Giáo Trình Lý Luận Nhà Nước Và Pháp Luật ĐH Luật Hà Nội - 123doc

Tải bản đầy đủ (.doc) (274 trang)

1. Trang chủ
>>
2. Lý luận chính trị
>>
3. Kinh tế chính trị

Giáo trình Lý luận Nhà nước và pháp luật ĐH Luật Hà Nội

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (1.22 MB, 274 trang )

Giáo trình Lý Luận Nhà nước và pháp luật Đại học Luật Hà Nội PHẦN MỘTNHƯNG KHÁI NIỆM CHUNGCHƯƠNG IĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨUCỦA LÝ LUẬN VỀ NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT1. Đối tượng nghiên cứu của lý luận về nhà nước và pháp luật: Mỗi môn khoa học đều có đối tượng nghiên cứu riêng của mình. Đối với lý luận về nhà nước và pháp luật cũng vậy. Xem xét đối tượng nghiên cứu của lý luận về nhà nước và pháp luật là xác định phạm vi các vấn đề mà nó nghiên cứu, là giải thích sự khác nhau giữa nó với các khoa học khác.Nhà nước và pháp luật là những hiện tượng xã hội rất phức tạp và đa dạng được nhiều môn khoa học xã hội nói chung và khoa học pháp lý nói riêng nghiên cứu ở nhiều góc độ khác nhau. Chẳng hạn, Triết học nghiên cứu nhà nước và pháp luật cùng với các hiện tượng xã hội khác để rút ra những quy luật vận động và phát triển chung của xã hội; Kinh tế chính trị học cũng nghiên cứu nhà nước và pháp luật, nhưng trong phạm vi các vấn đề thuộc lĩnh vực tổ chức và quản lý nền kinh tế, trong sản xuất và phân phối Hệ thống khoa học pháp lý ngày càng phát triển bao gồm: các khoa học pháp lý - lý luận lịch sử (Lý luận vê nhà nước và pháp luật, Lịch sử nhà nước và pháp luật, Lịch sử các học thuyết chính trị), các khoa học pháp lý chuyên ngành (Luật hiến pháp, Luật hành chính, Luật hình sự, Luật dân sự ) và các khoa học pháp lý ứng dụng (Tội phạm học, Thống kê tư pháp, pháp y ). Tất cả các môn khoa học pháp lý nói trên đều nghiên cứu các vấn đề thuộc lĩnh vực của nhà nước và pháp luật, nhưng mỗi bộ môn khoa học đó lại có đối tượng riêng . Ví dụ: Lịch sử nhà nước và pháp luật nghiên cứu quá trình phát sinh và phát triển của nhà nước theo quan điểm lịch sử, bám sát từng thời gian và sự kiện lịch sử để luận giải; khoa học luật hình sự nghiện cứu các vấn đề về tội phạm, mục đích hình phạt, điều kiện, hình thức và mức độ áp dụng hình phạt đối với những người có hành vi phạm tội Khác với các môn khoa học pháp lý khác, lý luận về nhà nước và pháp luật nghiên cứu các vấn đề về nhà nước và pháp luật một cách toàn diện. Đối tượng nghiên cứu của nó là những vấn đề chung, cơ bản nhất như bản chất, chức năng xã hội, vai trò của nhà nước và pháp luật, hình thức nhà nước, hình thức pháp luật, bộ máy nhà nước, cơ chế điều chỉnh pháp luật, những quy luật cơ bản của sự phát sinh, phát triển của nhà nước và pháp luật. . .Trên cơ sở nghiên cứu những vấn đề trên, lý luận về nhà nước và pháp luật còn có nhiệm vụ làm sáng tỏ mối liên hệ giữa các bộ phận trong thượng tầng chính trị - pháp lý với các tổ chức xã hội, giữa nhà nước với cá nhân, giữa pháp luật với các quy phạm xã hội khác.Nhà nước và pháp luật xã hội chủ nghĩa là kiểu nhà nước và Pháp luật cao nhất, cuối cùng trong lịch sử, có bản chất khác với bản chất của các kiểu nhà nước và pháp luật bóc - 1 -Giáo trình Lý Luận Nhà nước và pháp luật Đại học Luật Hà Nội lột, có vị trí quan trọng trong đời sống chính trị xã hội chủ nghĩa, là công cụ sắc bén để thực hiện quyền lực nhân dân trong chủ nghĩa xã hội. Vì vậy, một mặt lý luận về nhà nước và pháp luật nghiên cứu một cách toàn diện các kiểu nhà nước và pháp luật nói chung, mặt khác tập trung nghiên cứu kiểu nhà nước và pháp luật xã hội chủ nghĩa, coi nhà nước và pháp luật xã hội chủ nghĩa là trọng tâm nghiên cứu của mình.Tóm lại, lý luận về nhà nước và pháp luật là hệ thống tri thức về thống quy luật phát sinh, phát triển đặc thù, những đặc tính chung và những biểu hiện quan trọng nhất của nhà nước và pháp luật nói chung và của nhà nước và pháp luật xã hội chủ nghĩa nói riêng.Nhà nước và pháp luật có mối liên hệ mật thiết với nhau: Nhà nước không thể tồn tại thiếu pháp luật; ngược lại, pháp luật chỉ hình thành, phát triển và phát huy hiệu lực bằng con đường nhà nước và dựa vào sức mạnh của nhà nước. Mối liên hệ mật thiết có tính khách quan đó đòi hỏi một sự nghiên cứu và giải thích thống nhất các vấn đề về nhà nước và pháp luật. Vì vậy, lý luận về nhà nước và pháp luật nghiên cứu các vấn đề cơ bản nhất về nhà nước và pháp luật một cách đồng thời, theo quan điểm chung thống nhất không tách rời nhau.2. Lý luận về nhà nước và pháp luật trong hệ thống khoa học xã hội và khoa học pháp lý:Lý luận về nhà nước và pháp luật là một bộ phận trong hệ thống các khoa học xã hội. Việc nghiên cứu về nhà nước và pháp luật không thể chỉ hạn chế trong lĩnh vực các khái niệm pháp lý thuần túy mà phải đặt trên cơ sờ của hệ thống các tri thức khoa học chung, phải dựa vào lý luận và phương pháp luận của nhiều bộ môn khoa học khác. Vì vậy, việc làm sáng tỏ vị trí, vai trò và giải thích các mối liên hệ giữa lý luận về nhà nước và pháp luật với các môn khoa học xã hội và các môn khoa học pháp lý là vấn đề rất có ý nghĩa về mặt lý luận và thực tiễn. Lý luận về nhà nước và pháp luật có quan hệ với nhiều bộ môn khoa học, đặc biệt với Triết học, Kinh tế chính trị học và Chủ nghĩa xã hội khoa học.Chủ nghĩa duy vật biện chứng là môn khoa học về các quy luật phát triển chung của tự nhiên, xã hội và tư duy như quy luật thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập, quy luật chuyển hóa từ những sự thay đổi về lượng thành những sự thay đổi về chất và ngược lại , quy luật phủ định của phủ định; về những phạm trù cơ bản như vật chất, ý thức, thực tiễn, chân lý, mâu thuẫn, nguyên nhân, kết quả ; về nhữngnguyên tắc nhận thức luận và tư duy khoa học Đối với lý luận về nhà nước và pháp luật, các quy luật, phạm trù, nguyên tắc đó có ý nghĩa hết sức quan trọng, là cơ sở phương pháp luận để nhận thức đối tượng của môn học.Chủ nghĩa duy vật lịch sử giải thích các quy luật phát sinh, phát triển chung nhất của xã hội và các bộ phận của nó, trong đó có nhà nước và pháp luật. Lý luận về nhà nước và pháp luật là một bộ môn khoa học cụ thể hơn, đi sâu nghiêncứu những quy luật phát sinh, phát triển đặc thù của nhà nước và pháp luật.- 2 -Giáo trình Lý Luận Nhà nước và pháp luật Đại học Luật Hà Nội Những quy luật đó đều nằm trong các quy luật vận động và phát triển chung của xã hội. Vì vậy, để nhận thức được các quy luật riêng của nhà nước và pháp luật, phải vận dụng tri thức về các quy luật, phạm trù của chủ nghĩa duy vật lịch sử. Chẳng hạn, khi nghiên cứu về quyền lực nhà nước, bản chất pháp luật phải dựa trên cơ sở những tri thức khoa học của chủ nghĩa duy vật 1 ịch sử như hình thái kinh tế - xã hội, giai cấp và đấu tranh giai cấp, nhà nước và tổ chức chính trị xã hội, cách mạng xã hội, tiến bộ xã hội Kinh tế chính trị học nghiên cứu các quy luật phát triển của quan hệ sản xuất, nghĩa là các quy luật của hạ tầng cơ sở Để làm sáng tỏ bản chất của nhà nước và pháp luật, giải thích mối quan hệ có tính chất quyết định của quan hệ sảnxuất đối với nhà nước và pháp luật, lý luận về nhà nước và pháp luật phải vận dụng các khái niệm và quan điểm của kinh tế chính trị học . Tuy nhiên, cần nhận rõ rằng lý luận về nhà nước và pháp luật nghiên cứu các quy luật của nhà nước và pháp luật là hai hiện tượng của thượng tầng kiến trúc, không nghiên cứu các quy luật của hạ tầng cơ sở. Lý luận về nhà nước và pháp luật cũng có mối quan hệ mật thiết với Chủ nghĩa xã hội khoa học, vì hai bộ môn khoa học cùng nghiên cứu sự phát triển của nhà nước và pháp luật trong từng thời kỳ xây dựng chủ nghĩa xã hội. Tuy nhiên, nếu chủ nghĩa xã hội khoa học nghiên cứu một cách đồng thời các quy luật chung của nhà nước và pháp luật với các quy luật khác thì lý luận về nhà nước và pháp luật nghiên cứu một cách cụ thể hơn các quy luật đặc thù của nhà nước và pháp luật. Trong quá trình nghiên cứu, lý luận vê nhà nước và pháp luật vận dụng các quan điểm và kết luận của chủ nghĩa xã hội khoa học để giải thích các vấn đề thuộc đối tượng nghiên cứu của mình. Như vậy, có thể nói lý luận về nhà nước và pháp luật là môn khoa học chính trị - pháp lý có quan hệ mật thiết với triết học, kinh tế chính trị học và chủ nghĩa xã hội khoa học. Đồng thời, lý luận nhà nước và pháp luật còn có mối quan hệ với các khoa học xã hội khác như sử học. xã hội học. Nó luôn dựa trên cơ sở của các môn khoa học nói trên và vận dụng các quan điểm của khoa học đó để giải thích các vấn đề về nhà nước và pháp luật. Mặt khác, trên cơ sở nghiên cứu một cách toàn diện và sâu sắc các quy luật các vấn đề về nhà nước và pháp luật, chứng minh sự vận động và phát triển của chúng, lý luận về nhà nước và pháp luật góp phần làm sáng tỏ và bổ sung vào hệ thống tri thức khoa học xã hội nói chung, những vấn đề tất yếu của đời sống xã hội như: hệ thống chính trị, nhà nước, dân chủ, pháp luật, pháp chế Trong hệ thống các khoa học pháp lý, lý luận về nhà nước và pháp luật giữ vai trò là môn khoa học pháp lý cơ sở có tính chất phương pháp luận để nhận thức đúng đắn các vấn đề có tính bản chất, các quy luật của nhà nước và pháp luật. Các môn khoa học pháp lý chuyên ngành khi nghiên cứu những vấn đề cụ thể của một ngành luật nhất định luôn dựa trên cơ sở các quan điểm chung đã được lý luận về nhà nước và pháp luật giải thích và kết luận. Ví dụ: khoa học luật hình sự khi nghiên cứu vấn đề về bản chất và nguyên nhân của tội phạm, mục đích của hình phạt đều căn cứ vào quan điểm của lý luận về bản chất, chức năng và quy luật phát triển của nhà nước và pháp luật. Trong khoa học luật dân sự, các quan điểm đó được vận dụng để nghiên cứu các vấn đề như nguyên tắc của luật dân sự. - 3 -Giáo trình Lý Luận Nhà nước và pháp luật Đại học Luật Hà Nội quan hệ pháp luật dân sự, trách nhiệm pháp lý dân sự Nhờ có lý luận về nhà nước và pháp luật mà tính thống nhất trong các quan điểm về các vấn đề chung cơ bản nhất của khoa học pháp lý trong tất cả các lĩnh vực được bảo đảm. Đồng thời, những quan điểm, kết luận của các môn khoa học pháp lý cụ thể có một ý nghĩa lớn đối với sự phát triển của lý luận về nhà nước và pháp luật. Trong quá trình nghiên cứu, lý luận về nhà nước và pháp luật phải sử dụng tài liệu, dựa vào các quan điểm và kết luận cụ thể của các môn khoa học pháp lý chuyên ngành để bổ sung và kiểm nghiệm lại những luận điểm, quan điểm và kết luận chung của lý luận.3. Phương pháp nghiên cứu của lý luận về nhà nước và pháp luật:Phương pháp nghiên cứu là những nguyên tắc và cách thức hoạt động khoa học nhằm đạt tới chân lý khách quan dựa trên cơ sở của sự chứng minh khoa học.Lý luận về nhà nước và pháp luật có cơ sở phương pháp luận là chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử. Đây là phương pháp luận khoa học chung cho mọi khoa học, được vận dụng trong tất cả các quá trình, các giai đoạn nghiên cứu. Nội dung của phương pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử là những quy luật, những phạm trù của phép biện chứng duy vật và những nguyên tắc của phép biện chứng lôgic như: tính khách quan, tính toàn diện, tính lịch sử cụ thể Nguyên tắc về tính khách quan trong nghiên cứu khoa học đòi hỏi phải xem xét sự vật và đối tượng nghiên cứu đúng như nó có, không thêm bớt, không bịa đặt. Đối với nhà nước và pháp luật đòi hỏi phải nghiên cứu chúng đúng như chúng đã tồn tại trong thực tế khách quan, trong những mối quan hệ hiện thực.Nguyên tắc xem xét sự vật một cách toàn diện là một yêu cầu rất quan trọng để làm sáng tỏ bản chất của nhà nước và pháp luật. Vì nhà nước và pháp luật là hai hiện tượng đặc biệt có quan hệ với tất cả các hiện tượng của thượng tầng kiến trúc cũng như hạ tầng cơ sở; cho nên nếu không hiểu mối quan hệ giữa chúng sẽ dẫn tới sự nhận thức phiến diện, sai lệch về bản chất của chúng. Một số học giả khi nghiên cứu nhà nước và pháp luật lại tách rời hai hiện tượng này với cơ sở hạ tầng nên không thể giải thích được một cách khoa học bản chất và những đặc trưng cơ bản của chúng.Để làm sáng tỏ bản chất của nhà nước và pháp luật còn đòi hỏi phải có quan điểm lịch sử cụ thể, gắn chúng với những giai đoạn phát triển nhất định. V.I.Lênin đã nhấn mạnh rằng: "Trong khoa học phải xem xét mỗi vấn đề theo quan diềm một hiện tượng nhất định đã xuất hiện trong lịch sử như thế nào, hiện tượng đó đã trải qua những giai đoạn phát triển chủ yếu nào, và đứng theo quan điểm của sự phát triển đó để xem hiện nay nó đã trở thành như thế nào".Ngoài các phương pháp nghiên cứu chung ở trên, lý luận về nhà nước và pháp luật còn vận dụng các phương pháp riêng để nghiên cứu. Các phương pháp riêng thông thường được sử dụng để .giải quyết một số nhiệm vụ trong quá trình nghiên cứu, để giải thích, đánh giá và kết luận về một số vấn đề cụ thể của nhà nước và pháp luật trên cơ sở áp dụng các phương pháp chung. - 4 -Giáo trình Lý Luận Nhà nước và pháp luật Đại học Luật Hà Nội - Phương pháp xã hội học (như theo dõi, phỏng vấn, thăm dò dư luận xã hội ) để nắm được những thông tin, tư liệu thực tiễn, thể hiện những quan niệm, quan điểm trong xã hội về các vấn đề khác nhau của nhà nước và pháp luật, từ đó hình thành hoặc kiểm nghiệm lại những luận điểm, quan điểm, khái niệm, kết luận của lý luận về nhà nước và pháp luật. Ví du: để nghiên cứu về ý thức pháp luật, ý thức chính trị, văn hoá pháp luật, đánh giá hiệu quả hoạt động của nhà nước và tác dụng của pháp luật cần phải sử dụng phương pháp xã hội học.- Phương pháp phân tích và tổng hợp là phương pháp được sử dụng rộng rãi, thường xuyên trong quá trình nghiên cứu về nhà nước và pháp luật. Phân tích là phương pháp dùng để chia cái toàn thể hay một vấn đề phức tạp ra thành những bộ phận, những mặt, những yếu tố đơn giản hơn để nghiên cứu và làm sáng rõ vấn đề. Chẳng hạn, để có thể luận giải được những vấn đề của nhà nước, lý luận phải "tách' nó ra thành các vấn đề cụ thể hơn như đặc điểm, chức năng, hình thức để nghiên cứu. Hoặc trong mỗi vấn đề lớn đó lại chia ra thành những vấn đề nhỏ hơn để có điều kiện phân tích sâu hơn.Tổng hợp là phương pháp liên kết, thống nhất lại các bộ phận, các yếu tố, các mặt đã được phân tích, vạch ra mối liên hệ giữa chúng nhằm khái quát hóa các vấn đề trong sự nhận thức tổng thể.- Phương pháp trừu tượng khoa học có vai trò rất quan trọng trong lý luận về nhà nước và pháp luật. Trừu tượng khoa học là phương pháp tư duy trên cơ sờ tách cái chung ra khỏi cái riêng, tạm thời gạt bỏ cái riêng để giữ lấy cái chung. Bằng phương pháp trừu tượng hóa ta có thể vượt qua những hiện tượng có tính hình thức bề ngoài, ngẫu nhiên, thoáng qua, bất ổn định, để đi đến được cái chung mang tính tất yếu, bản chất và ổn định (mang tính quy luật). Là một khoa học lý luận, có nhiệm vụ xây dựng một hệ thống tri thức tổng quát với một hệ khái niệm, phạm trù và những luận điểm cơ bản, lý luận về nhà nước và pháp luật tất yếu phải sử dụng phương pháp trừu tượng khoa học. Phương pháp trừu tượng khoa học và một trong những phương pháp đặc thù của lý luận về nhà nước và pháp luật.- Phương pháp so sánh là phương pháp nghiên cứu được áp dụng trong nhiều lĩnh vực khoa học khác nhau trong đó có lý luận về nhà nước và pháp luật. Áp dụng phương pháp so sánh để nghiên cứu về nhà nước và pháp luật sẽ cho phép người nghiên cứu có thể phát hiện ra những điểm giống nhau và khác nhau của các hiện tượng nhà nước và pháp luật đã và đang tồn tại trong lịch sử; đồng thời phân tích những nguyên nhân dẫn đến sự đồng nhất và dị biệt đó. Nhờ phương pháp so sánh hệ thống tri thức trong lý luận về nhà nước và pháp luật có được tính khách quan và khoa học.Khi nghiên cứu về nhà nước và pháp luật cần phải sử dụng kết hợp những phương pháp chung (duy vật biện chứng và duy vật lịch sử) với những phương pháp riêng; không thể chỉ chú ý tới một trong hai nhóm phương pháp đó, hoặc sử dụng chúng một cách tách biệt nhau. Những phương pháp chung là cơ sở, nhưng những phương pháp riêng lại thể hiện tính đặc thù của khoa học lý luận về nhà nước và pháp luật. Mỗi phương pháp riêng được sử dụng để nghiên cứu về nhà nước và pháp luật chỉ có thể mang lại kết quả tốt khi - 5 -Giáo trình Lý Luận Nhà nước và pháp luật Đại học Luật Hà Nội nó được sử dụng cùng với phương pháp biện chứng duy vật, với tư cách là một trong những hình thức cụ thể hóa của nó và được phát triển trong sự nhận thức khoa học.4. Sự phát triển của lý luận về nhà nước và pháp luật:Trước khi Chủ nghĩa Mác ra đời (cũng như hiện nay) đã có nhiều học thuyết khác nhau về nhà nước và pháp luật. Nhưng do sai lầm về phương pháp luận, bị hạn chế bởi quan điểm giai cấp hẹp hòi và với mục đích phục vụ lợi ích của giai cấp bóc lột, cho nên các học thuyết đó không giải thích được một cách đúng đắn bản chất, chức năng xã hội của nhà nước và pháp luật, không xác định được đúng vai trò của chúng trong hệ thống các hiện tượng của đời sống xã hội. Mác và Ăng ghen là những người đầu tiên đề xướng học thuyết khoa học về nhà nước và pháp luật, một học thuyết có bản chất thể hiện quan điểm biện chứng duy vật, coi nhà nước và pháp luật là những hiện tượng xã hội tồn tại trong lịch sử gắn liền với những điều kiện của xã hội có giai cấp, một học thuyết khoa học chứa đựng các tiêu chuẩn lịch sử, lôgic và thực tiễn.Sự cống hiến của Mác và Ănghen vào việc phát triển học thuyết về nhà ước và pháp luật thể hiện ở chỗ Mác và Ănghen đã đề xướng và vận dụng một cách sáng tạo phương pháp luận thực sự khoa học để nghiên cứu về nhà nước và pháp luật. Khác với các học thuyết về nhà nước và pháp luật trước kia, Mác và Ănghen trong học thuyết của mình đã chứng minh rằng nhà nước và pháp luật có mối liên hệ chặt chẽ với các quan hệ kinh tế. Các quan hệ vật chất đó giữ vai trò quyết định đối với sự ra đời và phát triển của nhà nước và pháp luật.Mác và Ănghen đã chỉ rõ bản chất của nhà nước và pháp luật, vạch ra những nguyên nhân làm phát sinh nhà nước và pháp luật, đã chứng minh rằng nhà nước và pháp luật chỉ xuất hiện khi xã hội đã phân chia thành những giai cấp đối kháng và những mâu thuẫn giai cấp đối kháng đã phát triển tới mức không thể điều hòa được. Nhà nước là một bộ máy đặc biệt, là công cụ do giai cấp thống trị tổ chức ra để duy trì sự thống trị của mình, để bắt các giai cấp khác trong xã hội phải phục tùng giai cấp mình. Pháp luật là các quy tắc xử sự có tính chất bắt buộc chung thể hiện ý chí của giai cấp thống trị .Mác và Ănghen đã xây dựng học thuyết về cách mạng xã hội chủ nghĩa và nhà nước xã hội chủ nghĩa. Cách mạng xã hội chủ nghĩa là kết quả tất yếu của sự phát triển của xã hội tư bản chủ nghĩa với những đối.kháng giai cấp của nó. Giai cấp vô sản là động lực và là người lãnh đạo cuộc cách mạng đó vì vậy nó phải trở thành giai cấp thống trị về chính trị. Muốn biến mình thành giai cấp thống trị về chính trị, giai cấp vô sản phải dùng bạo lực cách mạng lật đổ sự thống trị của giai cấp thống trị, đập tan bộ máy nhà nước cũ, xây dựng bộ máy nhà nước mới của giai cấp mình, thiết lập và thực hiện quyền lực nhà nước của mình. Chỉ có bằng cách đó giai cấp vô sản mới có thể xây dựng được xã hội mới, xã hội xã hội chủ nghĩa, xóa bỏ áp bức bóc lột, bảo đảm công bằng xã hội.Chuyên chính vô sản là cần thiết, không thể thiếu được. Đó là vấn đề căn bản của cách mạng xã hội chủ nghĩa Chuyên chính vô sản sẽ tồn tại trong suốt thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa cộng sản và nhà nước xã hội chủ nghĩa, công đi để thực hiện chuyên chính vô - 6 -Giáo trình Lý Luận Nhà nước và pháp luật Đại học Luật Hà Nội sản cũng sẽ tồn tại trong suốt thời kỳ đó. Nhưng nhà nước và pháp luật xã hội chủ nghĩa không tồn tại mãi mãi mà sẽ tiêu vong và sẽ đến lúc xã hội sẽ đem toàn thể bộ máy nhà nước xếp vào cái vị trí thật sự của nó lúc bấy giờ, xếp vào "Viện bảo tàng đồ cổ bên cạnh cái xe kéo sợi và cái rìu bằng đồng".Học thuyết về nhà nước và pháp luật do Mác và Ănghen đề xướng thể hiện lợi ích của giai cấp vô sản, phục vụ sự nghiệp giải phóng nhân dân lao động khỏi áp bức và bóc lột. Nó đồng thời là cương lĩnh đấu tranh của giai cấp vô sản và nhân dân lao động nhằm xóa bỏ nhà nước và pháp luật của giai cấp bóc lột, xây dựng nhà nước và pháp luật mới xã hội chủ nghĩa.V.I.Lênin là người kế tục sự nghiệp của Mác và Ănghen đã phát triển, bổ sung và làm phong phú thêm học thuyết của Mác về nhà nước và pháp luật trong thời đại mới (thời đại chủ nghĩa đế quốc và cách mạng xã hội chủ nghĩa, thời đại mà vấn đề giai cấp vô sản giành chính quyền đã trở thành vấn đề hiện thực, căn bản của sự phát triển xã hội). V.I.Lênin đã đấu tranh không mệt mỏi để bảo vệ học thuyết của Mác về nhà nước và pháp luật, chống lại các quan điểm xuyên tạc Chủ nghĩa Mác của bọn cơ hội, xét lại và bọn vô chính phủ. Người khẳng định rằng, chỉ người nào mở rộng việc thừa nhận đấu tranh giai cấp đến mức thừa nhận chuyên chính vô sản thì mới là người Mác-xít.Trong nhiều tác phẩm của mình V.I.Lênin đã phát triển học thuyết của Mác tới một trình độ phù hợp với những điều kiện lịch sử mới, đã bổ sung nhiều luận điểm quan trọng về việc giai cấp vô sản tiến hành cách mạng giành lấy chính quyền, cũng như tổ chức chính quyền và xây dựng hệ thống pháp luật xã hội chủ nghĩa.V.I.Lênin là người phát hiện ra quy luật phát triển không đồng đều của các nước tư bản chủ nghĩa khi chủ nghĩa tư bản phát triển đến giai đoạn tột cùng của nó, đến chủ nghĩa đế quốc Người đã đi đến kết luận cách mạng vô sản có thể nổ ra trong một số nước và thậm chí trong một nước tại khâu yếu nhất của hệ thống tư bản chủ nghĩa.V.I.Lênin cũng là người phát hiện ra Xô Viết là một hình thức chuyên chính vô sản, coi đó là hình thức phù hợp nhất đối với giai cấp công nhân Nga để tổ chức và xây dựng chính quyền vô sản trong điều kiện của nước Nga. V.I.Lênin đã xây dựng học thuyết về liên minh công nông, coi liên minh công nông là nguyên tắc cao nhất của chuyên chính vô sản, đã nêu những luận điểm về nhà nước liên bang, về dân chủ xã hội chủ nghĩa, về vai trò lãnh đạo của Đảng cộng sản đối với nhà nước và với hệ thống chuyên chính vô sản, về nguyên tắc tập trung dân chủ trong tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước xã hội chủ nghĩa.Đối với vấn đề pháp luật và pháp chế xã hội chủ nghĩa, V.I Lênin là người tổ chức lãnh đạo nhà nước xã hội chủ nghĩa đầu tiên trên thế giới, là người tổ chức và lãnh đạo việc xây dựng hệ thống pháp luật kiểu mới, hệ thống pháp luật xã hội chủ nghĩa. Trong hoạt động lý luận và thực tiễn của mình, .V.I.Lênin luôn coi lý luận về nhà nước và pháp luật là cơ sở khoa học để vạch ra đường lối lãnh đạo việc tổ chức và củng cố chính quyền, xây dựng pháp luật, củng cố và tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa. - 7 -Giáo trình Lý Luận Nhà nước và pháp luật Đại học Luật Hà Nội Đảng ta dưới sự lãnh đạo của Hồ Chủ Tịch đã vận dụng sáng tạo học thuyết Mác - Lênin về nhà nước và pháp luật trong điều kiện cụ thể của cách mạng Việt Nam, đã có những cống hiến nhất định vào việc phát triển làm phong phú thêm học thuyết đó. Chủ tịch Hồ Chí Minh, trên cơ sở nắm vững những nguyên lý của Chủ nghĩa Mác - Lênin, căn cứ vào tình hình cụ thể của Việt Nam đã khẳng định "muốn cứu nước và giải phóng dân tộc không có con đường nào khác con đường cách mạng vô sản".Trên cơ sở phân tích tình hình cụ thể của cách mạng Việt Nam thấm nhuần quan điểm bạo lực cách mạng, ngay từ hội nghị trung ương lần thứ VIII (năm 1941) Đảng ta khẳng định "Cách mạng Việt Nam muốn giành dược thắng lợi thì nhất thiên phải vũ trang khởi nghĩa giành chính quyền và sau khi đánh đuổi được đế 'quốc Pháp - Nhật sẽ thành lập một chính phủ mới của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa. Chính phủ của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa do Quốc dân đại hội cử lên". Như vậy, Đảng đã chỉ rõ giai cấp vô sản Việt Nam muốn biến mình thành giai cấp thống trị phải dùng bạo lực cách mạng để đập tan bộ máy nhà nước cũ, xây dựng bộ máy nhà nước mới của mình. Hình thức phù hợp để tổ chức chính quyền vô sản trong điều kiện Việt Nam là hình thức cộng hòa dân chủ. Trong chỉ đạo đấu tranh cách mạng giành chính quyền Đảng ta đã có những sáng tạo đáng chú ý như: Chủ trương thành lập mặt trận Việt Minh để thu hút các lực lượng yêu nước, cô lập kẻ thù; dùng hình thức ủy ban (ủy ban nhân dân cách mạng, ủy ban giải phóng ) trong vùng giải phóng để "thủ tiêu những hình thức bóc lột của bọn phát xít quân phiệt và bè lũ tay sai của chúng" để cho nhân dân "tập dần những công việc hành chính làm bước chuyển tiếp để nhảy lên chính thể cộng hòa dân chủ dùng phương thức Quốc dân đại hội để thành lập chính phủ trong khi chưa nắm được chính quyền, chưa cho phép tổng tuyển cử Những sáng tạo nói trên cũng đã được vận dụng để lãnh đạo cuộc cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân ở miền Nam Việt Nam.Sau khi được hoàn toàn giải phóng, miền Bắc tiến hành công cuộc cải tạo xã hội chủ nghĩa và xây dựng chủ nghĩa xã hội, những nguyên lý Mác-lênin về nhà nước và pháp luật xã hội chủ nghĩa đã được Đảng và Hồ Chủ Tịch vận dụng sáng tạo vào trong điều kiện cụ thể của Việt Nam. Nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hòa (nay là nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam) không ngừng được củng cố và phát triển trở thành công cụ sắc bén để xây dựng chủ nghĩa xã hội trên miền Bắc, chi viện cho cách mạng dân chủ nhân dân ở miền Nam. Hệ thống pháp luật xã hội chủ nghĩa được xây dựng ngày càng hoàn thiện, phát huy tác dụng to lớn trong việc điều chỉnh các quan hệ xã hội mới của đời sống xã hội. Sau ngày giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước, cả nước đi lên chủ nghĩa xã hội, vấn đề nhà nước và pháp luật đã trở thành một trong những nội dung quan trọng nhất trong hoạt động lãnh đạo của Đảng ta. Nghị quyết đại hội Đảng lần thứ IV, V, VI, VII, VIII đã nêu ra nhiều vấn đề, đưa ra nhiều quan điểm, kết luận quan trọng về dân chủ xã hội chủ nghĩa và quyền làm chủ của nhân dân lao động, xác định bản chất của nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam và quyền làm chủ của nhân dân lao động, vai trò của nhà nước, pháp luật và pháp chế trong thời kỳ cả nước quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội - 8 -Giáo trình Lý Luận Nhà nước và pháp luật Đại học Luật Hà Nội Tại Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VII, trên cơ sở tổng kết những bài học kinh nghiệm về quản lý nhà nước trong những năm qua đã nhấn mạnh phải "tiếp tục cải cách bộ máy nhà nước theo hướng: Nhà nước thực sự là của dân, do dân và vì dân. Nhà nước quản lý xã hội bằng pháp luật, dưới sự lãnh đạo của Đảng thực hiện thống nhất quyền lực nhưng phân công, phân cấp rành mạch; bộ máy tinh giảm, gọn nhẹ và hoạt dộng có chất lượng cao trên cơ sở ứng dụng các thành tựu khoa học, kỹ thuật quản lý".Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội đã xác định rõ tính chất của Nhà nước ta là “nhà nước xã hội chủ nghĩa lấy liên minh giai cấp công nhân với giai cấp nông dân và tầng lớp trí thức làm nền tảng do Đảng cộng sản lãnh đạo. Thực hiện đầy đủ quyền dân chủ của nhân dân, giữ nghiêm kỷ cương xã hội, chuyên chính với dân hành động xâm phạm lợi ích của Tổ quốc của nhân dân”.Những quan điểm đó đã được thể chế hóa trong Hiến pháp năm 1992, tại các điều.2, 3, 4, 5, 6, 12 Tại Đại hội Đảng cộng sản Việt Nam lần thứ VIII trên cơ sở tổng kết 10 năm thực hiện đổi mới và hơn nửa thế kỷ xây dựng Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã khẳng định rõ năm quan điểm và những định hướng cơ bản về tiếp tục cải cách bộ máy nhà nước, xây dựng và hoàn thiện Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Đây là những đóng góp quan trọng thể hiện rõ sự kiên định và tính sáng tạo của Nhà nước và nhân dân ta trong việc bảo vệ và phát triển học thuyết Mác-lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước và pháp luật.5. Ý nghĩa và yêu cầu của môn học:Lý luận về nhà nước và pháp luật là bộ môn khoa học pháp lý cơ sở. Những vấn đề được trình bày và kết luận trong nội dung môn học là hệ thống tri thức chung, sâu sắc và toàn diện về nhà nước và pháp luật, là cơ sở để hình thành quan điểm hệ thống khi tiếp cận các lĩnh vực cụ thể của khoa học pháp lý. Vì vậy, cần phải nắm vững kiến thức của lý luận trước khi nghiên cứu các vấn đề khác của khoa học pháp lý. Bởi vì, như V.I.Lênin viết: "Người nào tiếp cận những vấn đề riêng mà trước đó không giải quyết những vấn đề chung thì trong mỗi bước đi sẽ không thể tránh khỏi những vấn đề chung đó một cách vô thức". Lý luận về nhà nước và pháp luật là hệ thống tri thức khoa học, vì vậy nó đòi hỏi khi xem xét, nghiên cứu và kết luận các vấn đề, phải dựa trên cơ sở của quan điểm biện chứng khoa học, phải đặt nhà nước và pháp luật trong mối liên hệ qua lại với các hiện tượng khác của đời sống xã hội như kinh tế, chính trị, đạo đức, ý thức xã hội, ý thức pháp luật để một mặt thấy rõ sự tác động và ảnh hưởng của các yếu tố đó đối với nhà nước và pháp luật; mặt khác làm sáng tỏ tính độc lập tương đối, vai trò to lớn của nhà nước và pháp luật trong sự tác động đến quá trình phát triển của xã hội. Phải nghiên cứu nhà nước và pháp luật một cách toàn diện, theo quan điểm phát triển, gắn những vấn đề chung về nhà nước và pháp luật với thực tiễn để trả lời những câu hỏi của thực tiễn và phải coi thực tiễn là tiêu chuẩn - 9 -Giáo trình Lý Luận Nhà nước và pháp luật Đại học Luật Hà Nội để đánh giá sự đúng đắn của các luận điểm khoa học, là tiêu chuẩn để xác định hiệu quả của chúng.Trong xã hội có giai cấp mọi lý luận suy cho cùng đều phục vụ cho lợi ích của một giai cấp, một liên minh giai cấp, hay một lực lượng xã hội nhất định. Lý luận về nhà nước và pháp luật giải thích rõ bản chất nhà nước và pháp luật, chứng minh một cách khoa học những quy luật khách quan của sự vận động và phát triển tất yếu của chúng. Những điều đó phù hợp với ý chí và lợi ích của giai cấp công nhân và nhân dân lao động, cho nên, nó trở thành vũ khí lý luận để giai cấp công nhân và nhân dân lao động tiến hành cách mạng giải phóng khỏi áp bức bóc lột, xây dựng một kiểu nhà nước và pháp luật mới phục vụ lợi ích của mình. Khi nghiên cứu lý luận chung về nhà nước và pháp luật, đòi hỏi phải đứng trên lập trường của giai cấp công nhân và nhân dân lao động, dựa trên cơ sở của luận cứ khoa học để giải thích vấn đề; phải không ngừng phát triển, bổ sung và làm phong phú thêm học thuyết Mác-lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước và pháp luật, vận dụng một cách sáng tạo các nguyên lý và quan điểm đó vào hoàn cảnh cụ thể của mỗi nước và của Việt Nam. Mặt khác phải đấu tranh với những quan điểm sai lầm, duy tâm, phản khoa học, những luận điệu xuyên tạc các nguyên lý khoa học về nhà nước và pháp luật để bảo vệ sự đúng đắn và tính khoa học của học thuyết Mác-lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước và pháp luật.- 10 -Giáo trình Lý Luận Nhà nước và pháp luật Đại học Luật Hà Nội CHƯƠNG IINGUỒN GỐC CỦA NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬTMuốn hiểu rõ bản chất của nhà nước và pháp luật và những quy luật phát triển của chúng, trước hết cần phải làm sáng tỏ nguyên nhân và giải thích quá trình phát sinh của nhà nước và pháp luật. Từ thời kỳ cổ, trung đại đã có nhiều nhà tư tưởng tiếp cận và đưa ra những kiến giải khác nhau về nguồn gốc nhà nước. Các nhà tư tưởng theo Thuyết thần học cho rằng: Thượng đế là người sắp đặt trật tự xã hội, nhà nước là do Thượng đế sáng tạo ra để bảo vệ trật tự chung, do vậy, nhà nước là lực lượng siêu nhiên, quyền lực nhà nước là vĩnh cửu và sự phục tùng quyền lực là cần thiết và tất yếu. Trong khi đó, những nhà tư tưởng theo Thuyết gia trưởng lại cố gắng chứng minh rằng nhà nước là kết quả phát triển của gia đình, là hình thức tổ chức tự nhiên của cuộc sống con người. Vì vậy, nhà nước có trong mọi xã hội và quyền lực nhà nước về bản chất cũng giống như quyền gia trưởng của người đứng đầu gia đình.Đến khoảng thế kỷ 16, 17, 18 đã xuất hiện hàng loạt quan niệm mới về nguồn gốc nhà nước. Nhằm chống lại sự chuyên quyền, độc đoán của nhà nước phong kiến, đòi hỏi sự bình đẳng cho giai cấp tư sản trong việc tham gia nắm giữ quyền lực nhà nước, đa số các học giả tư sản đều tán thành quan điểm cho rằng sự ra đời của nhà nước là sản phẩm của một khế ước (hợp đồng) được ký kết trước hết giữa những con người sống trong trạng thái tự nhiên không có nhà nước.Vì vậy, nhà nước phản ánh lợi ích của các thành viên trong xã hội và mỗi thành viên đều có quyền yêu cầu nhà nước phục vụ họ, bảo vệ lợi ích của họ. Tiêu biểu cho Thuyết khế ước xã hội (dựa trên cơ sở thuyết về quyền tự nhiên) là các nhà tư tưởng tư sản như Jean Bodin (1530 - 1 596), Thomas Hobben (1588 - 1679), John Locke (1632 - 1704), S.L Montesquieu (1689 - 1 775), Denis Diderot (1713 - l784), Jean Jacques Ruossau (1712 - 1778). Mặc dù khi phát triển quan niệm của mình, các nhà tư tưởng tư sản có các cách lý giải khác nhau về nội dung của khế ước nhưng quan niệm của họ có nhiều điểm chung, đặc biệt là đều xuất phát từ luận đề chung về nguồn gốc của nhà nước là khế ước xã hội, chủ quyền trong nhà nước thuộc về nhân dân. Theo Diderot, trong trường hợp nhà nước không giữ được vai trò của mình; các quyền tự nhiên bị vi phạm thì khế ước sẽ mất hiệu lực và nhân dân có quyền lật đổ nhà nước và ký kết khế ước mới . Thuyết khế ước xã hội đã có vai trò quan trọng là tiền đề cho thuyết dân chủ cách mạng và cơ sở tư tưởng cho cách mạng tư sản để lật đổ ách thống trị phong kiến. Với ý nghĩa đó, nó có tính cách mạng và giá trị lịch sử to lớn. - 11 -Giáo trình Lý Luận Nhà nước và pháp luật Đại học Luật Hà Nội Nhưng học thuyết này vẫn có những hạn chế căn bản là nó vẫn giải thích nguồn gốc nhà nước trên cơ sờ hương pháp luận của chủ nghĩa duy tâm, coi nhà nước được lập ra do ý muốn, nguyện vọng chủ quan của các bên tham gia khế ước không giải thích được cội nguồn vật chất và bản chất giai cấp của nhà nước . Một số học thuyết khác tuy mức độ phổ biến có hạn chế hơn so với thuyết khế ước xã hội, nhưng đã xuất hiện và nhiều tập đoàn thống trị đã sử dụng làm cơ sờ lý luận để giải thích nguồn gốc và bản chất của nhà nước như: Thuyết bạo lực cho rằng , nhà nước xuất hiện trực tiếp từ việc sử dụng bảo lực của thị tộc này đối với thị tộc khác mà kết quả là thị tộc chiến thắng ''nghĩ ra'' một hệ thống cơ quan đặc biệt (nhà nước) để nô dịch kẻ chiến bại (đại diện của thuyết này là Gumplôvích, E.Đuyring). Các học giả của thuyết tâm lý lại cho rằng, nhà nước xuất hiện do nhu cầu về tâm lý của con người nguyên thủy luôn muốn phụ thuộc vào các thủ lĩnh, giáo sĩ. . . Vì vậy, nhà nước là tổ chức của những siêu nhân có sứ mạng lãnh đạo xã hội (đại diện của thuyết này như L.Petơrazitki, Phơreder ). Thậm chí Ơ đây đó còn tồn tại quan niệm ''nhà nước siêu trái đất'' giải thích sự xuất hiện xã hội loài người và nhà nước như là sự du nhập và thử nghiệm những thành tựu của một nền văn minh ngoài trái đất Do nhiều nguyên nhân khác nhau, những học thuyết và quan điểm trên chưa giải thích được đúng nguồn gốc của nhà nước và pháp luật. Với quan điểm duy vật biện chứng và duy vật lịch sử Chủ nghĩa Mác-lênin đã chứng minh một cách khoa học rằng, nhà nước và pháp luật không phải là những hiện tượng xã hội vĩnh cửu và bất biến. Nhà nước và pháp luật chỉ xuất hiện khi xã hội loài người đã phát triển đến một giai đoạn nhất định. Chúng luôn luôn vận động, phát triển và sẽ tiêu vong khi những điều kiện khách quan cho sự lồn lại và phát triển của chúng không còn nữa.1.Chế độ cộng sản nguyên thủy và tổ chức thị tộc - bộ lạc :Chế độ cộng sản nguyên thủy là hình thái kinh tế - xã hội đầu tiên trong lịch sử nhân loại. Đó là một xã hội không có giai cấp, chưa có nhà nước và pháp luật. Nhưng những nguyên nhân dẫn đến sự ra đời của nhà nước và pháp luật lại nảy sinh chính trong xã hội đó. Vì vậy, việc nghiên cứu về xã hội cộng sản nguyên thủy sẽ là cơ sở để giải thích nguyên nhân làm phát sinh nhà nước và pháp luật, tạo điều kiện để hiểu rõ bản chất của chúng.Để tìm hiểu về xã hội cộng sản nguyên thủy, trước hết cần nghiên cứu cơ sở kinh tế của nó, bởi vì cơ sở kinh tế là yếu tố cơ bản quyết định đời sống xã hội. Cơ sở kinh tế của xã hội cộng sản nguyên thủy là chế độ sở hữu chung về tư liệu sản xuất và sản phẩm lao động. Trong xã hội cộng sản nguyên thủy, do trình độ phát triền của lực lượng sản xuất thấp kém, công cụ lao động thô sơ, con người chưa có nhận thức đúng đắn về thiên nhiên và về bản thân mình, họ luôn luôn trong tình trạng mềm yếu, hoảng sợ và bất lực trước những tai họa của thiên nhiên thường xuyên xảy ra, năng suất lao động thấp Trong những điều kiện và hoàn cảnh đó, con người không thể sống riêng biệt mà phải dựa vào nhau, cùng chung sống, cùng lao động và cùng hưởng thụ những thành quả lao động chung. Để có thể cùng chung sống, cùng lao động và hưởng thụ những thành quả lao động, một- 12 -Giáo trình Lý Luận Nhà nước và pháp luật Đại học Luật Hà Nội nguyên tắc phân phối đặc trưng đã hình thành, đó là nguyên tắc bình quân. Mọi người đều bình đẳng trong lao động và hưởng thụ, không có ai có tài sản riêng, không có người giầu, kẻ nghèo, không có tình trạng người này chiếm đoạt tài sản của người kia. Xã hội chưa phân chia thành giai cấp và không có đấu tranh giai cấp.Chính những điều kiện kinh tế đó đã quyết định đời sống xã hội của chế độ cộng sản nguyên thủy. Tế bào cơ sở của xã hội không phải là gia đình mà là thị tộc. Thị tộc là kết quả của một quá trình liến hóa lâu dài. Nó xuất hiện Ơ một giaiđoạn khi xã hội đã phát triển đến một trình độ nhất định.Sự xuất hiện của tổ chức thị tộc là một bước tiến trong lịch sử phát triển của nhân loại, nó đã đặt nền móng cho việc hình thành hình thái kinh tế - xã hội đầu tiên trong lịch sử - hình thái kinh tế - xã hội cộng sản nguyên thủy. TỔ chức thị tộc đã thực sự là một tổ chức lao động và sản xuất, một bộ máy kinh tế - xã hội.Cơ sở kinh tế đặc trưng bằng chế độ sở hữu chung về tư liệu sản xuất và sản phẩm lao động đã quyết định mối quan hệ giữa người với người trong tổ chức thị tộc. Mọi người đều tự do, bình đẳng, không một ai có đặc quyền, đặc lợi đối với người khác trong cùng một thị tộc. Trong thị tộc đã tồn tại sự phân công lao động, nhưng mới chỉ là sự phân công lao động tự nhiên giữa đàn ông và đàn bà, giữa người già và trẻ nhỏ để thực hiện các loại công việc khác nhau chứ chưa mang tính xã hội.Thị tộc tổ chức theo huyết thống. Ơ giai đoạn đầu do những điều kiện về kinh lễ, xã hội và hôn nhân, do phụ thuộc vào địa vị chủ đạo của người phụ nữ trong thị tộc, các thị tộc đã được tổ chức theo chế độ mẫu hệ. Dần dần, sự phát triển của kinh tế xã hội đã tác động làm thay đổi quan hệ trong hôn nhân; mặt khác địa vị của người phụ nữ trong thị tộc cũng thay đổi. Người đàn ông đã giữ vai trò chủ đạo trong đời sống thị tộc và chế độ mẫu hệ đã chuyển thành chế độ phụ hệ.2. Quyền lực xã hội và quy phạm xã hội trong chế độ cộng sản nguyên thủy:Trong xã hội cộng sản nguyên thủy đã tồn tại quyền lực và hệ thống quản lý các công việc của thị tộc. Nhưng quyền lực trong xã hội cộng sản nguyên thủy mới chỉ là quyền lực xã hội, chưa mang tính giai cấp và hệ thống quản lý còn rấtđơn giản.Trong chế độ cộng sản nguyên thủy, quyền lực chưa tách khỏi xã hội mà nó gắn liền với xã hội, hòa nhập với xã hội. Quyền lực đó do toàn xã hội tổ chức ra và phục vụ lợi ích cho cả cộng đồng. Để tổ chức và quản lý thị tộc, đã xuất hiện hình thức hội đồng thị tộc. Hội đồng thị tộc là tổ chức quyền lực cao nhất của thị tộc, trong đó mọi người lớn tuổi không phân biệt đàn ông hay đàn bà, đều là thành viên của hội đồng thị tộc. Hội đồng có quyền quyết định tất cả các vấn đề quan trọng của thị tộc như: TỔ chức lao động sản xuất, tiến hành chiến tranh, tổ chức các nghi lễ tôn giáo, giải quyết các tranh chấp nội bộ. . . các quyết định của hội đồng thể hiện ý chí chung của tất cả mọi thành viên và có tính bắt buộc chung đối với mọi người. Mặc dù trong thị tộc chưa có các tổ chức cưỡng chế đặc biệt như cảnh sát, tòa án. . . nhưng quyền lực xã hội có hiệu lực rất cao và đã thể hiện tính cưỡng chế mạnh mẽ.- 13 -Giáo trình Lý Luận Nhà nước và pháp luật Đại học Luật Hà Nội Hội đồng thị tộc bầu ra những người đứng đầu thị tộc như tù trưởng, thủ lĩnh quân sự để thực hiện quyền lực và quản lý các công việc chung của thị tộc. Những người đứng đầu thị tộc có quyền lực rất lớn. Nhưng quyền lực của họ hoàn toàn không dựa vào một bộ máy cưỡng chế đặc biệt mà dựa vào tạp thể cộng đồng, trên cơ sở uy tín cá nhân và sự tín nhiệm, ủng hộ của các thành viên trong thị tộc. Những người đứng đầu thị tộc không có một đặc quyền, đặc lợi nào so vớicác thành viên trong thị tộc. HỌ cùng chung sống, cùng lao động và hưởng thụ như mọi thành viên khác và phải chịu sự kiểm tra của cộng đồng. HỌ có thể bị bãi miễn bất cứ lúc nào nếu uy tín không còn và không được tập thể cộng đồng ủng hộ nữa.Thị tộc là tổ chức tế bào cơ sở của xã hội cộng sản nguyên thủy, là một cộng đồng xã hội độc lập. Nhưng cùng với sự phát triển của xã hội, do nhiều yếu tố khác nhau tác động, trong đó có sự tác động của chế độ ngoại tộc hôn, đã đòi hỏi các thị tộc phải mở rộng các quan hệ với các thị tộc khác, dẫn đến sự xuất hiện các bào tộc và bộ lạc.Bào tộc là một liên minh bao gồm nhiều thị tộc hợp lại. Tổ chức quyền lực của bào tộc vẫn dựa trên cơ sở những nguyên tắc tó chức quyền lực trong thị tộc, nhưng đã thể hiện ở chừng mực nhất định sự tập trung quyền lực cao hơn. Hội đồng bào tộc bao gồm các tù trưởng, thủ lĩnh quân sự của các thị tộc (đã không phải là tất cả các thành viên của bào tộc). Mặc dù phần lớn các công việc trong bào tộc vẫn do hội nghị tất cả các thành viên của bào tộc quyết định, nhưng trong nhiều trường hợp chỉ do hội đồng bào tộc quyết định.Bộ lạc bao gồm nhiều bào tộc. Tổ chức quyền lực trong bộ lạc cũng dựa trên cơ sở những nguyên tắc tương tự của tổ chức quyền lực trong thị tộc và bào tộc nhưng đã thể hiện mức độ tập trung quyền lực cao hơn. Tuy nhiên, quyền lực vẫn mang tính xã hội, chưa mang tính giai cấp.Tóm lại, trong xã hội cộng sản nguyên thủy đã có quyền lực nhưng đó là thứ quyền lực xã hội được tổ chức và thực hiện dựa trên cơ sở của những nguyên lắc dân chủ thực sự, quyền lực xuất phát từ xã hội và phục vụ cho lợi ích của cả cộng đồng.Trong xã hội cộng sản nguyên thủy chưa có pháp luật nhưng đã tồn tại những quy tắc xử sự chung thống nhất - đó là các quy phạm xã hội thể hiện ý chí chung của lất cả mọi thành viên trong xã hội bao gồm các tập quán và các lần điều tôn giáo. Tập quán luôn gắn liền với các quy phạm đạo đức, quy phạm tôn giáo và nhiều khi đồng nhất với chúng. Do nhu cầu khách quan của xã hội cần có một trật tự, trong đó các thành viên trong xã hội phải tuân theo 'những chuẩn mực chung thống nhất, phù hợp với những điều kiện của xã hội và lợi ích của tập thể, các tập quán đã dần dần được hình thành. Tập quán xuất hiện một cách tự phát, dần dần được xã hội chấp nhận và trở thành quy tắc xử sự chung mang tính chất đạo đức và xã hội. Do trình độ nhận thức thấp kém của con người, nhiều tín điều tôn giáo cũng được mọi người chấp nhận và nhiều khi được coi là những chuẩn mực tuyệt đối thiêng liêng cho xử sự của con người, vì vậy được mọi người luân theo một cách tự nguyện.Như vậy, quy phạm xã hội là quy tắc xử sự thể hiện ý chí chung của các thành viên tròng xã hội được mọi người tự giác tuân theo. Trong quy phạm xã hội dường như không - 14 -Giáo trình Lý Luận Nhà nước và pháp luật Đại học Luật Hà Nội có sự phân biệt rõ ràng giữa quyền và nghĩa vụ. Trong nhiều trường hợp quyền được coi như là nghĩa vụ và ngược lại. Ví dụ: Việc tham gia vào hội đồng thị tộc, tham gia lao động, tham gia chiến tranh vừa là quyền, vừa là nghĩa vụ và việc tuân thủ các quy tắc xử sự đó dường như đã trở thành thói quen của mỗi thành viên. Vì vậy, các quy phạm xã hội có tác dụng lớn, đồng thời cũng mang tính cưỡng chế mạnh mẽ. Các cá nhân vi phạm quy tắc xử sự chung có thể phải chịu các biện pháp cưỡng chế khắc nghiệt.3. Sự tan rã của tổ chức thì tộc và sự xuất hiện nhà nước:Sự phát triển không ngừng của lực lượng sản xuất: Công cụ lao động được cải tiến, con người được phát triển về thể lực và trí lực ngày càng nhận thức đúng đắn hơn về thế giới và tích lũy được nhiều kinh nghiệm trong lao động, năng suất lao động cao đã tạo tiền đề làm thay đổi phương thức sản xuất cộng sản nguyên thủy và đòi hỏi sự phân công lao động tự nhiên phải được thay thế bằng sự phân công lao động xã hội. Lịch sử đã trải qua ba lần phân công lao động xã hội lớn, mà mỗi lần xã hội lại có những bước liến mới làm sâu sắc thêm quá trình tan rã của chế độ cộng sản nguyên thủy.Trong lao động và cùng với lao động con người được phát triển, hoạt động của con người ngày cảng phong phú, chủ động và tự giác hơn. Việc con người thuần dưỡng được động vật đã mở ra một kỷ nguyên mới trong sự phát triển của xã hội loài người. Chính những đàn gia súc được thuần dưỡng đã trở thành nguồn tích lũy lài sản quan trọng, là mầm mống sinh ra chế độ tư hữu. Nghề chăn nuôi phát triển rất mạnh làm xuất hiện ngày càng nhiều những gia đình chuyên làm nghề chăn nuôi và dần dần chăn nuôi đã trở thành một ngành kinh tê' độc lập tách ra khỏi ngành trồng trọt. ĐÓ là lần phân công lao động xã hội lớn đầu tiên.Sau lần phân công lao động xã hội thứ nhất, xã hội đã có những biến đổi sâu sắc. Bên cạnh ngành chăn nuôi phát triển mạnh mẽ, ngành trồng trọt cũng có những bước phát triển mới, năng suất lao động tăng nhanh, sản phẩm làm ra ngày càng nhiều. Con người đã tạo ra nhiều của cải hơn mức cần thiết để duy trì cuộc sống của chính bản thân họ. Do đó, đã xuất hiện những sản phẩm lao động dư thừa và đã phát sinh khả năng chiếm đoạt những sản phẩm dư thừa ấy. Gia súc đã trở thành nguồn tài sản cơ bản để tích lũy và trao đổi giữa các gia đình mà trước hết là giữa các gia đình tù trưởng, thủ lĩnh quân sự của thị tộc và bộ lạc. Do sự phát triển mạnh mẽ của nghề chăn nuôi và trồng trọt, một nhu cầu mới đã nảy sinh, nhu cầu về sức lao động. Vì vậy, nếu như trước kia, những tù binh bị bắt trong chiến tranh thường bị giết chết, thì nay đã được giữ lại làm nô lệ để bóc lột sức lao động.Như vậy, sau lần phân công lao động xã hội đầu tiên, mầm mống của chế độ tư hữu đã xuất hiện, xã hội đã phân chia thành người giàu, kẻ nghèo. Chế độ tư hữu xuất hiện đã làm thay đổi quan hệ hôn nhân, chế độ hôn nhân một vợ một chồng đã thay thế cho chế độ quần hôn. Đồng thời với sự thay đổi đó đã xuất hiện chế độ gia trưởng đặc trưng bằng vai trò tuyệt đối và quyền lực vô hạn của người chồng trong gia đình, "gia đình cá thể đã trở thành một lực lượng đang de dọa thị tộc". Xã hội tiếp tục phát triển với những bước tiến mới. Cùng với sự phát triển mạnh mẽ của chăn nuôi và trồng trọt thì thủ công nghiệp cũng phát triển. Việc con người tìm ra kim loại, đặc biệt là sắt đã tạo ra khả năng có thể trồng - 15 -Giáo trình Lý Luận Nhà nước và pháp luật Đại học Luật Hà Nội trọt trên những diện tích rộng lớn hơn, có thể khai hoang cả những miền rừng rú. Sắt mang lại cho người thợ thủ công nghiệp những công cụ lao động có giá trị. Nghề dệt, nghề chế tạo đồ kim loại và những nghề thủ công khác ngày càng được chuyên môn hóa đã làm cho sản phẩm được làm ra ngày càng nhiều loại và hoàn hảo hơn.Bên cạnh đó, ngoài ngũ cốc, các loại đỗ và hoa quả, nông nghiệp còn cung cấp cả dầu thực vật và rượu vang Một hoạt động nhiều mặt như thế đã dẫn đến sự phân công lao động lớn lần thứ hai là: Thủ công nghiệp đã tách ra khỏi nông nghiệp. Sự tăng trưởng không ngừng của sản phẩm lao động đã nâng cao giá trị sức lao động của con người. Sau lần phân công lao động xã hội đầu tiên, nô lệ đã ra đời nhưng còn có tính chất lẻ tẻ, thì nay đã trở thành bộ phận cấu thành chủ yếu của hệ thống xã hội; nô lệ không còn là kẻ phụ giúp đơn thuần nữa mà đã trở thành một lực lượng xã hội với số lượng ngày càng tăng, "họ đã bị dẩy di làm việc ở ngoài đồng ruộng và trong xưởng thợ, thành từng đoàn mười, mười hai người một".Sự phân công lao động xã hội lớn lần thứ hai đã đẩy nhanh quá trình phân hóa xã hội làm cho sự phân biệt giữa kẻ giàu và người nghèo, giữa chủ nô và nô lệ ngày càng sâu sắc mâu thuẫn giai cấp ngày càng tăng.Nền sản xuất đã tách ra thành các ngành sản xuất riêng, làm xuất hiện nhu cầu trao đổi và sản xuất hàng hóa ra đời. Nền sản xuất hàng hóa xuất hiện thì đồng thời thương nghiệp cũng phát triển dẫn đến sự phân công lao động xã hội lần thứ ba. Đây là lần phân công lao động giữ vai trò rất quan trọng và có một ý nghĩa quyết định. Sự phân công này làm nảy sinh ra một giai cấp không còn tham gia vào sản xuất nữa, mà chỉ làm công việc trao đổi sản phẩm, đó là giai cấp thương nhân. Nếu như ở hai lần phân công lao động xã hội trước, những nguyên nhân của sự hình thành giai cấp đều chỉ gắn liền với sản xuất mà thôi, thì ở lần phân công lao động xã hội thứ ba này, "lần đầu tiên xuất hiện một giai cấp tuy không tham gia sản xuất một tý nào, nhưng lại chiêm toàn bộ quyền lãnh đạo sản xuất và bắt những người sản xuất phụ thuộc vào mình về mặt kinh tê và bóc lột cả hai", "một giai cấp mà lịch sử loài người trước đó chưa hề biết đến”.Sự ra đời và bành trướng của thương mại đã kéo theo sự xuất hiện của đồng tiền, hàng hóa của các hàng hóa, nạn cho vay nặng lãi, quyền tư hữu về ruộng đất và chế độ cầm cố. Tất cả những yếu tố đó, làm cho sự tích tụ và tập trung của cải vào trong tay của số ít người giàu có diễn ra nhanh chóng, đồng thời thúc đẩy sự bần cùng hóa của quần chúng và sự tăng nhanh của đám đông dân nghèo. Số nô lệ tăng lên rất đông cùng với sự cưỡng bức và bóc lột ngày càng nặng nề của giai cấp chủ nô đối với họ.Những yếu tố mới xuất hiện đã làm đảo lộn đời sống thị tộc chế độ thị tộc đã tỏ ra bất lực. Những hoạt động thương nghiệp, sự thay đổi nghề nghiệp và sự nhượng quyền sở hữu đất đai đã đòi hỏi phải di động và thay đổi chỗ ở, phá vỡ cuộc sống định cư của thị tộc, làm mất đi điều kiện tiên quyết cho sự tồn tại của chế độ thị tộc (đó là các thành viên của một thị tộc hoặc bộ lạc phải cùng chung sống trên cùng một lãnh thổ mà chỉ mình họ cư trú mà thôi).- 16 -Giáo trình Lý Luận Nhà nước và pháp luật Đại học Luật Hà Nội Đứng trước những biến đổi của cơ cấu xã hội với khối đông dân cư không thuần nhất đó, những cộng đồng thị tộc vốn là những tổ chức khép kín và có đặc quyền không thể đứng vững được. Bởi vì, bên cạnh những nhu cầu và những lợi ích mà thị tộc phải bảo vệ và có tư cách để bảo vệ, đã xuất hiện những nhu cầu mới, những lợi ích của những tầng lớp người khác nhau không những xa lạ với chế độ thị tộc, mà còn đối lập với chế độ đó về mọi phương diện. Chính những lợi ích đó đã đòi hỏi phải có những cơ quan mới hình thành ở bên cạnh, ở bên ngoài tổ chức thị tộc, và do đó đã đối lập với thị tộc. Hơn thế nữa, những xung đột về lợi ích giữa kẻ giàu và người nghèo, giữa chủ nợ và con nợ cũng diễn ra ngày càng gay gắt trong mỗi tổ chức thị tộc. Chế độ dân chủ nguyên thủy đặc trưng trong tổ chức thị tộc đã biến thành chế độ dân chủ quý tộc.Như vậy, tổ chức thị tộc đã sinh ra từ một xã hội không biết đến mâu thuẫn nội tại và chỉ thích hợp với một xã hội kiểu đó thì nay khi một xã hội mới ra đời, một xã hội mà toàn bộ những điều kiện kinh tế của sự tồn tại của nó đã phân chia xã hội thành các giai cấp đối lập nhau, luôn luôn mâu thuẫn và đấu tranh gay gắt với nhau để bảo vệ lợi ích của giai cấp mình, tổ chức thị tộc trở thành bất lực, không thể phù hợp được nữa. Xã hội đó đòi hỏi phải có một tổ chức mới đủ sức để dập tắt cuộc xung đột công khai giữa các giai cấp ấy hoặc cùng lắm là để cho cuộc đấu tranh giai cấp diễn ra trong lĩnh vực kinh tế, dưới một hình thức gọi là hợp pháp. Tổ chức đó là nhà nước và nhà nước đã xuất hiện.Như vậy, nhà nước đã xuất hiện một cách khách quan, nó là sản phẩm của một xã hội đã phát triển đến một giai đoạn nhất định Nhà nước "không phải là một quyền lực từ bên ngoài áp đặt vào xã hội" mà là "một lực lượng nảy sinh từ xã hội", một lực lượng "tựa hồ như đứng trên xã hội", có nhiệm vụ làm dịu bớt sự xung đột và giữ cho sự xung đột đó nằm trong vòng “trật tự" .Sự xuất hiện nhà nước ở các vùng và của các dân tộc khác nhau cũng có những đặc điểm riêng do có những điều kiện kinh tế, xã hội và ngoại cảnh không giống nhau. Theo Ph.ănghen có ba hình thức xuất hiện nhà nước điển hình:- Aten là hình thức thuần túy nhất và cổ điển nhất. Nhà nước Aten nảy sinh chủ yếu và trực tiếp từ sự đối lập giai cấp và phát triển ngay trong nội bộ xã hội thị tộc.- Nhà nước Rô-ma là kết quả của cuộc cách mạng với thắng lợi của giới bình dân chống lại giới quý tộc thị tộc Rô - ma, nhưng sau một thời gian giới bình dân và giới qúy tộc hoàn toàn bị hòa tan vào với nhau.- Nhà nước của người Giéc-manh nảy sinh trực tiếp từ việc chinh phục đất đai rộng lớn của người khác. Tuy người Giéc-manh chiến thắng Đế chế Rô-ma nhưng do nhiều lí do và hoàn cảnh như cơ sở kinh tế, trình độ phát triển kinh tế của người đi chinh phục và kẻ bị chinh phục, mức độ của cuộc chiến đấu nên việc tổ chức và xây dựng nhà nước của người Giéc-manh có một số đặc điểm riêng. So với tổ chức thị tộc trước kia, thì nhà nước có hai đặc trưng cơ bản là phân chia dân cư theo lãnh thổ và thiết lập quyền lực công cộng. Như đã phân tích ở trên, tổ chức thị tộc được hình thành và dựa trên cơ sở của quan hệ huyết thống. Sự hình thành chế độ tư hữu và sự phân chia giai cấp trong xã hội đã làm - 17 -Giáo trình Lý Luận Nhà nước và pháp luật Đại học Luật Hà Nội cho những quan hệ huyết thống trở nên suy yếu, rệu rã và dần dần biến mất. Sự di động dân cư không ngừng làm cho thị tộc không thể giữ vững được hình thức tổ chức khép kín nữa. Quá trình pha trộn, đan xen giữa các thị tộc và bộ lạc đã diễn ra, tổ chức thị tộc chuyển hóa từng bước thành tổ chức hành chính lãnh thổ. Nhà nước xuất hiện đã lấy sự phân chia lãnh thổ làm điểm xuất phát và để cho công dân "thực hiện những quyền và nghĩa vụ xã hội của họ theo nơi cư trú, không kể họ thuộc thị tộc và bộ lạc nào". Cách tổ chức công dân theo lãnh thổ là đặc điểm chung của các nhà nước. Đặc trưng thứ hai của nhà nước là thiết lập một quyền lực công cộng đặc biệt, không còn hòa nhập với dân cư nữa.Trong xã hội cộng sản nguyên thủy đã có quyền lực công cộng (quyền lực xã hội) nhưng đó là thứ quyền lực do dân cư tự tổ chức ra quyền lực đó hòa nhập với xã hội, không mang tính chính trị và giai cấp. Nét đặc biệt của quyền lực công cộng sau khi nhà nước xuất hiện là quyền lực đó không thuộc về tất cả mọi thành viên của xã hội nữa, mà chỉ thuộc về giai cấp thống trị và phục vụ cho lợi ích của giai cấp thống trị. Để thực hiện quyền lực công cộng cần có một lớp người đặc biệt, một bộ máy cưỡng chế chuyên làm nhiệm vụ quản lý và "tựa hồ" như đứng trên giai cấp. Bộ máy cưỡng chế đó bao gồm quân đội, cảnh sát, tòa án va những công cụ vật chất như nhà tù và các tổ chức cưỡng bức khác mà xã hội tḥ tộc không hề biết đến. Giai cấp thống trị đã dùng quyền lực nhà nước để đặt ra các loại thuế, bắt buộc công dân phải đóng góp để nuôi dưỡng một bộ máy mà về thực chất chỉ phục vụ cho lợi ích của giai cấp thống trị đó với mục đích duy trị quyền thống trị giai cấp, đàn áp những người nuôi dưỡng nó. Vì lẽ đó mà nhà nước ngày càng trở nên xa lạ đối với xã hội và quyền lực nhà nước không thể thực hiện được bằng các phương pháp thông thường dựa trên cơ sở tự nguyện của công dân được nữa, mà phải sử dụng những phương pháp đặc biệt, phương pháp cưỡng chế nhà nước; phải sử dụng một thứ công cụ đặc biệt mà xã hội trước kia chưa hề biết đến - đó là pháp luật. Cho nên, cùng với sự ra đời của nhà nước thì pháp luật cũng xuất hiện. 4. Nguồn gốc của pháp luật:Những nguyên nhân làm phát sinh nhà nước cũng là những nguyên nhân dẫn đến sự ra đời của pháp luật. Trong xã hội cộng sản nguyên thủy, những tập quán (và tín điều tôn giáo) đã là những quy pham xã hội rất phù hợp để điều chỉnh các mối quan hệ xã hội lúc đó, bởi chúng phản ánh đúng trình độ phát triển kinh tế - xã hội của chế độ cộng sản nguyên thủy. Khi chế độ tư hữu xuất hiện và xã hội đã phân chia thành giai cấp thì những tập quán đó không còn phù hợp nữa, vì tập quán thể hiện ý chí chung của mọi người trong thị tộc Trong điều kiện lịch sử mới khi những xung đột về lợi ích giai cấp diễn ra gay gắt và cuộc đấu tranh giai cấp là không thể điều hòa được, thì cần thiết phải có một loại quy phạm mới để thiết lập cho xã hội một "trật tự”, một loại quy phạm thể hiện ý chí của giai cấp thống trị, đó là quy phạm pháp luat. Hệ thống pháp luật của các nhà nước được hình thành dần dần từng bước phụ thuộc vào những điều kiện và hoàn cảnh cụ thể của mỗi nước. Nhưng nói chung, giai cấp thống trị đều tìm cách vận dụng các tập quán để phục vụ lợi ích của giai cấp mình, dần dần thay đổi nòi dung của các tập quán và bằng con đường - 18 -Giáo trình Lý Luận Nhà nước và pháp luật Đại học Luật Hà Nội nhà nước nâng chúng thành các quy phạm pháp luật. Ví dụ: Đạo luật 12 bảng của La-mã chính là kết quả của quá trình chuyển hóa các tập quán thành các quy phạm pháp luật. Trong tổ chức công xã La-mã co đại đã có lập quán về quyền sở hữu tập thể đối với ruộng đất và nô lệ.Khi tổ chức công xã tan rã (điều này diễn ra trong thời gian dài) thì nội dung của tập quán trên thay đổi dần dần và cuối cùng, theo Luật 12 bảng của La-mã, mỗi gia đình La-mã co quyền định đoạt đối với phần đất của mình, còn nô lệ và súc vật trở thành tài sản riêng của mỗi gia đình giàu có.Hệ thống pháp luật của các nhà nước còn được hình thành từ một nguồn khác, đó là các văn bản do các cơ quan nhà nước ban hành. Việc chuyển hóa các tập quán để nâng chúng thành luật chỉ là một bộ phận trong sự hình thành hệ thống pháp luật của các nhà nước. Những mối quan hệ phức tạp mới phát sinh trong xã hội, đòi hỏi phải có các quy phạm pháp luật mới để điều chỉnh. Vì vậy, hoạt động xây dựng pháp luật của các nhà nước ra đời. Tuy nhiên, hoạt động này lúc đầu còn đơn giản và phiến diện, nhiều quyết định của các cơ quan tư pháp, tòa án đã có ý nghĩa như những nguyên tắc chung, những quy định chung. Hệ thống pháp luật được hình thành dần cùng với sự phát triển của các nhà nước và hoạt động xây dựng pháp luật của các cơ quan trung ương. Nhà nước đã ban hành ra các văn bản pháp luật nhằm củng cố chế độ tư hữu và quy định đặc quyền cho giai cấp thốngtrị. Ví dụ: Những văn bản pháp luật của nhà nước chủ nô như đạo luật Hammurapi, đạo luật Manh Như vậy, pháp luật là hệ thống các quy phạm do nhà nước ban hành, thể hiện ý chí của giai cấp thống trị. Nó khác hoàn toàn với các quy phạm xã hội khác (bao gồm chủ yếu là các tập quán) thể hiện ý chí của tất cả mọi người. Pháp luật ra đời cùng với nhà nước, pháp luật là công cụ sắc bén để thực hiện quyền lực nhà nước, duy trì địa vị và bảo vệ lợi ích của giai cấp thống trị. Nhà nước ban hành ra pháp luật và đảm bảo cho pháp luật được thực hiện. Cả hai hiện tượng đều là sản phẩm của cuộc đấu tranh giai cấp.- 19 -Giáo trình Lý Luận Nhà nước và pháp luật Đại học Luật Hà Nội CHƯƠNG III BẢN CHẤT, CÁC KIỂU VÀ CÁC HÌNH THỨC NHÀ NƯỚC1. Bản chất nhà nước:1.1. Khái niệm bản chất nhà nước:Vấn đề bản chất và ý nghĩa của nhà nước luôn luôn là đối tượng của cuộc đấu tranh tư tưởng gay gắt nhất. Đồng thời đây cũng là một trong những vấn đề khó nhất đã "trở thành trung tâm của mọi vấn đề chính trị và mọi tranh luận chính trị" Những người đại diện cho triết học, sử học, chính trị, kinh tế học và chính luận tư sản đã đưa ra nhiều thứ lý luận làm cho vấn đề càng trở nên phức tạp hơn. Vì nhiều lý do, các nhà lý luận tư sản không giải thích được một cách đúng đắn và khoa học vấn đề bản chất nhà nước, nên ở góc độ này hay góc độ khác đã biện hộ cho sự thống trị của giai cấp bóc lột không thừa nhận những quy luật vận động khách quan của nhà nước. Với phương pháp luận khoa học, trên cơ sở kế thừa và phát triển những thành tựu của nhiều bộ môn khoa học, học thuyết Mác-lênin về nhà nước và pháp luật đã giải thích được một cách đúng đắn vấn đề bản chất và ý nghĩa của nhà nước nói chung cũng như của nhà nước xã hội chủ nghĩa nói riêng.Xuất phát lừ việc nghiên cứu nguồn gốc của nhà nước, các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác-lênin đi đến kết luận "Nhà nước là sản phẩm và biểu hiện của những mâu thuẫn giai cấp không thể điều hòa được". Nghĩa là, nhà nước chỉ sinh ra và lồn tại trong xã hội có giai cấp và bao giờ cũng thể hiện bản chất giai cấp sâu sắc. Bản chất đó thể hiện trước hết ở chỗ nhà nước là một bộ máy cưỡng chế đặc biệt nằm trong tay của giai cấp cầm quyền, là công cụ sắc bén nhất để thực hiện sự thống trị giai cấp, thiết lập và duy trì trật tự xã hội.Trong xã hội có giai cấp, sự thống trị của giai cấp này đối với giai cấp khác đều thể hiện dưới ba loại quyền lực là quyền lực chính trị, quyền lực kinh tế và quyền lực tư tưởng. Trong đó, quyền lực kinh tế giữ vai trò quyết định, là cơ sở để bảo đảm cho sự thống trị giai cấp. Quyền lực kinh tế co ý nghĩa quan trọng vì nó tạo ra cho người chủ sở hữu khả năng có thể bắt những người bị bóc lột phải phụ thuộc về mặt kinh tế. Nhưng bản thân quyền lực kinh tế không thể duy trì được các quan hệ bóc lột. VÌ vậy, cần phải có nhà nước, một bộ máy cưỡng chế đặc biệt để củng cố quyền lực của giai cấp thống trị về kinh tế và để đàn áp sự phản kháng của các giai cấp bị bóc lột. Nhờ có nhà nước, giai cấp thống trị về kinh tế trở thành giai cấp thống trị về chính trị. Nói cách khác, giai cấp thống trị đó trở thành chủ thể của quyền lực kinh tế và quyền lực chính trị.Quyền lực chính trị "la bạo lực có tổ chức của một giai cấp để trấn áp giai cấp khác". Nhà nước là một bộ máy bạo lực do giai cấp thống trị tổ chức ra để trấn áp các giai cấp đối địch. Với ý nghĩa đó nhà nước chính là một tổ chức đặc biệt của quyền lực chính trị. Giai cấp thống trị sử dụng nhà nước để tổ chức và thực hiện quyền lực chính trị của giai cấp mình. Thông qua nhà nước ý chí của giai cấp thống trị được thể hiện một cách tập - 20 -Giáo trình Lý Luận Nhà nước và pháp luật Đại học Luật Hà Nội trung thống nhất và hợp pháp hóa thành ý chí nhà nước. Ý chí nhà nước có sức mạnh bắt buộc các giai cấp khác phải tuân theo một "trật tự” do giai cấp thống trị đặt ra, phải phục vụ cho lợi ích của giai cấp thống trị. Làm như vậy, giai cấp thống trị đã thực hiện sự chuyên chính của giai cấp mình đối với các giai cấp khác. Công cụ chủ yếu để thực hiện sự chuyên chính giai cấp là nhà nước, một bộ máy do giai cấp thống trị tổ chức ra. Trong các xã hội bóc lột, nền chuyên chính của các giai cấp bóc lột đều có đặc điểm chung là duy trì sự thống trị về chính trị, kinh tế và tư tưởng của thiểu số người bóc lột đối với đông đảo nhân dân lao động. Các nhà nước bóc lột đều có chung bản chất là bộ máy để thực hiện nền chuyên chính của giai cấp bóc lột: Nhà nước chủ nô là công cụ chuyên chính của giai cấp chủ nô, nhà nước phong kiến là công cụ chuyên chính của giai cấp địa chủ phong kiến, nhà nước tư sản là công cụ chuyên chính của giai cấp tư sản. Khác với điều đó, nhà nước xã hội chủ nghĩa với bản chất chuyên chính vô sản, là bộ máy để củng cố địa vị thống trị và bảo vệ lợi ích của giai cấp công nhân và nhân dân lao động chiếm đa số trong xã hội, để trấn áp những lực lượng thống trị cũ đã bị lật đổ và những phần tử chống đối cách mạng.Nhưng để thực hiện sự chuyên chính giai cấp không thể chỉ đơn thuần dựa vào bạo lực và cưỡng chế mà còn cần đến sự tác động về tư tưởng nữa. Giai cấp thống trị đã thông qua nhà nước để xây dựng hệ tư tưởng của giai cấp mình thành hệ tư tưởng thống trị trong xã hội, bắt các giai cấp khác phải lệ thuộc mình về mặt tư tưởng.Như vậy, nhà nước là một bộ máy đặc biệt để bảo đảm sự thống trị về kinh tê, để thực hiện quyền lực về chính trị và thực hiện sự tác động về tư tưởng đối với quần chúng. Ngoài việc thực hiện các chức năng trên, nhà nước còn phải giải quyết tất cả các vấn đề khác nảy sinh trong xã hội, nghĩa là phải thực hiện các chức năng xã hội. Điều đó nói lên rằng nhà nước là một hiện tượng phức tạp và đa dạng nó vừa mang bản chất giai cấp lại vừa mang bản chất xã hội. Mặc dù mỗi kiểu nhà nước có bản chất riêng, nhưng các nhà nước đều có một số đặc điểm chung. Để khái quát hóa bản chất chung của nhà nước, các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác-lênin đã đưa ra nhiều định nghĩa. Trong đó, phần lớn các định nghĩa đều xác định nhà nước là một bộ máy để thực hiện sự thống trị giai cấp, là bộ máy của quyền lực nhà nước. V.I.Lênin định nghĩa: "Nhà nước là một bộ máy dùng để duy trì sự thống trị của giai cấp này đối với giai cấp khác". Trong tác phẩm "Nhà nước và cách mạng" Người giải thích rõ thêm "Nhà nước theo đúng nghĩa của nó, là một bộ máy trấn áp đặc biệt của giai cấp này đối với giai cấp khác". Những định nghĩa này V.I.Lênin một mặt đã xác định rõ bản chất và ý nghĩa xã hội của nhà nước trong xã hội có giai cấp đối kháng (nhà nước theo đúng nghĩa của nó); mặt khác, đã nêu ra những yếu tố cơ bản cấu thành khái niệm nhà nước của bất kỳ kiểu nhà nước. Theo V.I.Lênin nhà nước trước hết là một bộ máy đặc biệt tách ra khỏi xã hội để thực hiện một quyền lực mang tính cưỡng chế và xét về bản chất, nhà nước bao giờ cũng là công cụ để thực hiện sự thống trị giai cấp. Nhà nước xã hội chủ nghĩa cũng có một số đặc điểm chung như các kiểu nhà nước khác, nhưng với bản chất là - 21 -Giáo trình Lý Luận Nhà nước và pháp luật Đại học Luật Hà Nội chuyên chính vô sản nó không còn là nhà nước theo đúng nghĩa nữa mà chỉ là "nửa nhà nước". Tính giai cấp là mặt cơ bản thể hiện bản chất của nhà nước. Tuy nhiên, bên cạnh đó nhà nước còn thể hiện rõ nét tính xã hội. Dù trong xã hội nào, nhà nước cũng một mặt bảo vệ lợi ích của giai cấp (lực lượng) cầm quyền, nhưng đồng thời cũng phải chú ý đến lợi ích chung của toàn xã hội. Từ những kết luận trên có thể đi đến định nghĩa sau: Nhà nước là một tổ chức đặc biệt của quyền lực chính trị, một bộ máy chuyên làm nhiệm vụ cưỡng chế và thực hiện các chức năng quản lý đặc biệt nhằm duy trì trật tự xã hội, thực hiện mục đích bảo vệ địa vị của giai cấp thống trị trong xã hội. 1.2. Vị trí của nhà nước trong xã hội có giai cấp:Để xác địnhvị trí của nhà nước trong xã hội có giai cấp trước hết cần tìm hiểu mối quan hệ giữa nhà nước và xã hội có giai cấp nói chung. Nhà nước và xã hội có giai cấp là hai hiện tượng có quan hệ qua lại với nhau; giữa chúng vừa có sự thống nhất lại vừa có sự khác biệt. Sự thống nhất thể hiện ở chỗ xã hội có giai cấp không thể tồn tại thiếu nhà nước đồng thời nhà nước chỉ xuất hiện, tồn tại và phát triển trong xã hội có giai cấp. Mặt khác, nhà nước và xã hội không đồng nhất với nhau. Khái niệm xã hội rộng hơn khái niệm nhà nước. Về mặt cơ cấu, xã hội được hình thành từ các giai cấp và đẳng cấp khác nhau, còn nhà nước được cấu thành từ những chế định pháp lý và thiết chế nhà nước. Trong mối quan hệ qua lại giữa chúng, xã hội giữ vai trò quyết định, là cơ sở cho sự tồn tại và phát triển của nhà nước. Những biến đổi trong sự vận động và phát triển của xã hội sớm hay muộn cũng sẽ dẫn tới sự thay đổi tương ứng của nhà nước. Ngược lại nhà nước cũng có sự tác động mạnh mẽ tới sự phát triển mọi mặt của xã hội. Vì vậy, khi nghiên cứu những vấn đề về nhà nước phải gắn chúng với những điều kiện cụ thể của xã hội, đồng thời cũng phải chú ý đến những quy luật phát triển riêng của nhà nước, chú ý đến vai trò của nó trong sự tác động trở lại đối với xã hội. Nhà nước là một bộ phận của thượng tầng kiến trúc xã hội, nó là sản phẩm của một chế độ kinh tế - xã hội nhất định. Sự phát triển của hạ long cơ sở quyết định sự phát triển của nhà nước. Tuy nhiên, những sự biến đổi của nhà nước không phải chỉ phụ thuộc vào những biến đổi trong cơ sở kinh tế của xã hội. Các điều kiện và yếu tố như đối sánh giai cấp mức độ gay gắt của những mâu thuẫn xã hội, các đảng phái chính trị, các trào lưu chính trị pháp lý đều có ảnh hưởng đến sự phát triển của nhà nước. Đồng thời, nhà nước luôn tác động mạnh mẽ đến cơ sở kinh tế, đến những điều kiện và quá trình phát triển của sản xuất xã hội cũng như đến các hiện tượng xã hội khác. Trong xã hội có giai cấp, để bảo vệ và thực hiện những lợi ích của mình, ngoài nhà nước ra, giai cấp thống trị còn thiết lập nhiều tổ chức chính trị xã hội khác nữa trong đó đáng chú ý nhất là các đảng phái chính trị. So với các tổ chức chính trị xã hội đó, nhà nước có một vai trò đặc biệt, nó nằm ở vị trí trung tâm giữa các tổ chức chính trị xã hội, bởi vì chỉ nhà nước mới có các cơ quan đặc biệt cùng với các phương tiện vật chất kèm theo như quân đội, cảnh sát, toà án, nhà tu cho nên nó có thể tác động một cách mạnh mẽ và toàn - 22 -Giáo trình Lý Luận Nhà nước và pháp luật Đại học Luật Hà Nội diện đến đời sống xã hội. Sự tác động của nhà nước đến quá trình phát triển của xã hội được thực hiện thông qua việc đề ra chủ trương, đường lối, chính sách nhằm thực hiện các nhiệm vụ chính trị của giai cấp cầm quyền. Các chủ trương chính sách của nhà nước bao giờ cũng thể hiện một cách trực tiếp lợi ích kinh tế, chính trị của các giai cấp.Chẳng hạn, chính sách của nhà nước tư sản luôn luôn xuất phát từ chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất tư bản chủ nghĩa, phản ánh và bảo vệ các lợi ích chung của giai cấp tư sản; chính sách của nhà nước xã hội chủ nghĩa dựa trên chế độ sở hữu xã hội chủ nghĩa về tư liệu sản xuất luôn phản ánh và bảo vệ lợi ích chung của giai cấp công nhân và nhân dân lao động. Nhà nước giữ vai trò quyết định trong việc thực hiện những lợi ích cơ bản của giai cấp cho nên sự tham gia của nhà nước vào việc xác định nhiệm vụ chính trị, kinh tế, xã hội, xác định phương hướng, hình thức và nội dung hoạt động của nhà nước là yếu tố quan trọng trong chính sách của nhà nước.So với các tổ chức khác trong xã hội có giai cấp, nhà nước có một số đặc điểm riêng sau đây:- Nhà nước thiết lập một quyền lực công cộng đặc biệt không còn hòa nhập với dân cư nữa; chủ thể của quyền lực này là giai cấp thống trị về kinh tế và chính trị. Để thực hiện quyền lực này và để quản lý xã hội, nhà nước có một lớp người đặc biệt chuyên làm nhiệm vụ quản lý; họ tham gia vào các cơ quan nhà nước và hình thành nên một bộ máy cưỡng chế để duy trì địavị của giai cấp thống trị, bắt các giai cấp khác phải phục tùng theo ý chí của giai cấp thống trị. - Nhà nước phân chia dân cư theo lãnh thổ thành các đơnvị hành chính, không phụ thuộc vào chính kiến, huyết thống, nghề nghiệp hoặc giới tính Việc phân chia này quyết định phạm vi tác động của nhà nước trên quy mô rộng lớn nhất và dẫn đến việc hình thành các cơ quan trung ương và địa phương của bộ máy nhà nước.- Nhà nước có chủ quyền quốc gia. Chủ quyền quốc gia mang nội dung chính trị pháp lý, nó thể hiện quyền độc lập tự quyết của nhà nước về những chính sách đối nội và đối ngoại không phụ thuộc vào các yếu tố bên ngoài. Chủ quyền quốc gia là thuộc tính không thể chia cắt của nhà nước.- Nhà nước ban hành pháp luật và thực hiện sự quản lý bắt buộc đối với mọi công dân. Với tư cách là người đại diện chính thức của toàn bộ xã hội, nhà nước là tổ chức duy nhất có quyền ban hành pháp luật. Pháp luật do nhà nước ban hành nên có tính bắt buộc chung, mọi người (công dân) đều phải tôn trọng pháp luật.- Nhà nước quy định và thực hiện việc thu các loại thuế dưới các hình thức bắt buộc, với số lượng và thời hạn ấn định trước. Sở dĩ nhà nước phải đặt ra các loại thuế vì bộ máy của nhà nước bao gồm một lớp người đặc biệt, tách ra khỏi lao động sản xuất để thực hiện chức năng quản lý; bộ máy đó phải được nuôi dưỡng bằng nguồn tài chính lấy từ khu vực sản xuất trực tiếp. Thiếu thuế, bộ máy nhà nước không thể tồn tại được. Nhưng mặt khác, chỉ có nhà nước mới có độc quyền đặt ra thuế và thu thuế vì nhà nước là tổ chức duy nhất có tư cách đại diện chính thức của toàn xã hội.- 23 -Giáo trình Lý Luận Nhà nước và pháp luật Đại học Luật Hà Nội Những đặc điểm trên nói lên sự khác nhau giữa nhà nước với các tổ chức chính trị xã hội khác, đồng thời cũng phản ánh vị trí và vai trò của nhà nước trong xã hội có giai cấp. 2. Khái niệm chức năng của nhà n ước và bộ máy nhà nước :Chức năng của nhà nước là những phương diện (mặt) hoạt động chủ yếu của nhà nước nhằm để thực hiện những nhiệm vụ đặt ra trước nhà nước. Chức năng của nhà nước được xác định xuất phát từ bản chất của nhà nước, do cơ sở kinh tế và cơ cấu giai cấp của xã hội quyết định. V í dụ : các nhà nước bóc lột được xây dựng trên cơ sở của chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất và bóc lột nhân dân lao động cho nên chúng có những chức năng cơ bản như bảo vệ chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất, đàn áp sự phản kháng và phong trào cách mạng của nhân dân lao động, tổ chức, tiến hành chiến tranh xâm lược để mở rộng ảnh hưởng và nô ḍch các dân tộc khác. Nhà nước xã hội chủ nghĩa có cơ sở kinh tế là chế độ sở hữu xã hội chủ nghĩa, là công cụ để bảo vệ lợi ích của đông đảo quần chúng lao động, vì vậy chức năng của nhà nước xã hội chủ nghĩa khác với chức năng của nhà nước bóc lột cả về nội dung và phương pháp tổ chức thực hiện.Căn cứ vào phạm vi hoạt động của nhà nước, các chức năng được chia thành chức năng đối nội và chức năng đối ngoại:Chức năng đối nội là những mặt hoạt động chủ yếu của nhà nước trong nội bộ đất nước. V í dụ : Đảm bảo trật tự xã hội, trấn áp những phần tử chống đối chế độ, bảo vệ chế độ kinh te la những chức năng đối nội của các nhà nước.Chức năng đối ngoại thể hiện vai trò của nhà nước trong quan hệ với các nhà nước và dân tộc khác. Ví dụ: phòng thủ đất nước, chống sự xâm lược từ bên ngoài, thiết lập các mối bang giao với các quốc gia khác Các chức năng đối nội và đối ngoại có quan hệ mật thiết với nhau. Việc xác định và thực hiện các chức năng đối ngoại luôn luôn phải xuất phát từ tình hình thực hiện các chức năng đối nội. Đồng thời, kết quả của việc thực hiện các chức năng đối ngoại sẽ tác động mạnh mẽ tới việc tiến hành các chức nang đối nội.Để thực hiện các chức năng đối nội và đối ngoại, nhà nước sử dụng nhiều hình thức và phương pháp hoạt động khác nhau, trong đó có ba hình thức hoạt động chính là: Xây dựng pháp luật, tổ chức thực hiện pháp luật và bảo vệ pháp luật. Trong mỗi nhà nước, việc sử dụng ba hình thức hoạt động này cũng có những đặc điểm khác nhau. Tùy thuộc vào tình hình cụ thể của mỗi nước, các phương pháp hoạt động để thực hiện các chức năng của nhà nước cũng rất đa dạng nhưng nh́n chung có hai phương pháp chính là thuyết phục và cưỡng chế. Trong các nhà nước bóc lột, cưỡng chế được sử dụng rộng rãi và là phương pháp chủ yếu để thực hiện các chức năng của nhà nước. Ngược lại, trong các nhà nước xã hội chủ nghĩa, thuyết phục là phương pháp cơ bản, còn cưỡng chế được sử dụng kết hợp và dựa trên cơ sở của thuyết phục và giáo dục. Các chức năng và nhiệm vụ của nhà nước được thực hiện thông qua bộ máy nhà nước.Bộ máy nhà nước là hệ thống các cơ quan từ trung ương xuống địa phương, bao gồm nhiều loại cơ quan như cơ quan lập pháp, hành pháp, tư pháp Toàn bộ hoạt động của bộ - 24 -Giáo trình Lý Luận Nhà nước và pháp luật Đại học Luật Hà Nội máy nhằm thực hiện các chức năng của nhà nước, phục vụ cho lợi ích của giai cấp thống trị. Bộ máy nhà nước bao gồm nhiều cơ quan, mỗi cơ quan cũng có những chức năng, nhiệm vụ riêng phù hợp với phạm vi quyền hạn được giao. Vì vậy cần phân biệt chức năng nhà nước với chức năng của mỗi cơ quan nhà nước cụ thể. Chức năng của nhà nước là phương diện hoạt động chủ yếu của toàn thể bộ máy nhà nước, trong đó mỗi cơ quan khác nhau của nhà nước đều tham gia thực hiện ở những mức độ khác nhau. Chức năng của một cơ quan chỉ là những mặt hoạt động chủ yếu của riêng cơ quan đó nhằm góp phần thực hiện những chức năng và nhiệm vụ chung của nhà nước.Mỗi kiểu nhà nước có bản chất riêng nên chức năng của các nhà nước thuộc mỗi kiểu nhà nước cũng khác nhau và việc tổ chức bộ máy để thực hiện các chức năng đó cũng có những đặc điểm riêng. Vì vậy, khi nghiên cứu các chức năng của nhà nước và bộ máy nhà nước phải xuất phát từ bản chất nhà nước trong mỗi kiểu nhà nước cụ thể để xem xét. 3. Các kiểu nhà nước:Kiểu nhà nước là một trong những khái niệm cơ sở có ý nghĩa rất quan trọng của lý luận về nhà nước và pháp luật. Nhờ khái niệm kiểu nhà nước chúng ta có thể nhận thức được một cách cụ thể và lôgíc ve bản chất và ý nghĩa xã hội của các nhà nước được xếp vào cùng một loại, về những điều kiện tồn tại và phát triển của các nhà nước đó. Ví dụ: khi xac định một nhà nước đã tồn tại trong một thời điểm lịch sử nhất định thuộc kiểu nhà nước chủ nô, chúng ta sẽ có ngay những thông tin cơ bản về bản chất và những dấu hiệu đặc trưng của nhà nước đó.Lý luận Mác - Lenin ve nhà nước và pháp luật đã đưa ra khái niệm kiểu nhà nước trong lịch sử: Kiểu nhà nước là tổng thể những dấu hiệu (đặc điểm) cơ bản, đặc thù của nhà nước, thể hiện bản chất giai cấp và những điều kiện tồn tại và phát triển của nhà nước trong một hình thái kinh tế xã hội nhất định. Cơ sở để xác định kiểu nhà nước là học thuyết Mác - Lênin về các hình thái kinh tế xã hội. Mỗi kiểu nhà nước phù hợp với một chế độ kinh tế nhất định của một xã hội có giai cấp. Đặc điểm chung của mỗi hình thái kinh tế xã hội sẽ quyết định những dấu hiệu cơ bản, đặc thù của một kiểu nhà nước tương ứng.Trong lịch sử xã hội có giai cấp đã tồn tại bốn hình thái kinh tế xã hội: Chiếm hữu nô lệ, phong kiến, tư bản chủ nghĩa và xã hội chủ nghĩa. Phù hợp với bốn hình thái kinh tế xã hội đó đã có bốn kiểu nhà nước:- Kiểu nhà nước chủ nô;- Kiểu nhà nước phong kiến;- Kiểu nhà nước tư sản;- Kiểu nhà nước xã hội chủ nghĩa.Các kiểu nhà nước chủ nô, phong kiến, tư sản mặc dù mỗi kiểu có những đặc điểm riêng nhưng chúng đều là những kiểu nhà nước bóc lột được xây dựng trên cơ sở của chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất. Các nhà nước đó đều là "nhà nước theo đúng nghĩa", là công cụ để bảo vệ chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất, duy trì sự thống trị của giai cấp bóc lột đối với đông đảo quần chúng nhân dân lao động. Nhà nước xã hội chủ nghĩa là kiểu nhà nước mới có bản chất khác với các kiểu nhà nước bóc lot. Nhiem vụ của nhà nước xã hội chủ - 25 -

Tài liệu liên quan

• tiểu luận môn lý luận nhà nước và pháp luật
  • 6
  • 4
  • 27
• bt lớn lý luận nhà nước và pháp luật dân chủ
  • 8
  • 1
  • 4
• Giáo trình Lý luận Nhà nước và pháp luật ĐH Luật Hà Nội
  • 274
  • 16
  • 253
• Tài liệu ôn thi cao học hành chính môn lý luận nhà nước và pháp luật
  • 42
  • 1
  • 15
• Lý luận nhà nước và pháp luật
  • 7
  • 1
  • 13
• Tài liệu về lý luận nhà nước và pháp luật 1
  • 43
  • 1
  • 3
• lý luận nhà nước và pháp luật 1
  • 73
  • 676
  • 1
• Đề thi lý luận nhà nước và pháp luật
  • 3
  • 1
  • 18
• Lý Luận Nhà Nước Và Pháp Luật 1 Nguyễn Hữu Lạc
  • 51
  • 1
  • 0
• lý luận nhà nước và pháp luật quan hệ giữa Nhà nước và pháp luật
  • 8
  • 1
  • 31

Tài liệu bạn tìm kiếm đã sẵn sàng tải về

(1.69 MB - 274 trang) - Giáo trình Lý luận Nhà nước và pháp luật ĐH Luật Hà Nội Tải bản đầy đủ ngay ×