱਕ ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਸਥਿਰ ਰਿਹਾ। ਅਐਲਫ਼ਿਨਸਟੋਨ, ਆਪਣੀ-ਪੁਸਤਕ “ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ” ਦੇ ਪੰਨਾ -670 ਉੱਤੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, “ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਗੌਰਵ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਰੱਬ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਵਧੀਕੀਆਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਬਲਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।” ___ ਪ੍ਰਿ. ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਡਾ. ਗੈਡਾ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ “ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕੁਝ ਦੁਕਾਨਦਾਰਾਂ ਨੇ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮਿ੍‌ਤਕ ਸਰੀਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਆਗਿਆ ਲੈ ਕੇ ਉੱਥੋਂ ਚੁੱਕ ਲਿਆ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਪੁਲ ਦੇ ਲਾਗੇ ਉਸ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ।” ਇਤਫ਼ਾਕਵੱਸ, ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ, 'ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼” ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਤੱਥ ਦਰਜ ਹੈ, ਅਖੇ-ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਜਮਨਾ ਦੇ ਕੋਢੇ 'ਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਉਣ 'ਤੇ ਪਹਿਲੇ ਉਹ ਭੁੱਚੋਕੀ ਠੱਕਰ (ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲਾਹੌਰ) ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ 'ਡੇਰਾ ਬਾਬਾ ਬਦਾ ਸਿੰਘ” ਦੇ ਅਜੋਕੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਉੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ, ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਅਤੇ 1741ਈ. ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ ਸਭ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਗੱਲਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸਮਕਾਲੀ ਲਿਖਤ ਤੋਂ ਪੁਸ਼ਟੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਵੈਸੇ, ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਦੇ 'ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼' ਅਤੇ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਦੇ “ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ” ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਬੇਬੁਨਿਆਦ ਤੇ ਮਨਘੜਤ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ` 73 ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇੰਝ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੁ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼” ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਮਿੱਥ ਕੇ ਹੀ ਇਹ ਗੱਲ ਕਹੀ ਹੋਵੇ। ਖ਼ੈਰ! ਇਸੇ ਪੁਕਾਰ ਦਾ ਭਾਣਾ ਵਰਤਿਆ ਅਤੇ ਸਭ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਾਣੀ ਰਤਨ ਕੌਰ ਦਾ ਕੀ ਬਣਿਆ ? ਇਸ ਬਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸ ਚੁੱਪ ਹੈ, ਪਰ ਮੌਜੂਦਾ ਦੌਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਡਾ. ਸੁਖਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ “ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਰਤਨ ਕੌਰ ਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਭਿਜਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮਹਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਨਾ ਕੁਝ ਖਾਧਾ ਨਾ ਪੀਤਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨਿਗਾਹਾਂ ਤੋਂ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ, ਉਹ ਮਹਿਲਾਂ ਵਿਚਲੇ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇ ਗਈ ਸੀ।” ਨ ਅਖ਼ਬਾਰ-ਏ-ਦਰਬਾਰ-ਏ-ਮੁਅੱਲਾ ਦੀ 30 ਜੂਨ, 1716 ਈ., ਦਿਨ ਐਤਵਾਰ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਵਿੱਚ ਬੋਦਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਇਉ' ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ: “ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਇਬਰਾਹੀਮ-ਉਦ-ਦੀਨ ਖ਼ਾਨ ਮੀਰ-ਆਤਿਸ਼ ਅਤੇ ਸਰਬਰਾਹ ਖ਼ਾਨ ਕੋਤਵਾਲ, ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ, ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸਮੇਤ ਅਤੇ ਅਠਾਰਾਂ ਹੋਰ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ, ਖਵਾਜ਼ਾ ਕੁਤਬ-ਉਦ-ਦੀਨ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਵੱਲ, ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਖੋਜਾ ਫਾੜੂ ਦੇ ਤਲਾਅ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ, ਲੈ ਗਏ ਸਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਗ਼ੀ ਬੰਦੇ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਬਾਗ਼ੀ (ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ) ਨੂੰ ਬੇਹੱਦ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗ ਜੁਦਾ-ਜੁਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।” ਜਾ ਰ੍ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਬਾ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਭ ਕੁਝ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ-“ਬੋਟੀ-ਬੋਟੀ ਹੋ ਗਿਆ, . ਸਿੱਖੀ ਨਹੀਂ ਸੂਰਮੇ ਹਾਰੀ। ਵਿਰਲੇ ਜੌਮਣ ਜੱਗ 'ਤੇ, ਇਹੋ ਜਿਹੇ “ਚਾਤਰ” __ਉਪਕਾਰੀ।”-ਹਰਸਾ ਸਿੰਘ ਚਾਤਰ। ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ, ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਇਨਸਾਨ ਕਦੇ- _ ਕਦਾਈਂ ਹੀ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਸੈਸਾਰ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਹੋ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਮਨੁੱਖ ਹੋਏ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਤਹਿਸ-ਨਹਿਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ। “ਬਦਾ ਸਿਘ ਪਹਿਲਾ ਮਨੁੱਖ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਪ੍ਰਾਂਤ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਲਈ ਪਹਿਲਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।”-ਡਾ. ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ। ਗੱਲ ਕੀ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿਦ ਸਿਘ ਜੀ ਦੀ ਵਰੋਸਾਈ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਬਾਬਾ ਬਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਮੋੜ੍ਹੀ ਗੱਡ ਕੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਅਨੂਠੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਰੈਪਰਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਇੱਕ ਰੌਸ਼ਨ ਸਿਤਾਰੇ ਵਾਂਗ ਚਮਕਦਾ ਹੈ। 75 _ “ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਗ ਸੈਗ ਤੁਹਾਡੇ ਸ਼ਹੀਦ, ਤੁਹਾਥੇਂ ਕੋਈ ਆਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।” - ਪਾਸ਼ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਤੇ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਨੇ ਬੈਦਾ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਕਸਵੱਟੀ 'ਤੇ ਪਰਖਿਆਂ ਇਹ ਤੱਥ ਨਿੱਖਰਵੇ' ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਹੀਰੇ ਅਤੇ ਅਤਿਅੰਤ ਬਹਾਦਰ, ਨਿਡਰ ਤੇ ਦਲੇਰ ਸੈਨਾਪਤੀ ਸੀ। ਪਰ ਬੜੇ ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਨੇ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨਾਲ ਇਨਸਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਭਾਵ ਬਹੁਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸਾਰੂ ਰਵੱਈਆ ਨਾ ਅਪਣਾਕੇ ਵੱਡਾ ਅਨਿਆਂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸਮਕਾਲੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਤਾਂ ਸਮਝ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਫ਼ਰਜ਼ ਤੋਂ ਕੁਤਾਹੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਗੱਲ ਕੀ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਰਵੱਈਆ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪੱਖਪਾਤੀ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ _ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜ਼ਾਲਮ, ਰਾਖਸ਼ ਤੇ ਨਿਰਦਈ ਹੱਤਿਆਰਾ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੇਖਕ ਸ਼ਾਇਦ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਇੰਨੀ ਵੱਧ ਘਿਰਣਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜਿੰਨੀ ਕਿ ਉਹ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਤੋ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਵੈਸੇ, ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾ, ਦਲੋਰਾਨਾ ਤੇ _ਸੱਚ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਹਨ। ਮਹੁੰਮਦ ਕਾਸਿਮ, ਖ਼ਾਫ਼ੀ ਖ਼ਾਨ, ਕੰਵਰ ਖ਼ਾਨ ਆਦਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ- ਕਿਤੇ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਵਰਨਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਨੂੰ ਜਾਣ- ਬੁੱਝ ਕੇ ਕਾਲਾ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ। ਪਰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਲਈ ਉਹ ਇੱਕ ਸਦਾਚਾਰੀ ਮਨੁੱਖ, ਸੂਰਬੀਰ ਯੋਧਾ, ਉੱਤਮ ਸੈਨਾਨਾਇਕ, ਯੋਗ ਸ਼ਾਸਨ-ਪ੍ਬਧਕ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਸੱਚਾ ਅਨੁਆਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰੀ ਰਾਜ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਰਾਹ ਵਿਖਾਇਆ। 76 ___ ਮੁਸਲਮਾਨ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਗ਼ਲਤ ਬਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਅਸਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ, ਮੈਲਕਾਮ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਬੈਦਾ (ਸਿੰਘ) ਭਾਵੇ' ਇੱਕ ਬਹਾਦਰ ਜਰਨੈਲ ਤੇ ਸਿਆਣਾ ਆਗੂ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਇੱਕ ਜ਼ਾਲਮ ਤੇ ਕਠੋਰ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਮਾਲਕ ਰਿ ਕਨਿੰਘਮ ਵੀ ਟਪਲਾ ਖਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਵੀ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਦੋਸ਼-ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਬਿਨਾਂ ਪੜਚੋਲ ਕਰੇ, ਸੁਣੀਆਂ-ਸੁਣਾਈਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਹੀ ਕੁਝ ਗ਼ਲਤ ਬਿਆਨੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਨਮਾਨਿਤ ਵਿਦਵਾਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਉਲਝ ਕੇ ਰਹਿ ਗਏ ਹਨ। ਪਰ ਡਾ. ਗੌਡਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਡਾ. ਗੈਡਾ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੇ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਪ੍ਰਤੀ ਸਿੱਖ ਸੋਚ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਸਮੇਤ ਮੰਜੂਦਾ ਦੌਰ ਦੇ ਬਹੁ-ਸੈਮਤੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ, ਡਾ. ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਨ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹਨ। ਅਹਿਮ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਦੀ ਇਹ ਤੀਬਰ ਇੱਛਾ ਹੈ ਕਿ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਬਾਰੇ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ `ਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਗ਼ਲਤ-ਫ਼ਹਿਮੀਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਸਭ ਤੋਂ ਡੂੰਘੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਾਲੀ ਗ਼ਲਤ-ਫ਼ਹਿਮੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਤਾਕਤ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਤੋ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਗੁਰੂ” ਅਖਵਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਗਹੁ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆਂ, ਇਸ ਗੱਲ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਸੈਂਪੇ ਗਏ ਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਭ ਕੁਝ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਸੁਤੰਤਰ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ-ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਕਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, “ਬਾਬਾ” ਬਿਨੋਦ ਸਿੰਘ ਅਤੇ 'ਬਾਬਾ” ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਉੱਘੇ ਸਿੱਖ ਆਗੂ, ਸੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਉੱਤੇ ਉਰ ਸਥਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਮੁਗ਼ਲ ਹਕੂਮਤ ਪਾਸੋਂ ਜਾਗੀਰਾਂ ਲੈ ਕੇ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਏ। ਪਰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਆਪਸੀ ਫੁੱਟ ਦਾ ਸਾਰਾ ਦੋਸ਼ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਸਿਰ ਮੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਿਨੋਦ ਸਿਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀ ਅਤਿ ਨਾਜ਼ੁਕ ਸਮੇਂ ਤੇ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਕੇ ਗੁਰਦਾਸ-ਨੰਗਲ ਦੀ ਗੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉੱਕਾ ਹੀ ਕੋਈ ਸੱਚਾਈ ਨਹੀਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਨਾ ਕਰਾਉਣ ਦੀ ਹਦਾਇਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਗ੍ਰਹਿਸਤ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਦਰਜਾ ਹਾਸਲ ਹੈ। ਨੇੜਿਓਂ ਵੇਖਣ ਤੇ ਸਮਝਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਪ੍ਰਤੀ ਸਿੱਖ ਸੋਚ ਤੋਂ ਹੈਰਾਨੀ ਤੇ ਦੁੱਖ ਹੋਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ ਹੈ। ਤਾਹੀਓਂ, ਅੱਜ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਤੇ ਕਲਮਕਾਰਾਂ ਦੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਡੂੰਘੀ ਤੜਪ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ (ਲੇਖਕ ਦੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਤਾਂ ਅੱਗ ਮਚੀ ਹੋਈ ਹੈ)। ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ : ਲੋਕ ਰਾਜ ਦਾ ਹਾਮੀ ਬਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸੇਵਕ ਅਤੇ ਪਰਜਾ ਦਾ ਪਾਲਕ ਸੀ। ਉਹ ਲਈ ਸੈਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ। ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਦੇਣ ਇਹ ਹੈ _ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵਾਲੇ ਬਣਾਇਆ। ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੋਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਿੱਤੇ ਹੋਏ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰੀ ਪ੍ਰਥਾ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵੱਜੋਂ ਉਹ ਵਾਹੀਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ-ਪਿਆਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅਗਲੇਰੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿਚ ਜੱਟਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੋਰ ਭਾਗਾਂ 'ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਕੰਮ ਦੀ ਤਕਦੀਰ ਤੇ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ, ਪਰ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਨਵੇਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਸ ਜਾਂਬਾਜ਼ ਯੋਧੇ ਅਤੇ ਸਿਦਕੀ 78 ਸੈਨਿਕ ਕਮਾਂਡਰ ਨੂੰ ਉਸ .ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਮਾਣ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਸ਼ਮ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਬਲਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਪਰਵਾਨੇ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਦੇਣ ਦਾ ਅਸੀਂ ਕੀ ਮੁੱਲ ਪਾਇਆ ਹੈ ? ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੇ ਵਾਰਸ ਅਖਵਾਉਣ ਵਾਲਿਓ! ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਹੈ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ? ਸਿੱਖ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਤੇ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਸ਼ਵ- ਪ੍ਸਿੱਧ ਹਨ, ਪਰ ਬਾਬਾ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਪ੍ਰਤੀ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬੇਰੁਖ਼ੀ ਵਾਲੇ ਰਵੱਈਏ ਨੂੰ ਵੇਖ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਡਾਢੀ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਸੱਚ ਪੁੱਛੋ ਤਾਂ ਬੰਦਾ 1) ਬਹਾਦਰ ਪੈਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋ ਵੱਧ ਅਣਗੌਲਿਆ ਹੀਰੇ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕੌਧ ਓਹਲੇ ਪਏ ਇਸ ਘੜੇ ਜਿੱਡੇ ਮੋਤੀ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ. ਕਰ ਸਕੇ । (ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਬਾਰੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਦਾ ਪਸਾਰਾ ਕਿਉਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਹੋਇਆ, ਇਹ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ) ਹਾਂ! ਇਹ ਗੱਲ ਸੈਤੋਖ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ , ਅੱਜ, ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਨਿਭਾਈ ਭੂਮਿਕਾ ਪ੍ਰਤੀ ਸਿੱਖ ਜਗਤ ਅੰਦਰ ਚੇਤਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਦੂਜਾ, ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਪ੍ਰਤੀ ਬੇਰੁਖ਼ੀ ਵਾਲੇ ਰਵੱਈਏ ਨੇ ਇਤਿਹਸਕਾਂਰਾਂ ਤੇ ਕਲਮਕਾਰਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਵੀ ਖਿੱਚਿਆ ਹੈ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਮੌਜੂਦਾ ਦੌਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ, ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਪ੍ਰਤੀ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਪੱਖਪਾਤੀ ਤੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਸੋਚ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਮੌਜੂਦਾ ਦੌਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਹੀ ਜਾਦੂ ਹੈ ਕਿ, ਸ਼ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਹਰ ਸਾਲ ਸਰਹਿੰਦ ਵਿਖੇ 12 ਮਈ ਨੂੰ “ਸਰਹਿੰਦ ਫ਼ਤਹਿ ਦਿਵਸ” ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਯਾਦਗਾਰੀ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲਿਆ ਹੈ (12 ਮਈ ਨੂੰ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰਿਆ ਸੀ)। 'ਸਰਹਿੰਦ ਫ਼ਤਹਿ ਦਿਵਸ” ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਪਲੇਠਾ ਸਮਾਗਮ 12 ਮਈ, 2003 ਨੂੰ ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ “ਬਾਬਾ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਐਵਾਰਡ” ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ (ਇਹ ਮੇਰੇ ਸੁਹਿਰਦ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦਾ ਹੀ ਸਿੱਟਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਨਾਚੀਜ਼, ਬਾਬਾ ਬਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਬਾਰੇ ਉਸਾਰੂ ਤੇ ਹਾਂ- ਪੱਖੀ ਸੋਚ ਦਾ ਪਸਾਰਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ਹੈ)। ਰ ਰ ਰ ਅੱਠ ਸਾਲ (1708-1716 ਈ.) ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਸਬੋਧੀ ਹਾਲੇ ਹੋਰ ਪੜਚੋਲ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਚੁੰਬਕੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਤੇ ਬਾਰੂਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਹੋਰ ਨੇੜਿਉਂ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਅੱਜ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ, ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਤੇ ਕਲਮਕਾਰਾਂ ਲਈ ਇਹ ਇੱਕ ਚੁਣੰਤੀ ਹੈ। ` ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਦੀ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕੁਤਾਹੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਇੱਥੇ ਕੁਥਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਭਾਈ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ 80 ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਿੱਖ ਜਗਤ ਨੇ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ? ਉਸ ਵੱਲ ਪਿੱਠ ਹੀ ਕਰ ਰੱਖੀ ਹੈ। ਲਖਬੀਰ ਸਿਘ ਕਰਨਾਲ, ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ, ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਬੰਦਈ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਨੇ ਇੱਕ ਇੰਟਰਵਿਊ ਦੌਰਾਨ ਦੱਸਿਆ ਕਿ “ਤਾਈ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਚਲਦੀ ਰਹੀ ਅਤੇ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਦਸਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ, ਬਾਬਾ ਜਤਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਗੱਦੀ ਨਸ਼ੀਨ ਹਨ।” ਬਾਬਾ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਲਾਮਿਸਾਲ ਕੁਰਬਾਨੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਵੱਲੋਂ ਉਸ ਦੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਜਿੱਤ, ਸਿੱਖ ਚੜ੍ਹਤ ਤੇ ਗੌਰਵ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਘਟਨਾ ਰ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਯੁੱਗ-ਪਲਟਾਊ ਘਟਨਾ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਚੱਪੜਚਿੜੀ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੇ ਜਿਦਗੀ-ਮੰਤ ਦੀ ਜੈਗ ਲੜੀ ਅਤੇ ਇਸੇ ਥਾਂ 'ਤੇ ਕੌਮ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋਇਆ। ਪਰ ਤਿੰਨ _ ਸਦੀਆਂ ਲੈਘ ਜਾਣ ਉਪਰੈਤ ਵੀ ਚੱਪੜਚਿੜੀ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਜਿੱਤ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕਿਸੇ ਢੁੱਕਵੀਂ ਯਾਦਗਾਰ ਦਾ ਨਾ ਹੋਣਾ ਰੜਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਸੋਚ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਚਿੰਨ੍ਹ ਵੀ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸੈਨ 2010ਈ. ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ _ ਜਿੱਤ ਦੀ ਤੀਸਰੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦਾ ਵਰ੍ਹਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਜਗਤ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸੌ ਸਾਲਾ ਸਾਜਨਾ ਦਿਵਸ ਦੇ ਅਵਸਰ 'ਤੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਹਿੱਕ ਉੱਤੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਉਵੇਂ ਹੀ ਚੱਪੜਚਿੜੀ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਾਬਾ ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮਿੰਨੀ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸੈਸਥਾ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਇਸ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਰਜ ਲਈ ਹੁਣੇ ਤੋਂ ਯਤਨ ਆਰਭ ਕਰ ਦੇਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਰ ਰ ਬੇਸ਼ੱਕ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਤੀਸਰੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਅਵਸਰ __ਗੈਂਟ ਬਾਬਾ ਬਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ, ਪਰ ਬੈਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਵੀਰਾਟ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕੱਦ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਿਆਂ, ਏਨਾ ਕੁਝ ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ । ਵੈਸੇ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਥੇਹ ਉੱਤੇ, ਬਾਬਾ ਬੋਦਾ ਸਿਘ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਯਾਦਗਾਰ ਉਸਾਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਉਲੀਕਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। 81 ਡੂੰਘੇ ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬਾ ਬਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਵਸ ` ਅਣਗੌਲਿਆ ਹੀ ਲੰਘ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਹ ਦਿਵਸ ਵੀ ਉਵੇਂ ਹੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਰਵਾਇਤਨ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਹਾੜਾ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ (ਅਤੇ ਕਈ ਵੇਰ ਮਜਬੂਰੀਵੱਸ) ਕੁਝ ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਹੋ ਜਾਇਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਬਾਬਾ ਬਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਦੇਣ ਦਾ ਪੱਲੜਾ ਇਨਾ ਭਾਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਖ਼ਾਸ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ। _ ਸੂਰਾ ਸੋ ਪਹਿਚਾਨੀਐ ਜੋ ਲਰੈ ਦੀਨ ਕੇ ਹੇਤ ॥ ਪੁਰਜਾ ਪੁਰਜਾ ਕਟਿ ਮਰੈ ਕਬਹੂ ਨਾ ਛਾਡੈ ਖੇਤ ॥ - ਭਗਤ ਕਲੰਡਰ 82 ਬਾਬਾ ਬਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ___ ਪੁੱਤਰ ਭਾਈ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਚਲਦੀ ਰਹੀ ਬਾਬਾ ਬਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਗੱਦੀ-ਨਸ਼ੀਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਬਦਾ ਸਿਘ ੧ ਤਤ ਅਜੈ ਸਿੰਘ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [ਤਤ ਤਤੀ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਅਤਰ ਸਿੰਘ _ ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ਸੁਜਾਨ ਸਿਘ ੭ ੮ ਨ __ਬਾਬਾਸਰਦੂਲ ਸਿੰਘ ੯ ਰ [ ਜਤਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਡਾ. ਗੌਡਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੁਸਤਕ, “ਬੈਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦੁਰ”, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, 1999 ਦੇ ਪੰਨੇ 146 ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ। 83