Kỹ Thuật Canh Tác Trên đất đồi Dốc Theo Hướng Nông Nghiệp Bền ...

Nước ta có diện tích đất đồi dốc lớn, tuy nhiên phần lớn bị suy thoái do quá trình canh tác thiếu hợp lý, dẫn đến lớp đất mặt bị rửa trôi, khó canh tác. Vậy trồng cây gì trên đất sườn đồi có độ dốc trung bình và độ dốc cao? Biện pháp khắc chế và canh tác bền vững trên đất dốc như thế nào?

Mời bà con cùng tìm hiểu trong bài viết.

Nội dung bài viết

• 1. Cải tạo đất đã bị thoái hóa
• 2. Hạn chế xói mòn trên đất đồi dốc bằng cây phủ đất
• 3. Thay thế cày bừa làm đất cơ giới bằng các biện pháp sinh học
• 4. Xen canh và luân canh trên đất đồi
• 5. Rút ngắn hoặc bỏ qua giai đoạn bỏ hoá
• 6. Quản lý tích cực đối với đất đồi bỏ hóa
• 7. Đất đồi quá dốc làm tiểu bậc thang
• 8. Làm hàng rào sống, đào hào để bảo vệ đồng ruộng
• 9. Trừ cỏ sinh học
• 10. Trồng cây ưa bóng dưới tán cây ăn quả
• 11. Trồng cây thức ăn gia súc quy mô hộ, giảm sức ép chăn thả tự do

1. Cải tạo đất đã bị thoái hóa

Cải tạo đất đã bị thoái hóa ở những vùng đất đồi trọc bằng các loài cây che phủ có bộ rễ khỏe và cây họ đậu cố định đạm.

Cây có bộ rễ khoẻ sẽ giúp chúng ta:

Cải tạo lý tính của đất thông qua việc phá lớp đất rắn làm cho đất tơi xốp và thấm nước tốt hơn.

Bộ rễ ăn sâu sẽ tận dụng được dinh dưỡng ở các tầng đất (cây bơm dinh dưỡng) tạo ra sinh khối lớn phục vụ chăn nuôi và bảo vệ đất, chống xói mòn và cải tạo đất cũng như để sản xuất vật liệu che phủ tại chỗ.

Lưu thông dinh dưỡng, nước và không khí, giúp cây trồng phát triển bộ rễ để hấp thụ nhiều dinh dưỡng và nâng cao năng suất.

Tăng cường hoạt động sinh vật đất, làm giàu đất nhờ giun, dế, vi sinh vật cố định đạm, phân giải lân và cellulose.

Các loài cỏ đều có khả năng phá vỡ lớp đất rắn bề mặt nhờ bộ rễ khỏe như cỏ Vetiver, cỏ Humi, cỏ tín hiệu, cỏ Ghi nê, cỏ Ruzi.

Chúng có bộ rễ sum sê, phát triển mạnh nên khi phân giải sẽ làm cho đất tơi xốp hơn. Ngoài ra chúng còn có sinh khối lớn (50 – 70 tấn/ha) làm thức ăn giàu dinh dưỡng cho gia súc, hoặc làm cho vật liệu che phủ đất.

Các loại đậu đỗ có triển vọng nhất là lạc dại, muồng vàng, muồng lá tròn kép, đậu stylo, rút dại, đậu kiếm, đậu nho nhe và một số đậu đỗ thực phẩm khác như đậu xanh, đậu tương, đậu dải áo, đậu rồng, đậu ván, v.v..

2. Hạn chế xói mòn trên đất đồi dốc bằng cây phủ đất

Việc tạo thảm thực vật che phủ đất sẽ giảm đáng kể hiện tượng xói mòn đất. Ngoài ra, cây che phủ đất còn có tác dụng tốt trong cải thiện cấu trúc và lý tính của đất. Đất được che phủ sẽ cho năng suất cao và ổn định hơn.

Cây che phủ có thể được trồng thuần trên các bãi đất trống, luân canh trong hệ thống cây ngắn ngày, các hàng đồng mức, trong vườn cây ăn quả, trong rừng thưa hoặc rừng mới trồng chưa khép tán.

3. Thay thế cày bừa làm đất cơ giới bằng các biện pháp sinh học

Điều này có thể đạt được nhờ sử dụng các loại cây ngắn ngày, mọc nhanh, có bộ rễ khỏe, ăn sâu, cây cố định đạm. Bộ rễ khỏe sẽ phá vỡ lớp đất rắn và tăng dung tích hấp thụ của đất, trao đổi oxy và nước. Bộ rễ ăn sâu sẽ khai thác các chất dinh dưỡng từ sâu trong lòng đất để tạo nên một lượng sinh khối lớn trên mặt đất (bơm dinh dưỡng).

Tiếp đó, cần sử dụng lượng sinh khối này để che phủ đất và làm thức ăn gia súc. Không được đốt mà phải sử dụng sinh khối này làm phân bón. Bằng cách làm này có thể phục hồi sức sản xuất của đất trong 3 năm.

Chức năng của các loài cây này là bảo vệ đất chống xói mòn, làm thức ăn gia súc, tái chế và luân chuyển dinh dưỡng, khống chế cỏ dại, kích động hoạt tính sinh học trong đất, kết quả là tái tạo hiệu quả sức sản xuất của đất.

4. Xen canh và luân canh trên đất đồi

Tất cả các loại cây trồng, các loại cây ăn quả, cây công nghiệp, cây rừng đều có thể xen canh hoặc luân canh với các loài cây che phủ cải tạo đất và các loại cây ngắn ngày khác để tăng thu nhập.

4.1 Luân canh đậu mèo xuân và cây trồng vụ hè

Trồng đậu mèo vào tháng 3, phá đậu mèo vào đầu tháng 6 bằng dao phát hoặc liềm, sau đó chọc lỗ tra hạt. Để tránh tác hại cho hạt và cây non, các lỗ gieo hạt cần phải để trống.

Nếu cần thiết, có thể bón bổ sung thêm phân chuồng trước khi gieo để cây non mọc nhanh hơn. Sau đó cây sẽ hấp thụ các chất dinh dưỡng do phân huỷ lớp che phủ.

4.2 Xen canh ngô xuân với đậu mèo

Để hạn chế cạnh tranh, đậu mèo được gieo sau khi ngô đã được 50 ngày tuổi. Sau khi thu hoạch ngô xuân, đậu mèo có thể được giữ lại để che phủ đất và lấy hạt cho vụ sau.

Nếu cần gieo ngô hoặc lúa mùa, cả thân đậu mèo và ngô được phát sát đất, chờ cho héo rồi chọc lỗ tra hạt. Có thể thay thế đậu mèo bằng hạt nho nhe, đậu dải áo, củ đậu để tăng thu nhập.

Tuy nhiên, do có sinh khối lớn hơn và mọc nhanh hơn, đậu mèo có khả năng cải tạo đất tốt nhất.

4.3 Mùa ngô xen đậu mèo

Như đã nêu trên, đậu mèo được gieo sau ngô 50 ngày. Sau khi thu hoạch ngô, đậu mèo sẽ tiếp tục xanh cho đến tháng 1 năm sau. Đậu mèo có thể dùng làm thức ăn vụ đông cho trâu bò hoặc chỉ để che phủ và cải tạo đất.

Với cách làm này, hoa màu vụ sau sẽ sinh trưởng và phát triển tốt, năng suất cao hơn trong khi đầu tư thấp hơn. Tuy nhiên, nếu chỉ trồng cây lương thực ở vụ màu thì ở vụ xuân cần gieo bổ sung các loại cây họ đậu để duy trì lớp che phủ và tăng sinh khối dùng để che phủ đất trong vụ mùa.

Các loài cây đậu leo khác cũng có thể sử dụng như đậu mèo. Điều này phụ thuộc vào lựa chọn của nông dân, song cách làm là như nhau.

4.4 Ngô hoặc lúa trồng xen cây lạc lưu niên

Lạc dại (Arachis pintoi) là một loài cây họ đậu không leo mà chỉ bò lan trên mặt đất, có sức chống chịu sâu bệnh tốt và có thể sinh trưởng, phát triển trên đất nghèo dinh dưỡng; chịu che bóng tốt. Đây cũng là loại thức ăn gia súc có chất lượng cao.

Lạc dại là một loài cây che phủ đất tuyệt vời. Nó được trồng trong các vườn cây ăn quả để cải thiện, bảo vệ độ phì của đất, còn được dùng để che phủ đất trồng ngô và lúa nương.

Lạc dại trồng bằng dây như dây lang, không tự phát tán nên không có nguy cơ phát triển quá tầm kiểm soát của con người.

4.5 Trồng sắn xen lạc

Nông dân ta vẫn hay trồng xen sắn với một số cây họ đậu như đậu nho nhe, đậu tương, đậu xanh.v.v… Nhiều nơi cũng trồng sắn xen lạc song do năng suất các giống cũ thấp nên hiệu quả kinh tế không cho thu hoạch.

Vì vậy, gần đây nông dân nhiều địa phương chỉ trồng sắn chay. Trong khi đó, trồng sắn lại gây xói mòn đất nhiều nhất, nên sau khi trồng được hai hoặc ba năm là phải bỏ hóa đất.

4.6.  Kết hợp chăn nuôi với trồng trọt, trồng rừng

Trồng cỏ và cây họ đậu để chăn nuôi và cải tạo đất

Hầu hết các loại cây nêu trong phần phụ lục đều là cây đa dụng. Chúng được trồng xen vào các vườn cây chưa khép tán hoặc đã khép tán; cây rừng, cây ăn quả và cây thuốc lâu năm đều có thể trồng kết hợp với cây che phủ để cải tạo bảo vệ đất và làm thức ăn chăn nuôi. Nhờ chống được xói mòn, cây trồng chính cũng phát triển tốt hơn.

Trồng cỏ trên các hàng đồng mức

Ở các địa phương có nhiều trâu bò và thiếu thức ăn thì cần thay các hàng đồng mức bằng các loại cỏ, đặc biệt là cỏ voi và các loài Brachiaria. Các loại cỏ này chịu được giá rét rất tốt nên đảm bảo vẫn có thức ăn gia súc chất lượng cao trong mùa đông.

Trồng cây thức ăn gia súc trong rừng thưa và các bãi đất trống

Hầu hết các bãi chăn thả hiện nay đều rất nghèo nàn về thành phần thực vật cũng như về sinh khối, chủ yếu chỉ có cỏ may. Cần trồng cỏ chất lượng cao để nâng cao chất lượng và năng suất bãi chăn thả. Tuy nhiên, cần có kế hoạch sử dụng hợp lý, tránh chăn thả quá mức để cỏ trồng có khả năng phục hồi. Tốt nhất là nên cắt cỏ cho trâu bò ăn.

5. Rút ngắn hoặc bỏ qua giai đoạn bỏ hoá

Thông thường qua 3 đến 4 vụ trồng lúa nương, nông dân trồng sắn và thu hoạch dần trong 3 năm, sau đó bỏ hóa. Có thể trồng xen sắn với các loài cây họ đậu như Stylo, Cassia spp, đậu nho nhe để bảo vệ và cải tạo đất.

Sau khi thu hoạch sắn có thể tiếp tục trồng cây lương thực. Cũng có thể cải tạo đất bỏ hóa bằng các loại cỏ chuyên dùng và cây học đậu để cải tạo thu nhập từ chăn nuôi trong giai đoạn bỏ hóa “tích cực” như vậy.

6. Quản lý tích cực đối với đất đồi bỏ hóa

Trồng các loài cây bụi, cây gỗ mọc nhanh như keo tai tượng, keo lai, đậu công, đậu triều, cốt khí, muồng lá nhọn. Các loài cây này sẽ cải tạo đất nhanh trong vòng 3 đến 5 năm mà vẫn cho thu nhập (thức ăn cho người, gia súc, gỗ, củi, hạt).

7. Đất đồi quá dốc làm tiểu bậc thang

Đất càng dốc càng chóng bị thoái hóa. Làm tiểu bậc thang kết hợp che phủ đất sẽ khắc phục được hiện tượng này. Tiểu bậc thang còn có ích cho thâm canh vì giữ được phân bón, tạo thuận lợi cho việc chăm sóc và thu hoạch.

Cách làm như sau: Dọn cỏ dại và xếp sang bên cạnh; dùng bai, cuốc để san ruộng thành các tiểu bậc thang có bề mặt 30- 40cm. Phải làm từ dưới chân dốc lên đỉnh dốc để lớp đất mặt của bậc thang sau (ở trên) sẽ che phủ mặt bậc thang trước (ở dưới) và không bị dồn quá nhiều đất.

Dùng thân lá cỏ dại che phủ bề mặt rồi chọc lỗ tra hạt. Nếu cây mọc yếu thì phải bón thêm phân hữu cơ.

Trồng lạc lưu niên hoặc cỏ vào mép bậc thang để cố định bậc thang và tạo sinh khối che phủ đất. Khi cỏ mọc ở mép bậc thang mọc tốt thì dùng liềm cắt và phủ lên mặt, không dùng cuốc hoặc bai để làm cỏ.

Sau khi thu hoạch, giữ lại thân cây ngô, lúa để che phủ và cải tạo đất. Đến vụ sau, chỉ việc dọn cỏ và chọc lỗ tra hạt. Làm như vậy năng suất ngô, lúa sẽ tăng dần theo thời gian.

8. Làm hàng rào sống, đào hào để bảo vệ đồng ruộng

Do sức ép của chăn thả tự do, việc bảo vệ đồng ruộng là rất quan trọng. Việc đào hào ngăn cách, xếp tường đá, dựng hàng rào xanh là những biện pháp hữu hiệu.

Nhờ được bảo vệ, chúng ta có thể luân canh tăng vụ, tăng hệ số sử dụng đất và ổn định năng suất.

Việc này không đòi hỏi nhiều về kỹ thuật mà điều cốt yếu là cách lựa chọn các loại cây găng cây trạng nguyên, cây dầu mè, cây trôm, cây núc nác, cây vông, các loại keo cây tô mộc cây muồng cọc rào, cây cỏ voi.v.v..

9. Trừ cỏ sinh học

Dùng đậu mèo để trạnh canh với cỏ tranh cũng như các loại cỏ khác.

Sau đó trồng ngô: Cắt cỏ tranh, chờ mọc 15- 20cm, chờ 10 ngày, gieo đậu mèo.

Đậu mèo là cây mọc nhanh, cho nên cạnh tranh với cỏ rất tốt. Ngoài ra đậu mèo còn cung cấp nhiều đạm cho đất nên năng suất cây trồng vụ sau sẽ cao hơn và giảm đầu tư phân bón.

Dùng nhiều loại cỏ như các loài Brachiaria, cỏ Ghinê, đậu Stylo, Cassia… có giá trị sử dụng cao và cũng có khả năng che phủ tốt nên có thể sử dụng để ngăn cản sự phát triển của các loài cỏ dại khác.

10. Trồng cây ưa bóng dưới tán cây ăn quả

Trồng lạc lưu niên, muồng lá tròn kép, stylo trong vườn cây ăn quả, vừa bảo vệ đất, vừa làm thức ăn chăn nuôi. Ngoài ra có thể trồng cây thuốc, rau thơm, gia vị song cần phải nghiên cứu nhu cầu thị trường.

11. Trồng cây thức ăn gia súc quy mô hộ, giảm sức ép chăn thả tự do

• Trồng cỏ trên các bãi đất trống.
• Trồng cỏ trong các hàng đồng mức.
• Trồng cỏ quanh bờ ao.
• Trồng cỏ trong rừng cây tán thưa, rừng mới trồng.

Tổng hợp

Đọc bài: Kỹ thuật canh tác trên đất đồi dốc theo hướng nông nghiệp bền vững (1)

Đọc tiếp:

Cỏ Vetiver và ứng dụng của Vetiver trong canh tác nông nghiệp

Cách cải tạo đất sét bền vững với chi phí thấp trong thời gian ngắn