Lăng ông Nam Hải ở Hòn Sơn - Tàu Cao Tốc

Đình thờ Nam Hải đại tướng quân được lập đầu tiên vào năm 1900, tại ấp Bãi Giếng, ban đầu chỉ là một ngôi đình nhỏ được dựng bằng cây lá, sau đó được dời lên mũi Hà Bá thuộc ấp Bãi Giếng, xã Lại Sơn. Lần thứ ba năm 1940, được dựng lại và gọi là dinh ông Nam Hải ở gần vị trí thờ hiện nay. Năm 2003, dinh ông được trùng tu, tôn tạo lại khang trang, tôn nghiêm để phục vụ cho việc thờ tự và được gọi là đình thần Nam Hải đại tướng quân. Ngày 15-11-2006, UBND tỉnh Kiên Giang đã xếp hạng di tích cấp tỉnh. Hiện nay, lễ hội nghinh ông ở Kiên Hải đã trở thành lễ hội dân gian cấp tỉnh.

Dinh nằm trên đồi đá vươn ra biển, ngay Bãi Thiên Tuế, bên tay trái hướng đi vào là Bãi Thiên Tuế. Ngay trước mặt dinh nhìn ra phía tay phải là Bãi Giếng, nhưng chủ yếu bãi này tập trung dân chài nên không còn vẻ hoang sơ nữa (riêng mình vẫn thấy nó đẹp rất lạ).

Trong tâm thức ngư dân Việt Nam nói chung hay ngư dân vùng biển Kiên Giang nói riêng, cá ông hay cá voi là loài sinh vật biển hiền lành, thân thiện và hay giúp đỡ người đi biển vượt qua sóng to gió lớn. Vì vậy, họ xem cá ông là vật linh, tôn đặt tước hiệu Nam Hải Đại tướng quân và khi loài cá này bị nạn trôi dạt vào bờ thì cư dân miền biển nhiệt tình cứu hộ hoặc tổ chức ma chay đình đám long trọng, từ đó hình thành tập quán tín ngưỡng thờ ông Nam Hải, vị thần phù trợ người đi biển.

Độc đáo lễ hội nghinh ông

Trong lịch sử triều Nguyễn có ghi lại: khi chúa Nguyễn Ánh bôn tẩu ngoài đảo Phú Quốc (Kiên Giang) bị bão lớn, thuyền sắp đắm, ông đã cầu nguyện và được cứu thoát nạn. Sau khi phục quốc lên ngôi, vua Gia Long (tức chúa Nguyễn Ánh) phong cho cá voi là Nam Hải cự tộc, Ngọc Lân Thượng đẳng thần và truyền dụ cho các làng chài mà thuyền của ông từng cập bến phải lập lăng, dựng miếu phụng thờ. Sau đó, vua Minh Mạng phong cho cá ông là Đại càng Nam Hải đại tướng quân và đặt tên cho cá ông là Nhân Ngư. Kể từ TK XVIII, triều đình nhà Nguyễn đã sắc phong Đại càng quốc gia Nam Hải cho các thôn làng để đưa vào miếu, đình thờ như một thành hoàng và nó trở thành tín ngưỡng không thể thiếu đối với ngư dân vùng biển. Những người dân vùng ven biển tôn vinh cá ông (cá voi) thành một vị thần thiêng liêng, chỗ dựa tinh thần mỗi khi gặp sóng to gió lớn, thuyền bị đắm, con người bị hiểm nguy đe dọa.

Đình thần Nam Hải Đại Tướng quân tọa lạc tại ấp Thiên Tuế, xã Lại Sơn, huyện Kiên Hải, cách trung tâm huyện khoảng 30km về hướng Tây Nam. Đình thần nơi đây gắn liền với những tập tục và truyền thuyết của một vùng dân cư lâu đời như giai thoại về vua Gia Long thời bôn tẩu đến đây lúc quân lính đói khát, được rái cá bắt cá dâng cho và dẫn đường đến suối nước. Sau khi lên ngôi, vua phong cho loài rái cá ở đây tước vị Lang lại Tướng quân và đặt tên đảo là Hòn Sơn Rái, hay Hòn Sơn (xã Lại Sơn), nhìn trên cao xuống giống như một con rái cá đang lội về hướng Rạch Giá.

Vào khoảng cuối TK XIX và đầu TK XX, vùng biển này còn hoang sơ, rải rác vài ngôi nhà của những lưu dân từ các nơi đến đây lập nghiệp. Ngoài sinh kế chính là đánh bắt hải sản, họ còn trồng rau màu như một nghề phụ. Ăn sóng, nói gió, đem sức người chống thiên nhiên, nhất là chống chọi với biển cả mênh mông, đời sống của họ gặp nhiều vất vả. Trong tâm tưởng cũng như trong không gian bao la ấy, phần lớn họ cảm thấy bất lực, muốn viện đến một năng lực siêu nhiên để tự an lòng, cân bằng cuộc sống, mong được phù hộ khỏi tai ách, làm ăn khá giả… vì vậy, thờ cúng cá ông, thờ cúng các linh vật biển ra đời.

Trong quan niệm của cư dân ven biển, cá ông đại diện cho lòng tốt, tính hướng thiện (cứu giúp người gặp nạn ở biển và giúp cho dân được mùa biển), một cốt cách của cuộc sống tốt đẹp là an lành, vì vậy cá ông được liệt vào phúc thần hàng đầu trong hệ thống thần linh biển cả của tín ngưỡng thờ thần biển của ngư dân ở đây cũng như nhiều cư dân ở ven biển khác. Cho nên, trong đời sống cũng như trong tâm thức cư dân biển (và nhiều khi cả cư dân xa biển), sự tôn trọng, kính cẩn, thiên hóa cá ông lúc đầu như là một biểu tượng của lòng tốt. Và có lẽ, từ một nhu cầu đời thường, sự kính trọng cá ông đã dần dần hằn sâu vào quan niệm, tâm thức, trở thành tín ngưỡng thờ cúng cá ông phổ biến, được bồi đắp dần để có nội hàm phong phú như hiện nay với lễ hội và các nghi thức, nghi lễ chặt chẽ.

Xuyên suốt một thế kỷ qua, người dân Lại Sơn, Kiên Hải luôn giữ lệ nghinh ông hàng năm, tổ chức lễ hội một cách trang trọng, thành kính, chu đáo. Những ngày sắp diễn ra lễ hội, ngư dân vùng biển Kiên Hải trang trí lại bàn thờ gia tiên, các nơi thờ linh vật biển rồi chăng đèn, kết hoa lên thuyền đánh cá và bày biện lễ vật như đón tết cổ truyền. Khắp đường quanh đảo, cờ tổ quốc, băng rôn, cờ lễ trang hoàng nhộn nhịp. Nhà nhà chuẩn bị lễ vật, bày trí công phu với tâm niệm dâng lên ông tấm lòng của người ngư dân quanh năm bám biển.

Lễ hội nghinh ông gồm có 2 phần. Phần lễ, có đoàn ghe dẫn đầu là chiếc ghe chủ lễ và cùng với 20 chiếc ghe khởi hành di chuyển vòng quanh hòn để nghinh ông. Phần lễ chính được diễn ra tại chính điện, có đầy đủ nhạc lễ, có lễ cầu ngư, cầu cho mưa thuận gió hòa, làm ăn trên biển thuận lợi. Phần lễ có một cặp mực và một cặp cá đao lớn. Theo truyền thuyết, cá ông có nhiệm vụ giúp đỡ những thuyền bè bị tai nạn ngoài biển, có lúc làm không xuể phải bị phạt và cá đao chính là người thực hiện nghiêm lệnh đó. Thông thường, cá ông ít phải hứng chịu hình phạt vì đã có cặp mực phun nước đen để giải nguy. Phần lễ luôn giữ được nét văn hóa tâm linh như: an chức sự, lễ cung thỉnh các vị thần linh, lễ cầu an, lễ cầu siêu, lễ kiến quân, lễ nghinh thần, lễ chánh tế Nam Hải đại tướng quân… Phần hội, các chàng trai, cô gái, từ người già đến người trẻ xum vầy bên nhau ca hát, đối đáp, chơi các môn thể dục thể thao đua thuyền, bơi lội, kéo co, thi ẩm thực đặc trưng các món miền biển… Những năm gần đây phần hội diễn ra với nhiều hoạt động sôi nổi như: giải bóng đá 7 người mở rộng, giải việt dã leo núi (nam nữ), chương trình văn nghệ khai mạc chào mừng lễ hội do các diễn viên đến từ Trung Tâm Văn hóa tỉnh Kiên Giang, chương trình giao lưu không gian đờn ca tai tử Nam Bộ do các nghệ nhân, tài tử ca đến từ câu lạc bộ Đờn ca tài tử Phù Sa Kiên Giang, câu lạc bộ Đờn ca tài tử các xã trên địa bàn huyện Kiên Hải phối hợp thực hiện…

Hàng trăm tàu, thuyền neo đậu trước đình thần Nam Hải trong dịp lễ hội diễn ra. Du khách đến lễ hội không những được thỏa mãn nhu cầu tâm linh, chiêm bái, cúng tế vị thần của biển đã phù trợ, che chở cho mình, mà còn được thưởng thức vô số các món ẩm thực đậm đà miền biển. Tham gia các hoạt động trò chơi dân gian mang tính đặc thù của miền biển đảo, thưởng thức gian hàng ẩm thực hải sản tươi sống, với đặc sản nước mắm Hòn Sơn, món gà rẫy, ngắm bình minh trên núi, hoàng hôn dưới biển…