Làm Thế Nào Giảm Tác Dụng Phụ Của Hóa Trị?

Hóa trị giúp tiêu diệt tế bào ung thư đồng thời cũng làm tổn hại đến các tế bào bình thường và gây tác dụng phụ. Vậy tác dụng phụ của hóa trị có nhiều không? Bài viết sau của Bác sĩ Kim Thị Bé Diệp, khoa Ung Bướu, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh TP.HCM sẽ giải đáp chi tiết.

1. Vì sao hóa trị gây ra tác dụng phụ?
2. Các tác dụng phụ của hóa trị
   1. 1. Mệt mỏi, suy yếu
   2. 2. Buồn nôn, nôn
   3. 3. Rụng tóc
   4. 4. Nhiễm trùng
   5. 5. Thiếu máu
   6. 6. Bầm tím và chảy máu
   7. 7. Viêm niêm mạc
   8. 8. Chán ăn
   9. 9. Thay đổi về da và móng
   10. 10. Suy giảm trí nhớ
   11. 11.Mất ngủ
   12. 12. Các vấn đề về tình dục và khả năng sinh sản
   13. 13. Tiêu chảy và táo bón
   14. 14. Trầm cảm
3. Khi nào cần gặp bác sĩ?
4. Làm sao để kiểm soát được tác dụng phụ hóa trị?
5. Tác dụng phụ của hóa trị kéo dài bao lâu?
6. Hướng dẫn chăm sóc giảm nhẹ tác dụng phụ cho bệnh nhân ung thư có hóa trị
   1. 1. Dinh dưỡng
   2. 2. Nghỉ ngơi và tập thể dục hợp lý
   3. 3. Tư vấn tâm lý

Vì sao hóa trị gây ra tác dụng phụ?

Hóa trị gây tác dụng phụ vì thuốc, hóa chất không thể phân biệt tế bào ung thư (có tốc độ tăng trưởng nhanh) và tế bào khỏe mạnh cũng có tốc độ tăng trưởng nhanh (như tế bào tủy xương, tế bào niêm mạc ruột, tế bào nang tóc). Phương pháp này sử dụng các loại thuốc, hóa chất để tiêu diệt hoặc làm chậm sự phát triển của tế bào ung thư. Các loại thuốc này có thể được đưa vào cơ thể qua đường tiêm tĩnh mạch, uống hoặc tiêm trực tiếp vào khối u.

Các tế bào ung thư thường phát triển và phân chia nhanh hơn so với tế bào bình thường. Cơ chế của hóa trị như sau:

• Ngăn tế bào ung thư phân chia.
• Loại bỏ tế bào ung thư.
• Hạn chế sự lây lan của tế bào ung thư sang các bộ phận khác.

Các tác dụng phụ của hóa trị

Nhiều tác dụng phụ của hoá trị ung thư có thể điều trị hoặc phòng ngừa. Hầu hết tác dụng phụ sẽ hết sau khi người bệnh ngừng điều trị, bao gồm: (1)

1. Mệt mỏi, suy yếu

Mệt mỏi là 1 trong những tác dụng phụ của hóa trị phổ biến nhất. Người bệnh có thể cảm thấy mệt mỏi khi thực hiện các công việc hàng ngày. Một số cách có thể giúp giảm mệt mỏi như:

• Nghỉ ngơi thật nhiều.
• Tránh làm những công việc hoặc hoạt động quá sức.
• Tập thể dục nhẹ nhàng, đi bộ hoặc yoga nếu có thể. Cách này có thể tăng cường mức năng lượng của cơ thể. Lưu ý, người bệnh không được vận động quá sức.
• Nhờ bạn bè và gia đình giúp đỡ những công việc hàng ngày.
• Nếu đang đi làm, người bệnh có thể nghỉ phép hoặc sắp xếp làm bán thời gian cho đến khi quá trình điều trị kết thúc.

Tìm hiểu thêm: Truyền hóa chất có mệt không? Nguyên nhân và cách giảm mệt mỏi.

2. Buồn nôn, nôn

Một số loại thuốc hóa trị kích thích trung tâm nôn ở não, gây cảm giác buồn nôn và nôn. Người bệnh sẽ được đánh giá nguy cơ buồn nôn theo từng loại phác đồ hóa trị. Từ đó, bác sĩ có thể đưa ra những phương án dự phòng hiệu quả để cải thiện triệu chứng này.

3. Rụng tóc

Hóa trị ảnh hưởng đến các nang tóc, gây rụng tóc tạm thời. Tóc có thể mọc lại sau khi hóa trị kết thúc. Rụng tóc là tác dụng phụ của hóa trị phổ biến nhưng không phải người bệnh nào cũng mắc phải. Tình trạng này thường bắt đầu trong vòng vài tuần sau lần điều trị đầu tiên.

Có thể giảm nguy cơ rụng tóc bằng cách đội mũ lạnh trong thời gian hóa trị. Mũ lạnh trông giống như mũ bảo hiểm xe đạp và được thiết kế để làm lạnh da đầu trong quá trình điều trị. Nhờ đó giảm lưu lượng máu đến da đầu, hạn chế lượng thuốc tiếp cận da đầu và ngừa rụng tóc. Người bệnh nên sử dụng mũ lạnh hay không tùy thuộc vào loại ung thư. Mũ lạnh cũng có tác dụng tốt hơn với một số loại thuốc hóa trị nhất định và không phải lúc nào cũng có tác dụng.

Tìm hiểu thêm: Hóa trị có rụng tóc không? Truyền hóa trị bao lâu thì rụng tóc?

4. Nhiễm trùng

Hóa trị làm suy giảm hệ miễn dịch, khiến người bệnh dễ bị nhiễm trùng hơn do bạch cầu giảm. Người bệnh nên thực hiện các biện pháp phòng ngừa để bảo vệ bản thân khỏi nhiễm trùng, cụ thể:

• Rửa tay thường xuyên bằng xà phòng và nước, đặc biệt sau khi đi vệ sinh, trước khi chế biến thức ăn, trước ăn uống và sau khi chạm vào vật nuôi. Người bệnh nên tránh tiếp xúc gần với những người bị nhiễm trùng, chẳng hạn như thủy đậu hoặc cúm.
• Tiêm vắc xin cúm định kỳ.

5. Thiếu máu

Hóa trị làm giảm số lượng hồng cầu, tế bào có chức năng vận chuyển oxy đi khắp cơ thể. Nếu số lượng hồng cầu giảm quá thấp, người bệnh sẽ bị thiếu máu. Các triệu chứng như:

• Mệt mỏi và thiếu năng lượng: tình trạng này có xu hướng nghiêm trọng hơn do hóa trị.
• Hụt hơi.
• Nhịp tim nhanh.
• Da nhợt nhạt.

Phòng ngừa thiếu máu bằng cách bổ sung thực phẩm có hàm lượng sắt cao (trái cây, các loại ngũ cốc, rau lá xanh, các loại đậu, thịt đỏ, hạt bí ngô…) vào chế độ ăn uống để giảm nguy cơ thiếu máu vì sắt giúp cơ thể sản xuất hồng cầu.

6. Bầm tím và chảy máu

Hóa trị có thể làm giảm số lượng tế bào tiểu cầu trong máu. Loại tế bào này giúp ngăn chảy máu nghiêm trọng khi đứt tay hoặc bị thương. Nếu có số lượng tiểu cầu thấp, người bệnh có thể gặp phải các tác dụng phụ của hóa trị sau:

• Dễ bầm tím.
• Chảy máu mũi.
• Nướu răng bị chảy máu.

7. Viêm niêm mạc

Đôi khi hóa trị có thể làm niêm mạc miệng bị đau và kích ứng (viêm niêm mạc miệng). Các triệu chứng tồn tại vài ngày sau khi bắt đầu điều trị, bao gồm:

• Bên trong miệng có cảm giác đau rát, như thể bị bỏng do ăn đồ rất nóng.
• Loét miệng, có thể gây nhiễm trùng.
• Gặp khó khăn khi nói chuyện, ăn uống.
• Khô niêm mạc miệng.
• Ảnh hưởng vị giác.
• Thở ra mùi hôi.

Bác sĩ có thể kê đơn thuốc giảm đau hoặc nước súc miệng dành cho người bệnh hóa trị. Người bệnh nên tránh thức ăn cay, mặn. Viêm niêm mạc thường sẽ cải thiện sau khi kết thúc hóa trị vài tuần.

8. Chán ăn

Người bệnh có thể mất cảm giác thèm ăn khi đang điều trị hóa trị, nhưng nên cố gắng uống nhiều nước và ăn những gì có thể. Cách giảm chán ăn bao gồm:

• Ăn nhiều bữa nhỏ hơn thay vì 3 bữa lớn mỗi ngày.
• Ăn các bữa ăn nhẹ vào ngày điều trị.
• Nhấp từng ngụm đồ uống chậm rãi qua ống hút, thay vì uống trực tiếp.

9. Thay đổi về da và móng

Một số loại thuốc hóa trị có thể gây những thay đổi tạm thời ở da:

• Khô.
• Hơi đổi màu, sạm da và móng.
• Nhạy cảm hơn với ánh sáng mặt trời.
• Đau và đỏ.
• Ngứa.

Bác sĩ có thể tư vấn một số loại kem chuyên dụng và cách bảo vệ da khỏi ánh nắng mặt trời.

Hóa trị cũng có thể khiến móng tay trở nên giòn hoặc bong tróc và xuất hiện các đường trắng trên móng. Tác dụng phụ của hóa trị này sẽ trở lại bình thường sau khi quá trình điều trị kết thúc.

Sử dụng kem dưỡng ẩm cho móng tay hoặc dùng sơn móng tay để che móng trong quá trình điều trị. Tránh sử dụng sơn móng tay khô nhanh hoặc móng giả vì những loại này có nguy cơ gây nhiễm trùng cao.

10. Suy giảm trí nhớ

Một số người gặp vấn đề về trí nhớ ngắn hạn, ảnh hưởng đến khả năng tập trung và chú ý trong quá trình hóa trị. Người bệnh có thể thấy các công việc thường ngày mất nhiều thời gian hơn bình thường. Hiện vẫn chưa rõ nguyên nhân của các tình trạng này, có thể do tâm lý lo lắng và mệt mỏi gây ra, nhưng các triệu chứng thường cải thiện sau khi quá trình điều trị kết thúc.

Người bệnh có thể sử dụng danh sách, ghi chú, lịch và điện thoại di động để nhắc nhở các việc cần làm. Một số bài tập trí não, ăn uống lành mạnh và nghỉ ngơi đầy đủ cũng có thể hữu ích.

11.Mất ngủ

Người bệnh đang hóa trị có thể bị mất ngủ hoặc thức dậy giữa đêm và không thể ngủ lại được. Cách cải thiện như sau:

• Đặt ra khoảng thời gian đi ngủ và thức dậy.
• Thư giãn trước khi đi ngủ bằng cách tắm nước ấm hoặc nghe nhạc êm dịu.
• Sử dụng rèm cửa hoặc rèm che dày, mặt nạ che mắt và nút tai để tránh bị đánh thức bởi ánh sáng và tiếng ồn.
• Tránh xa cà phê, thuốc lá, rượu; không ăn quá no, quá bổ dưỡng và tập thể dục trong vài giờ trước khi đi ngủ
• Tránh xem tivi hoặc sử dụng điện thoại, máy tính bảng hoặc máy tính trong ít nhất 30-60 phút trước khi ngủ.
• Viết ra danh sách những lo lắng và bất kỳ ý tưởng nào về cách giải quyết trước khi đi ngủ để giúp bản thân yên tâm.

12. Các vấn đề về tình dục và khả năng sinh sản

Nhiều người bệnh mất hứng thú tạm thời với tình dục trong quá trình hóa trị. Ham muốn tình dục sẽ dần trở lại sau khi quá trình điều trị kết thúc. Một số loại thuốc hóa trị cũng có thể làm giảm khả năng sinh sản ở nam giới và phụ nữ. Điều này thường tạm thời nhưng trong một số trường hợp có thể vĩnh viễn.

Trước khi bắt đầu điều trị, người bệnh nên hỏi bác sĩ về khả năng sinh sản có bị ảnh hưởng không. Nếu có nguy cơ vô sinh, bác sĩ sẽ tư vấn các lựa chọn điều trị và bảo tồn khả năng sinh sản.

Tránh mang thai trong quá trình điều trị và chờ thêm một khoảng thời gian sau khi kết thúc hóa trị (khoảng thời gian dài hay ngắn phụ thuộc vào loại thuốc và liều lượng điều trị) vì thuốc hóa trị có thể gây hại cho thai nhi. Cần trao đổi với bác sĩ điều trị và bác sĩ Sản phụ khoa để chọn phương pháp tránh thai phù hợp và hiệu quả.

Có thể bạn quan tâm: Truyền hóa trị có sinh con được không? Các yếu tố ảnh hưởng.

13. Tiêu chảy và táo bón

Người bệnh có thể bị tiêu chảy hoặc táo bón vài ngày sau khi bắt đầu hóa trị. Bác sĩ có thể đề xuất các loại thuốc phù hợp và hướng dẫn điều chỉnh chế độ ăn uống.

14. Trầm cảm

Hóa trị có thể gây ức chế, căng thẳng. Người bệnh thường cảm thấy lo lắng và tự hỏi liệu quá trình điều trị có thành công hay không. Căng thẳng và lo lắng cũng có thể làm tăng nguy cơ mắc bệnh trầm cảm.

Nếu đang gặp khó khăn trong việc ổn định về mặt cảm xúc, người bệnh có thể hỏi ý kiến bác sĩ về các phương pháp giảm căng thẳng hoặc tìm đến sự hỗ trợ của bác sĩ tâm lý. Người bệnh có thể tham gia các nhóm hỗ trợ, các cộng đồng có tình trạng tương tự để nói chuyện, trao đổi cảm xúc, kinh nghiệm “chiến đấu” với ung thư và hơn hết là tránh cảm giác cô lập cũng như hạn chế căng thẳng.

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Mặc dù tác dụng phụ của hóa trị có thể gây khó chịu nhưng đa số sẽ giảm dần sau 3-5 ngày. Tuy nhiên, người bệnh cần gặp bác sĩ ngay lập tức nếu có bất kỳ triệu chứng nhiễm trùng nào, bao gồm:

• Sốt (kèm lạnh run).
• Thở khó khăn.
• Các triệu chứng giống như cúm, chẳng hạn như đau nhức cơ.
• Đau miệng.
• Đau khi nuốt.
• Tiêu chảy.
• Đau, sưng, đỏ, nóng và/hoặc dịch tiết tại vị trí vết thương (vết sẹo phẫu thuật) hoặc nơi đặt đường truyền tĩnh mạch hoặc ống thông tĩnh mạch.

Làm sao để kiểm soát được tác dụng phụ hóa trị?

Một số cách kiểm soát tác dụng phụ của hóa trị như: (2)

• Mệt mỏi:
  • Theo dõi mức năng lượng, ghi nhật ký.
  • Lên kế hoạch cho các hoạt động ưu tiên.
  • Cân bằng giữa vận động nhẹ và nghỉ ngơi.
  • Tập trung vào dinh dưỡng, tập thể dục, ngủ đủ giấc và giảm căng thẳng.
• Rụng tóc:
  • Chuẩn bị trước tóc giả, mũ, khăn quàng.
  • Gội đầu nhẹ nhàng.
  • Tránh để da đầu tiếp xúc với các tác nhân gây hại của môi trường.
• Thay đổi da:
  • Dùng sản phẩm nhẹ dịu, tránh gây kích ứng.
  • Thoa kem chống nắng và mặc quần, áo dài tay khi ra ngoài.
• Vấn đề tiêu hóa:
  • Ăn bữa nhỏ, thực phẩm dễ tiêu, uống nước giữa bữa ăn.
  • Tránh thực phẩm cay, chiên, nhiều chất béo.
  • Nghỉ ngơi sau bữa ăn và dùng thuốc theo chỉ định.
• Mất cảm giác thèm ăn:
  • Thay đổi cách chế biến, cải thiện hương vị thực phẩm.
  • Giữ ẩm miệng, tránh đồ ăn gây kích ứng.
• Kiểm soát tác dụng phụ của bàng quang và thận:
  • Bổ sung đủ chất lỏng, hạn chế cà phê và rượu.
  • Ngăn ngừa nhiễm trùng đường tiết niệu bằng cách vệ sinh cá nhân hàng ngày.
• Hệ miễn dịch suy yếu:
  • Tiêm vắc xin, thực hiện tốt việc vệ sinh cơ thể và môi trường xung quanh.
  • Hạn chế tiếp xúc với nguồn lây bệnh, nấu chín thực phẩm.
• Bầm tím và chảy máu:
  • Phòng tránh té ngã, dùng bàn chải mềm và dao cạo điện.
  • Tránh các thuốc làm tăng nguy cơ chảy máu.
• Khó khăn về trí nhớ và suy nghĩ:
  • Ngủ đủ giấc.
  • Gặp bác sĩ tâm lý nếu cần.
• Vấn đề tình dục và khả năng sinh sản:
  • Tham khảo ý kiến bác sĩ về các biện pháp tránh thai an toàn và kế hoạch hóa gia đình.
  • Hỏi ý kiến bác sĩ về việc mang thai trước và sau điều trị.

Tác dụng phụ của hóa trị kéo dài bao lâu?

Nhiều tác dụng phụ của truyền hóa chất biến mất khá nhanh sau khi kết thúc hóa trị nhưng một số trường hợp có thể mất nhiều tháng hoặc thậm chí nhiều năm mới biến mất hoàn toàn. Đôi khi các tác dụng phụ có thể kéo dài suốt đời, chẳng hạn như khi hóa trị gây tổn thương lâu dài cho tim, phổi, thận hoặc các cơ quan sinh sản.

Hướng dẫn chăm sóc giảm nhẹ tác dụng phụ cho bệnh nhân ung thư có hóa trị

Một số chăm sóc giảm nhẹ tác dụng phụ của hóa chất điều trị ung thư như:

1. Dinh dưỡng

• Chế độ ăn cân bằng: tập trung vào chế độ ăn giàu dinh dưỡng để duy trì năng lượng và sức khỏe tổng thể. Ưu tiên các loại rau, củ, quả, ngũ cốc nguyên hạt, protein nạc và chất béo lành mạnh.
• Ăn các bữa ăn nhỏ, thường xuyên: ăn các khẩu phần nhỏ hơn trong ngày để ngăn ngừa buồn nôn và cải thiện tiêu hóa.
• Tránh các chất kích thích: tránh các loại thực phẩm cay, nhiều dầu mỡ hoặc có tính acid nếu bị loét miệng hoặc các vấn đề về tiêu hóa.
• Cung cấp nước: uống nhiều nước (6–8 ly/ngày) để ngăn ngừa mất nước và hỗ trợ chức năng thận.

2. Nghỉ ngơi và tập thể dục hợp lý

• Nghỉ ngơi: lên lịch nghỉ ngơi thường xuyên và ưu tiên giấc ngủ chất lượng (7–8 giờ/đêm). Ngủ trưa ngắn (20–30 phút) có thể giúp giảm mệt mỏi mà không làm gián đoạn giấc ngủ đêm.
• Tập thể dục nhẹ: tham gia các hoạt động nhẹ nhàng như đi bộ, bơi lội, chạy xe đạp hoặc yoga để cải thiện tâm trạng, cải thiện lưu thông máu và giảm mệt mỏi. Các kế hoạch tập thể dục phải phù hợp với mức năng lượng và lời khuyên của bác sĩ.

3. Tư vấn tâm lý

• Hỗ trợ sức khỏe tinh thần: Các buổi tư vấn thường xuyên với nhà tâm lý học hoặc bác sĩ tâm thần có thể giúp giải quyết căng thẳng, lo lắng hoặc trầm cảm.
• Nhóm hỗ trợ: tham gia các nhóm hỗ trợ ung thư để kết nối và nhận những lời khuyên thực tế từ những người bệnh khác.
• Thư giãn: các hoạt động như thiền, hít thở sâu hoặc thư giãn cơ có thể giúp giảm căng thẳng.

Tại khoa Ung bướu, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh TP.HCM, dịch vụ hóa trị không đơn thuần là truyền thuốc tiêu diệt tế bào ung thư mà là 1 chiến lược điều trị đa mô thức và cá thể hóa, lấy người bệnh làm trung tâm. Với hệ thống trang thiết bị hiện đại, phác đồ cập nhật chuẩn quốc tế và đội ngũ bác sĩ, điều dưỡng sẽ luôn đồng hành với người bệnh từ thể chất đến tinh thần trong suốt quá trình hóa trị.

Một trong những điểm khác biệt nổi bật tại đây là việc tập trung kiểm soát và làm giảm tác dụng phụ do hóa chất gây ra, rào cản khiến nhiều người bệnh gặp khó khăn khi điều trị. Người bệnh được theo dõi sát sao bởi đội ngũ đa chuyên khoa, bao gồm bác sĩ ung bướu, chuyên gia dinh dưỡng, tâm lý và chăm sóc giảm nhẹ. Mỗi người bệnh sẽ được thiết kế phác đồ riêng, kết hợp thuốc hỗ trợ, chế độ ăn uống phù hợp và hướng dẫn chăm sóc tại nhà, giúp giảm thiểu tình trạng buồn nôn, rụng tóc, mệt mỏi, suy giảm miễn dịch hay ảnh hưởng chức năng gan, thận.

HỆ THỐNG BỆNH VIỆN ĐA KHOA TÂM ANH

• Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh Hà Nội:
  • 108 Phố Hoàng Như Tiếp, Phường Bồ Đề, TP. Hà Nội
  • (Đ/c cũ: 108 Hoàng Như Tiếp, P.Bồ Đề, Q.Long Biên, TP. Hà Nội)
  • Hotline: 024 3872 3872 – 024 7106 6858
• Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh TP.HCM:
  • 2B Phổ Quang, Phường Tân Sơn Hòa, TP.HCM
  • (Đ/c cũ: 2B Phổ Quang, P.2, Q.Tân Bình, TP.HCM)
  • Hotline: 093 180 6858 – 0287 102 6789
• Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh – Quận 8:
  • 316C Phạm Hùng, Phường Chánh Hưng, TP.HCM
  • (Đ/c cũ: 316C Phạm Hùng, P.5, Q.8, TP.HCM)
  • Hotline: 093 180 6858 – 0287 102 6789
• Phòng khám Đa khoa Tâm Anh Quận 7:
  • 25 Nguyễn Hữu Thọ, Phường Tân Hưng, TP.HCM
  • (Đ/c cũ: 25 Nguyễn Hữu Thọ, P.Tân Hưng, Q.7, TP.HCM)
  • Hotline: 093 180 6858 – 0287 102 6789
• Phòng khám Đa khoa Tâm Anh Cầu Giấy:
  • 265 Cầu Giấy, Phường Cầu Giấy, TP. Hà Nội
  • (Đ/c cũ: 265 Cầu Giấy, P.Dịch Vọng, Q.Cầu Giấy, TP. Hà Nội)
  • Hotline: 024 3872 3872 – 024 7106 6858
• Fanpage: https://www.facebook.com/benhvientamanh/
• Website: tamanhhospital.vn

Tác dụng phụ của hóa trị liệu sẽ phụ thuộc chủ yếu vào loại thuốc, liều lượng, cách dùng và sức khỏe tổng thể. Người thân và bạn bè có thể hỗ trợ người bệnh bằng cách thực hiện công việc thay người bệnh, động viên, tư vấn và không xa lánh. Những điều này sẽ góp phần truyền động lực cho người bệnh chiến thắng ung thư.