Hình Tượng Con Lợn Trong Tranh Dân Gian Việt Nam - Hải Quan Online

Trình diễn tranh dân gian Đông Hồ và Hàng Trống tại phố cổ Hà Nội

Lợn ăn lá ráy trong tranh Đông Hồ.

Trong kho tàng di sản tranh dân gian đồ sộ của người Việt, những bức tranh lợn chỉ chừng dăm ba bức, nhưng cũng đủ cho một năm mới ấm cúng. Đó là: Tranh lợn đàn (lợn mẹ và đàn con), Tranh lợn độc (lợn đang ăn bên máng) và Tranh Lợn ăn lá ráy (lợn đang ngoạm cây ráy). Trong ba chủ đề này, thì Kim Hoàng (xứ Đoài) chỉ duy nhất có 1 con lợn độc, còn Đông Hồ (Kinh Bắc) có cả 3. Tranh Làng Sình, thì có một cặp be bé, xinh xinh dùng cho việc hóa mã. Ấy vậy mà cái sự khác nhau của những bức tranh lại đầy linh hoạt làm cho lợn Kim Hoàng tuy một lại thành hai, lợn Đông Hồ ba lại hóa ra vô số trong sự vận dụng hình sắc và ngữ nghĩa cho những bức tranh tùy từng nghệ nhân sản xuất.

Lợn Độc trong tranh Đông Hồ.

Vì sao con lợn vốn là vật nuôi rất gần gũi và quá quen thuộc ở nông thôn lại đi vào tranh Tết? Và, con lợn trong tranh đó có gì khác với con lợn bên ngoài đời thực? Phải chăng nó là một trong những con giáp quan trọng của người Việt? Nhưng câu hỏi được đặt ra mà câu trả lời đầy đủ nhất chính là quan niệm về thế giới quan của người Việt. Những bức tranh Lợn nói riêng hay những bức tranh dân gian nói chung đều là sự thoát thai từ cuộc sống, trải bao đời đã được nâng lên thành những triết lý sống cô đọng và súc tích.

Những bức tranh lợn đàn vừa như tả thực chú lợn mẹ với một đàn con quây quần sung túc, nhưng người ta cũng có thể nhìn thấy ở đó những nét khái quát đầy chất tạo hình. Chúng ẩn hiện đâu đó âm hưởng của điêu khắc đình làng với những nét chắc khỏe, vững chãi vừa như thô mộc, nhưng lại rất tinh tế. Những đường cong của lưng, của bụng rồi điểm nhấn của chân, của móng và đặc biệt là đôi tai lợn đã bộc lộ một tư duy tạo hình khác. Nếu thoạt nhìn các con lợn này, người ta chỉ thấy chúng như được tạo hình theo lối không gian hai chiều trên mặt phẳng. Nhưng nếu quan sát thật kỹ thì đôi tai và cái móng lợn lấp ló phía sau đầu, sau bụng đã tạo ra chiều thứ 3 rất thân thuộc mà cũng rất khái quát.

Đàn lợn âm dương trong tranh Đông Hồ.

Con lợn mẹ và 5 con lợn con béo tốt, quây quần làm nên cái triết lý, ước vọng của người Việt về Tết sum vầy, ấm cúng. Không chỉ vậy, các chú lợn này đều mang trên mình biểu tượng về triết lý âm dương qua hình những khoáy tròn trên lưng và mông. Và không chỉ tranh lợn đàn, các tranh lợn khác như lợn độc, lợn ăn lá ráy vẽ những con lợn nái (lợn cái) hay lợn giống (con lợn đực), thì trên mình vẫn mang những vòng tròn thái cực đồ. Phải chăng các con vật này còn phản ánh một tập tục lâu đời của người Việt. Đó là tập tục nuôi lợn làm vật tế Thần trong các dịp lễ Tết. Lợn được nuôi được gọi là “Ông Lợn”, được chăm sóc tắm rửa mỗi ngày. Thức ăn của “ông” phải đựng trong chậu sạch sẽ, chỗ ở phải thoáng mát, rộng rãi. Vào ngày lễ Tết người ta sẽ vẽ hình tròn âm dương lên mình “Ông” để Tế Thần. Vòng tròn âm dương đó không chỉ là dấu hiệu thần thánh hóa “Ông Lợn” mà còn là dấu hiệu trừ tà. Ấy nhưng đó chỉ là tập tục, còn những con lợn trên tranh dân gian lại có đến những hai khoáy âm dương. Phải chăng hai khoáy tròn này chính là biểu tượng cho Lưỡng nghi sinh tứ tượng, Tứ tượng sinh Bát quái, Bát quái là 64 quẻ trong kinh dịch cũng là sự phản ánh cuộc sống xoay chuyển không ngừng. Đấy chính là ý nghĩa cho sự sinh sôi nảy nở, đông đàn dài lũ. Vào những dịp lễ Tết cũng là thời điểm âm dương giao đãi chuyển hóa, nên hình tượng kết hợp với vạn vật hóa sinh, nên bức tranh lợn dán trên vách cũng góp phần vào biểu tượng hóa sinh đó để nói lên triết lý về sự sinh trưởng vô biên – ước vọng của người Việt.

Tranh lợn làng Sình.

Riêng với chú lợn độc của tranh Kim Hoàng, hình ảnh là một con lợn đen tuyền nổi lên giữa nền đỏ của tranh, hoặc một con lợn trắng nổi trên nền cam giấy phẩm – màu sắc đặc trưng cho dòng tranh Đỏ xứ Đoài lại mang những yếu tố đặc biệt khác. Những “Ông Lợn” này không chỉ là những bức tranh in, mà còn có cả kỹ thuật tô vẽ. Những “Ông Lợn” được in bằng ván khắc xong, sẽ được vẽ viền bằng nét trắng trên lợn đen và in nét đen trên lợn trắng. Chúng linh hoạt hơn so với tranh dân gian Đông Hồ khi được các nghệ nhân dân gian vẽ tay chiếc máng, hay lá ráy phía trước con lợn. Do đó tranh Kim Hoàng dẫu chỉ có một bản in tranh, nhưng trong dòng tranh Kim Hoàng, các bức tranh lợn hoàn thiện lại rất khác nhau về hình thức. Con lợn độc trong tranh Kim Hoàng cũng ít nhiều khác biệt với lợn độc Đông Hồ. Lợn không có khoáy âm dương trên mình nhưng rõ ràng cái màu đen/ trắng, chừa lại cái tai, mõm lợn màu đỏ, đã khiến biến cả Ông Lợn này thành hình âm dương. Màu đen là âm trên nền đỏ, màu đỏ là dương trên nền đen. Trong âm có dương, trong dương, có âm. Ngược lại sắc đỏ cũng là dương trong hệ màu, con lợn nái (cái) đen là âm, rồi nét trắng viền quanh đã làm nên sắc trung tính vận hành sự linh hoạt đó. Thế mới thấy, bức tranh lợn độc của Kim Hoàng dường như rất đơn giản, nhưng cũng đầy triết lý. Hình tượng biểu tượng vừa rất gần gũi, nhưng lại đầy uy lực. Tranh lợn độc, ở cạnh tranh Thần Kê (gà thần), tạo nên một bản sắc riêng của tranh dân gian Kim Hoàng. Chúng không chỉ là con lợn con gà, mà còn mang ý nghĩa trấn trạch, cầu an.

Lợn Độc (trắng) Kim Hoàng.

Trong văn hóa người Việt, các tranh lợn không chỉ là tranh chơi, mà còn có tranh hóa mã. Cặp đôi con lợn trong tranh dân gian Làng Sình (Huế) lại sử dụng cho việc này. Nó cũng đồng thời thể hiện ra ý nghĩa về sự hóa sinh. Hóa một bức tranh lợn để cầu an bình, để chăn nuôi được thịnh vượng cũng có nghĩa tạo cho cuộc sống no đủ. Đôi lợn trong tranh dân gian Làng Sình có lẽ là cặp đôi mang tính khái quát nhất trong các bức tranh dân gian. Hai con lợn nái đen béo ụt ịt châu đầu vào cùng một chiếc máng hình chữ nhật ở giữa tạo nên sự đăng đối cũng có nghĩa là âm dương giao hòa.

Một mùa Xuân mới lại về, tranh dân gian Kim Hoàng tưởng chừng đã thất truyền, nhưng nay đã được khôi phục bởi một số nhà nghiên cứu mỹ thuật và nghệ nhân dân gian. Thần kê và lợn độc lại xuất hiện trở lại. Màu đỏ của tranh lại tươi rói xuất hiện trên một số sạp bán tranh rồi tìm lối về với những người hiếu cổ và yêu nghệ thuật hội họa của cha ông. Những con lợn nái béo tốt của Làng Sình với quan niệm hóa âm để có dương. Rồi những lợn đàn, lợn ăn lá ráy Đông Hồ vẫn trường tồn, thân thiện gần gũi và đầy ăm ắp những giá trị biểu tượng, vẽ nên hồn cốt của ngày tết Nguyên đán năm Hợi. Mua vài bức tranh dán trên vách xưa, có lẽ không chỉ là mua một niềm vui nho nhỏ để tâm hồn trở về một dĩ vãng của dân tộc, mà còn là rước niềm vui cùng ước vọng xưa cha ông ngàn đời cho một cái Tết đủ đầy bình an.