Hịch Tướng Sĩ - Dụ Chư Tỳ Tướng Hịch Văn - Người Kể Sử

• Hoàn cảnh
• Nhận định của các sử gia
• Bản dịch của Ngô Tất Tố
• Bản dịch của Nguyễn Văn Bình
• Tư liệu tham khảo

Dụ chư tỳ tướng hịch văn (諭諸裨將檄文), thường được gọi là Hịch tướng sĩ, là bài hịch viết bằng văn ngôn của Trần Hưng Đạo viết cuối thế kỷ 13 trước cuộc chiến tranh Nguyên Mông-Đại Việt lần 2.

Hoàn cảnh

Tháng 12 năm Giáp Thân 1284, hiệu Thiệu Bảo năm thứ 6, đời Trần Nhân Tông, đại binh Thoát Hoan tiến đánh Chi Lăng, Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn thất thế đưa quân chạy về Vạn Kiếp. Vua Nhân Tông thấy thế giặc mạnh, cho mời Hưng Đạo Vương về Hải Dương mà phán rằng:

Hưng Đạo Vương tâu:

Vua Trần Nhân Tông nghe thế yên lòng. Hưng Đạo Vương trở về Vạn Kiếp hiệu triệu 20 vạn quân Nam, và thảo bài Dụ chư tỳ tướng hịch văn (chữ Hán: 諭諸裨將檄文, thường gọi là Hịch tướng sĩ) để khuyên răn tướng sĩ, đại ý khuyên binh sĩ học tập và rèn luyện võ nghệ, khuyên các tướng học tập trận pháp theo sách Binh thư yếu lược, chuẩn bị cho cuộc chiến tranh Nguyên Mông-Đại Việt lần 2.

Nhận định của các sử gia

Ngô Tất Tố viết rằng bài Dụ chư tỳ tướng hịch văn cho thấy, không những Hưng Đạo Vương là võ tướng mà ông còn có tài học vấn, đọc nhiều sách và thông hiểu nhiều điển tích cổ kim.

Trong "Việt Nam Sử Lược", Trần Trọng Kim ghi rằng binh sĩ nghe lời hịch nức lòng, lấy mực xăm vào tay hai chữ: "Sát Thát" (nghĩa giết quân Mông Cổ), và hết lòng chiến đấu chống giặc.

Bản dịch của Ngô Tất Tố

Dưới đây là bản dịch của Ngô Tất Tố trong “Việt Nam Văn Học: Văn Học Đời Trần” NXB Đại Nam, Sài Gòn, 1960.

Ta thường nghe: Kỷ Tín lấy thân chết thay, cứu thoát được vua Cao-đế; Do Vu chìa lưng chịu giáo che chở được vua Chiêu-vương; Dự Nhượng nuốt than để trả thù cho thầy; Thân Khoái chặt tay để gánh nạn cho nước; Uất Trì Cung một viên tướng nhỏ, còn biết che đỡ Đường-chủ, ra khỏi vòng vây của Thế Sung; Nhan Cảo-Khanh là bầy tôi xa, còn biết mắng chửi Lộc Sơn, không nghe lời dụ của nghịch-tặc. Từ xưa, những bậc trung-thần nghĩa-sĩ, lấy thân theo nước, đời nào là không có đâu? Nếu mấy người kia, chăm chăm học thói dút-dát của con gái trẻ con, chẳng qua cũng đến chết dũ ở dưới cửa sổ, đâu được ghi tên vào trong thẻ tre lụa trắng, danh tiếng cùng trời đất cùng lâu bền?

Các người đời đời là con nhà võ, không biết chữ nghĩa, nghe những chuyện ấy, thảy đều nửa tin nửa ngờ. Thôi thì những việc cổ xưa, hãy để đó không nói đến nữa. Nay ta hãy đem chuyện nước Tống, giống Thát(là chuyện gần đây) kể cho các người cùng nghe: Vương công Kiên là người gì? Nguyễn văn Lập tỳ-tướng của y lại là người gì, chỉ có vòng thành Điếu-ngư nhỏ bằng cái đấu hai người ấy chống nổi toán quân trăm vạn của Mông-kha, khiến cho con dân nước Tống, đến nay hãy còn nhớ ơn. Đường ngột Ngại là người gì? Xích tu Tư tỳ-tướng của y lại là người gì? xông pha lam-chướng trên đuờng muôn dặm, hai người ấy đánh được quân Nam-chiếu trong vài tuần, khiến cho vua chúa giòng Thát nay còn để tiếng!

Huống chi ta với các ngươi, sinh ở buổi rối ren, lớn lên nhằm khi khó nhọc, chính mắt ngó thấy sứ ngụy đi lại, đường xá nghẽn-ngang, chúng múa cái lưỡi cú quạ làm nhục chốn triều-đình, chúng giơ cái thân chó dê, kiêu ngạo với quan tể-phụ; chúng nhờ mệnh lệnh của chúa Mông-Cổ, mà đòi nào ngọc nào lụa, sự vòi vĩnh thật vô cùng; chúng mượn danh hiệu của vua Vân-nam mà hạch nào bạc nào vàng; của kho đụn đã hồ hết Cung-đốn cho chúng giống như đem thịt mà liệng cho cọp đói, sao cho khỏi lo về sau?

Ta thường thì tới bữa quên ăn, giữa đêm vỗ gối, nước mắt tràn xuống đầy mép, tấm lòng đau như bị đâm, vẫn lấy cái sự chưa thể ăn thịt nằm da, nuốt gan uống máu của chúng làm tức. Dẫu cho một trăm cái thân của ta phải đem đốt ở đồng cỏ, một nghìn cái thân của ta phải đem bọc vào da ngựa, ta cũng vui lòng. Các ngươi lâu nay ở dưới cửa ta cầm giữ binh-quyền, thiếu áo thì mặc áo cho, thiếu ăn thì sẻ cơm đỡ, quan nhỏ thì cho lên chức, bổng ít cho thêm lương, đi thủy cấp thuyền, đi bộ cấp ngựa, những khi trận mạc, sự sống thác thầy chung với trò, những lúc mừng khao, tiếng vui cười ai cũng như nấy. So với Công Kiên làm chức thiên-lý, Ngột Ngại ở ngôi phó nhị, có khác gì đâu.

Thế mà các ngươi thấy chủ bị nhục chẳng lấy làm lo, gặp nước bị dơ chẳng lấy làm thẹn, làm tướng nhà nước phải hầu mấy đứa chum mường, mà không có lòng căm hờn, nghe khúc nhạc thờ đem thết một tên ngụy sứ, mà không có vẻ tức giận; kẻ thì chọi gà cho thích, kẻ thì đánh bạc mua vui, có người chỉ chăm vườn ruộng, cốt nuôi được nhà; có người chỉ mến vợ con, lấy mình làm trọng; cũng có kẻ chỉ lo làm giàu làm có, việc quân quốc chẳng thèm đoái hoài, cũng có người chỉ ham về săn-bắn mà quên việc binh, hoặc là đam mùi rượu ngọt, hoặc là mê tiếng hát hay.

Một khi giặc Mông đến nơi, thì cựa con gà nòi không thể đâm thủng áo-giáp của giặc; thuật ở bàn bạc không thể đem làm mưu mẹo ở trong quân; vườn ruộng tuy giàu, tấm thân ấy nghìn vàng khôn chuộc; vợ con tuy sẳn, trong đám ba quân khó dùng, của cải tuy nhiều, không thể mua được đầu giặc; chó săn tuy khỏe, không thể đuổi được quân thù, rượu ngon không đủ để cho giặc phải mê; hát hay không đủ làm cho giặc phải điếc; lúc đó thầy trò ta sẽ cùng bị trói, đáng đau đớn biết chừng nào! Nếu thế, chẳng những là thái-ấp của ta không còn, mà bổng-lộc của các ngươi cũng bị kẻ khác chiếm mất; chẳng những là gia- quyến của ta phải đuổi, mà vợ con của các ngươi cũng bị kẻ khác bắt đi; chẳng những xã tắc của tổ tông ta sẽ bị dày xéo, mà đến mồ mả của cha mẹ ngươi cũng sẽ bị kẻ khác đào lên, chẳng những thân ta kiếp này chịu nhục, và trăm kiếp khác tiếng nhơ khôn rửa, tên xấu vẫn còn, mà gia thanh của các ngươi cũng chẵng khỏi mang tiếng là nhà bại tướng. Đã đến khi đó các ngươi muốn chơi bời cho thỏa, được chăng?

Nay ta bảo rõ các ngươi: cái chuyện dấm lửa đống củi phải lo, mà câu sợ canh thổi rau nên nhớ. Các ngươi hãy nên huấn luyện quân-sĩ, rèn-tập cung tên, khiến cho người người giỏi như Bàng Mông, nhà nhà đều là Hậu Nghệ, bêu đầu Tất-Liệt dưới cửa khuyết, ướp thịt Thoát-Hoan trong trại rơm. Như thế chẳng những là thái-ấp của ta mãi mãi là của gia truyền, mà bổng-lộc các ngươi cũng được suốt đời hưởng thụ; chẳng những gia- quyến của ta được yên giường nệm, mà vợ con các ngươi cũng được sum họp đến già; chẳng những là tông-miếu ta sẽ được muôn đời tế lễ, mà tổ tông các ngươi cũng được thờ cúng quanh năm; chẳng những thân ta kiếp này đắc chí, mà đến các người dưới trăm đời nữa tiếng thơm vẫn lưu truyền; chẳng những tên tuổi ta không bị mai một, mà đến tên họ các người cũng để tiêng thơm trong sử xanh. Khi ấy các ngươi không muốn vui chơi, được chăng?

Nay ta lựa chọn binh pháp các nhà, làm một quyển sách, đặt tên là sách “Binh-thư yếu-lược”. Nếu các ngươi biết chuyên-tập sách ấy, nghe lời dạy-bảo của ta, ấy là duyên thầy trò kiếp xưa; Nếu các ngươi bỏ bê sách ấy, trái lời dạy-bảo của ta, ấy là mối cựu thù kiếp xưa, Sao vậy? Bởi vì như vậy tức là kẻ thù không đội chung trời, thế mà các ngươi không nghĩ tới, điềm nhiên không lo đến sự rửa thẹn, không tinh; đến việc trừ hung, không nhớ đến chuyện dạy-tập quân-sĩ. Thế là giở giáo hàng giặc, nắm tay chống giặc. Rồi đây, sau khi dẹp yên quân giặc, các ngươi sẽ phải thẹn muôn đời, còn mặt-mũi nào đứng giữa khoảng trời đất che chở? Ta muốn các ngươi biết rõ bụng ta, nhân viết mấy lời đó làm hịch.

Bản dịch của Nguyễn Văn Bình

• Nội dung bài hịch được cử nhân Nguyễn Văn Bình dịch thành lối song thất lục bát như sau:

Xưa Kỷ Tín liều thân chịu chết,Cứu Hán Vuơng thoát khỏi Hoàng DươngDo Vu cháu Sở Chiêu Vương,Giơ lưng đỡ giáo tìm đường cứu vua.Kìa Dự Nhượng thuở xưa người Tấn,Từng nuốt than lận đận phục thù.Kìa Thân Khoái một Tể Phu,Chặt tay theo nạn với vua Tề.Quan nhỏ nhưa Uất Trì Kính Đức,Giúp Thái Tông khỏi bước trùng vi.Cảo Khanh quan ở biên thùy,Già mồm chửi giặc không hề tiếc thân.Bậc nghĩa sĩ trung thần từ trước,Từng diệt thân cứu nước có nhiều.Những người kia nếu chẳng liều,Chết suông như đám nữ lưu xó nhà.Còn danh tiếng đâu mà chép lại,Cùng kiền khôn truyền mãi không ngần.Các ngươi dòng dõi vũ thần,Xưa này nào có hiểu văn nghĩa gì.Nghe câu chuyện bán nghi bán tin,Sự muôn năm nhắc đến chi vay ?Nay ta hãy nói cho hay,Thử xem Tống, Thát truyện này ra sao ?Vương Công Kiên người nào thế vậy ?Tướng Nguyễn Văn Lập ấy người nào ?Điếu ngư thằng bé tẻo teo,Chống quân Mông Cổ ồn ào trăm muôn.Khiến quân Tống thắng luôn mấy trận,Đến bây giờ dân vẫn hàm ân.Ngột Lang là tướng Đốc Quân,Với Tỳ tướng Xích là nhân phẩm nào ?Ngoài muôn dặm quản bao nước độc,Trong mấy ngày phá rốc quân Nam.Lòng vua Thát Đát đã cam,Đến n nay lừng lẫy tiếng thơm nhường nào ?Ta với ngươi sinh vào đời loạn,Vừa gặp bao cơn vận hạn gian nan.Sứ Nguyên lai vãng bao lần,Mọi nơi đường sá muôn vàn nôn nao.Triều đình bị cú diều soi mói,Tể tướng thì lang sói rẻ khinh.Mượn oai Hốt Liệt tranh giành,Lấy bao của báu chưa đành lòng tham.Cậy thế chúa Vân Nam nạt nã,Đòi bạc vàng hết cả kho ta.Thịt nuôi hùm đói mãi a ?Sao cho thoát khỏi lo xa sau này.Ta đây những hàng ngày quên bữa,Lúc đêm thâu ngồi dựa gối kiêu.Giọt châu tầm tã tuôn trào,Như nung gan sắt, như bào lòng son.Chí nhừng muốn moi gan lấy tiết,Lòng những toan xẻ thịt vằm da.Dù thân dầu với cỏ hoa,Dù da ngựa bọc thân đà cũng vui.Các người vốn là người môn thuộcĐược trông nom mọi việc binh cơ,Áo không, ta cỡi áo cho,Cơm không, ta sẻ cơm no cho lòng.Quan nhỏ thì ta phong chức cả,Lộc ít thì ta trả lương thêm.Đi sông, ta cấp cho thuyền,Đi đường, ta cũng lệnh truyền ngựa đi.Cho cầm quân an nguy cùng lối,Cho nằm yên, vui nói cùng hàng.So Vương Kiên với Ngột Lang,Đãi chư Tỳ tướng mọi người kém chi.Nếu vua nhục ngươi thì chẳng đoái,Mà nước nguy, ngươi lại làm ngơ,Đừng hầu tướng giặc không dơ,Nghe ca thết sứ vẫn trơ táo ngồiKhi gà chọi, khi thời cờ bạc,Cuộc vui chơi, gỡ gạc đủ trò.Ruộng vườn muôn sự ấm no,Vợ con vui thú riêng cho một mình.Ham lập nghiệp, quên tình nhà, nước,Mãi đi săn, nhác việc ngăn, ngừa.Rượu chè hôm sớm say sưa,Hát hay, đàn ngọt sớm trưa thỏa lòngĐúng có lúc quân Mông, Thát tới,Cựa gà không chọc nỗi áo da,Những nghề cờ bạc tinh ma,Phải đâu kế hoạch của nhà cầm quân ?Ruộng nương nào đủ phần chuộc mạng,Vợ con nào đủ cáng quân nhu ?Của đâu chuốc được đầu thù ?Chó săn đâu đủ sức khua giặc trời ?Rượu ngon khó làm mồi bã giặc,Hát hay không làm điếc tai thù.Bây giờ chẳng sót lắm ru ?Vua tôi bị trói gô một đàn !Tước ấp ta bị tan nát cả,Bổng lộc người cũng chẳng còn gìGia đình ta bị đuổi đi,Vợ ngươi cũng phải đến khi nhục nhằnTông xã ta, địch quân xéo đi,Phần mộ ngươi cũng bị quật lên.Đời ta khổ nhục liên miên,Cái tên nhơ nhuốc lưu truyền mãi sau !Nhà các ngươi cũng đều mang tiếng,Không khỏi làm những tướng bị thua.Các ngươi đang lúc bây giờ,Muốn mong vui thích như xưa được nào ?Lời ta nhũ thấp ca ngươi nhớ,Phải coi nằm trên lửa là nguy.Kiềng canh đưa cũng thổi xùy,Luyện quân sĩ tốt tập nghề đao cung.Khiến ai nấy nức lòng mạnh mẽ,Sức Bàn Mông, Hậu Nghệ cũng ham.Bêu đầu Hốt Liệt cho cam,Phơi luôn thịt chúa Vân Nam bên đường.Tước ấp ta chăn thường ấm chỗ,Bổng lộc ngươi hưởng có trọn đờiGia đình ta được yên vui,Vợ con ngươi cũng lo đời trăm năm.Tông miếu ta nghìn năm hương lửa,Tổ tiên ngươi muôn thuở cương thường,Ta đây phỉ chí bồng tang,Các ngươi dường cũng vẻ vang vô cùng.Huy hiệu ta tôn sùng mãi mãiTính danh ngươi ghi với sử xanh.Bấy giờ vui thú linh đình,Các ngươi đều muốn buồn tênh được nào ?Này binh pháp soạn theo đời trước,Là “Binh Thư Yếu Lược” ban ra,Các ngươi theo đúng sách ta,Ấy là thần, chủ một nhà từ xưa.Nếu bỏ sách thờ ơ lời dạy,Ấy kẻ thù đã mấy đời nay,Tại sao mà lại thế vầy ?Là thù không đội trời này được chung.Nếu các ngươi lòng không biết hổ,Không coi đều “sát Lỗ” là cần,Lại không vâng dạy luyện quân,Ấy là quay giáo, bó thân quy hàng.Giặn yên rồi còn mang tiếng mãi,Mặt mũi nào đứng với ca cao đây ?Muốn ngươi hiểu rõ lòng đây,Vậy nên thảo bức hịch nầy cho nghe.

Tư liệu tham khảo

• "Việt Nam Sử Lược" Tập I, Trần Trọng Kim, Nhà xuất bản Đại Nam, Sài gòn, 1964
• "Việt Nam Văn Học: Văn Học Đời Trần" Ngô Tất Tố, Nhà xuất bản Đại Nam, Sài gòn, 1960

(Nguồn: Wikipedia)