LỚP NGỌC LAN - 123doc

- Nhị nhiều, rời nhau, xếp xoắn ốc, thường hình bản, không phân hoá thành chỉ nhị và chung đới.. Bộ Nhụy: Nhiều lá noãn rời, xếp vòng, vùi sâu trong đế hoa hình nón ngược gương sen nằm

LỚP NGỌC LAN (MAGNOLIOPSIDA) ĐẶC ĐIỂM

- Cây mầm: có 2 lá mầm

- Rễ: rễ mầm cho ra rễ chính của cây Rễ này phát triển mạnh hơn các rễ phụ, nên rễ cây lớp Ngọc lan thường thuộc loại rễ trụ và có cấu tạo cấp hai

- Thân: thường có nhiều nhánh và có cấu tạo cấp hai Thân cấp một chỉ có một vòng libe–gỗ, ngoại trừ vài trường hợp đặc biệt như ở họ Hồ Tiêu

(Piperaceae)

- Lá: Hình dạng của phiến và kiểu gân lá rất biến thiên, nhưng kiểu gân song song hiếm gặp Lá thường có cuống Bẹ lá ít phát triển trừ một vài họ

như họ Hoa tán (Apiaceae)

- Hoa: thông thường hoa mẫu 5 hay mẫu 4 với 2 lá bắc con ở hai bên Hoa mẫu 3 chỉ gặp ở những họ thực vật cổ như họ Na (Annonaceae)

PHÂN LOẠI

Theo hệ thống của Armen Takhtajan (1997) thì thực vật có hoa được sắp xếp trong 589 họ thuộc 232 bộ Lớp Ngọc lan được chia làm 11 phân lớp:

1 Phân lớp Ngọc lan (Magnoliidae)

2 Phân lớp Súng (Nymphaeidae)

3 Phân lớp Sen (Nelumboidae)

4 Phân lớp Hoàng liên (Ranunculidae)

5 Phân lớp Cẩm chướng (Caryophyllidae)

6 Phân lớp Sau sau (Hamamelididae)

PHÂN LỚP NGỌC LAN (MAGNOLIIDAE) GỒM 18 BỘ VÀ 39 HỌ

BỘ NGỌC LAN (Magnoliales)

- Thân gỗ

- Lá mọc so le, đơn, nguyên, có lá kèm hay không

- Trong lá và thân thường có tế bào tiết chất thơm

- Gỗ không có mạch thông hay có mạch thông với mặt ngăn hình thang hay đơn

- Hoa to, mọc riêng lẻ ở kẽ lá hay đầu nhánh, kiểu xoắn, xoắn vòng hay vòng

- Hoa lưỡng tính, thường thụ phấn nhờ sâu bọ

- Đế hoa dài

- Bao hoa đơn hay ít nhiều phân hoá thành đài và tràng

- Nhị nhiều, rời nhau, xếp xoắn ốc, thường hình bản, không phân hoá thành chỉ nhị và chung đới

Thân: gỗ to hay nhỏ, đứng hoặc leo

Lá: đơn, mọc cách, phiến nguyên hay có răng cưa, có hoặc không

có lá kèm Ở cây Ngọc lan, lá kèm to, hình búp bao bọc chồi, khi rụng thường để lại vết sẹo quanh cành

Hoa: hoa riêng lẻ ở ngọn hay nách lá, to, đều, lưỡng tính Đế hoa

lồi, hình nón

Bao hoa: nhiều phiến gần giống nhau xếp theo một đường xoắn

ốc hoặc một số ít phiến đã phân hoá thành đài và tràng, xếp thành vòng mẫu 3

Bộ nhị: nhiều nhị rời xếp theo một đường xoắn ốc Chỉ nhị ngắn

và dẹt Bao phấn đính đáy, có mũi hay không

Bộ nhụy: nhiều lá noãn rời gắn theo một đường xoắn ốc trên đế hoa

lồi, mỗi lá noãn đựng 1 hay nhiều noãn Đôi khi hoa có cuống nhụy

Vòi nhụy hình chỉ, đôi khi rất ngắn gần như không có

Quả: quả đại hay quả thịt

Tế bào tiết tinh dầu trong tất cả các mô mềm

đề cập 1 họ

BỘ NA (Annonales)

Họ Na

Annonaceae

Thân: gỗ to hay nhỏ, đứng hoặc leo (dây Công chúa)

Lá: đơn, nguyên, mọc cách, không có lá kèm Gân lá hình lông

chim Lá non thường có lông tơ

Hoa: riêng lẻ ở ngọn hay nách lá, kiểu vòng xoắn, đều, lưỡng tính ít

khi đơn tính khác gốc hay tạp tính Đế hoa lồi

Bao hoa: thường gồm 3 vòng, mỗi vòng có 3 bộ phận, vòng ngoài là

lá đài, 2 vòng trong là cánh hoa Đài có thể rời hay dính, thường tiền khai van Cánh hoa to, dày và mềm; đôi khi hoa chỉ có 3 cánh

Bộ nhị: nhiều nhị rời xếp theo một đường xoắn ốc Chỉ nhị rất

ngắn Chung đới tận cùng bằng một phụ bộ hình phiến đứng hay quặp xuống, hình đĩa lồi hay hình nón nhọn giống như một đầu đinh, rộng bằng hay to hơn bao phấn Ô phấn hẹp, mở bằng một đường nứt dọc, hướng ngoài

Bộ nhụy: nhiều lá noãn rời xếp khít nhau, nhưng đôi khi giảm còn

3 hoặc 1 lá noãn, số noãn thay đổi Vòi nhụy ngắn

Quả: thông thường theo 2 kiểu:

– Kiểu Annona: Quả tụ, mỗi lá noãn cho một quả mọng riêng biệt và

tất cả các quả này dính vào nhau

– Kiểu Cananga: Mỗi lá noãn cho một quả mọng có cuống và mỗi

hoa cho một chùm quả mọng Mỗi quả mọng mang 2 hàng hạt Ở

cây Gié nam (Unona cochinchinensis Lour.), mỗi lá noãn cho ra một

chuỗi hạt thắt lại thành nhiều khúc, mỗi khúc đựng một hạt

Cananga odorata (Lamk.)

Hook f & Thoms

Thân: gỗ to hay vừa

Lá: đơn, nguyên, mọc cách, không có lá kèm Gân lá hình lông

chim

Cụm hoa: xim, chùm ở nách lá, hiếm khi ở ngọn

Hoa: đơn tính khác gốc Bao hoa: 3 lá đài dính liền nhau có dạng chén, không có cánh

hoa

Bộ nhị: Hoa đực có 6–20 nhị Chỉ nhị dính liền nhau thành một

cột ở giữa, mang bao phấn ở đỉnh, hướng ngoài

Bộ nhụy: hoa cái có 1 lá noãn, bầu trên, 1 ô đựng 1 noãn Không có

Tế bào tiết tinh dầu trong tất cả các mô mềm Có dịch màu

đỏ tươi hay màu

vàng

Xăng (săng) máu rạch:

Horsfieldia irya (Gaertn.)

vòi nhụy hoặc vòi nhụy rất ngắn

Quả: quả mọng nhưng thường mở thành 2 mảnh vỏ (baie bivalve),

đường nứt theo đường hàn mép lá noãn và theo gân giữa của lá noãn Hạt có áo hạt nguyên hay có rìa, màu đỏ hay màu vàng Nội

nhũ nhăn

BỘ LONG NÃO (Laurales)

- Cây gỗ to hay cây nhỡ, ít khi là cây thân cỏ

- Lá thường mọc so le, đôi khi mọc đối, không có lá kèm

- Trong mô mềm của thân và lá thường có tế bào tiết tinh dầu thơm

- Ở một số loài, gỗ chưa có mạch thông, các loài khác có mạch thông với bản ngăn đơn

- Hoa lưỡng tính, đôi khi đơn tính

- Các bộ phận của hoa xếp thành vòng

- Gốc các mảnh bao hoa và nhị thường dính với nhau thành một ống ngắn

- Hạt phấn một rãnh

- Lá noãn rời hay dính

- Noãn đảo hay thẳng, có 2 lớp vỏ

Họ Long Não

Lauraceae

Thân: gỗ to hay nhỏ, có mùi thơm, trừ dây Tơ xanh là một loài bán

ký sinh leo quấn, hình sợi, màu lục sậm

Lá: đơn, mọc cách đôi khi mọc đối, không có lá kèm Phiến nguyên,

dày, bóng láng Gân lá hình lông chim thường có 2 gân bên nổi rõ

Dây Tơ xanh có lá teo thành vẩy

Cụm hoa: xim 2 ngả tụ thành chùm hay thành tán giả ở ngọn hay ở

nách lá, hiếm khi là gié như ở Cassytha

Hoa: nhỏ, đều, lưỡng tính đôi khi trở thành đơn tính vì bộ nhị bị

trụy; khi đó trên cùng một cây có cả hoa cái và hoa lưỡng tính

Bao hoa: 6 phiến cùng màu dạng lá đài xếp trên 2 vòng Hoa mẫu 2

hiếm gặp (Laurus)

Bộ nhị: 4 vòng, mỗi vòng có 3 nhị và thường vòng trong cùng

mang nhị lép Ở Laurus, mỗi vòng có 2 nhị và vòng trong cùng

mang nhị hữu thụ Nhị hữu thụ có bao phấn gồm 4 ô phấn nhỏ

chồng lên nhau hai cái một (tông Perseineae, chi Cinnamomum, Camphora) hoặc 2 ô phấn (tông Laurineae, chi Laurus)

Mỗi ô phấn mở bằng một nắp bật lên Bao phấn có thể mở quay vào phía trong hoặc 2 vòng nhị ngoài bao phấn mở quay vào trong, vòng nhị thứ ba bao phấn mở quay ra ngoài Chỉ nhị thường mang 2 tuyến

Tế bào tiết tinh dầu trong tất cả các mô mềm vài chi có tế bào tiết

chất nhầy (Persea, Litsea)

Trụ bì ở thân là vòng mô cứng, gồm

tế bào mô cứng và sợi Libe 2 có sợi

Hoa đồ: Cây Quế quan

Quế rừng (Hậu phác nam):

Cinnamomum iners Reinw

ex Blume

Quế quan: Cinnamomum

Bộ Long Não gồm 6 họ, chỉ

đề cập 1 họ

nhỏ ở gốc

Bộ nhụy: một lá noãn, bầu 1 ô đựng 1 noãn đảo đính ở nóc thòng

xuống Có thể bầu trên đính trên một đế hoa lồi hoặc phẳng (hoa cái

của Laurus) hoặc giữa và tự do trong một đế hoa lõm (Cinnamomum, Persea) hoặc dưới và dính vào đế hoa (Cryptocarya) Ở Ravensera, bầu chia thành nhiều ô bởi một số

vách giả không hoàn toàn

Quả: quả mọng 1 hạt hay quả hạch, vỏ quả mỏng hay dày Hạt không nội nhũ Mầm thẳng

Nhị cây Quế quan

(Cinnamomum zeylanicum)

verum Presl (C zeylanicum

- Cây gỗ vừa, cây leo

- Lá đơn, mọc so le, không có lá kèm

- Yếu tố mạch thường có mạch ngăn hình thang

- Hoa ở nách lá, lưỡng tính (Illiciaceae) hay đơn tính (Schisandraceae)

- Hoa kiểu xoắn hay vòng, có bao hoa đôi không đều

- Màng hạt phấn 3 rãnh

- Bộ nhụy có lá noãn rời

- Noãn đảo, có 2 lớp vỏ, phôi tâm dày

- Hạt có nội nhũ dầu, phôi rất nhỏ

Họ Hồi

Illiciaceae

Thân: cây bụi hay gỗ vừa, có mùi thơm

Lá: đơn, nguyên, mọc cách, không có lá kèm

Hoa: riêng lẻ, đều, lưỡng tính, kiểu xoắn vòng

Bao hoa: nhiều phiến xếp xoắn ốc, những phiến ngoài cùng

thường nhỏ và đôi khi là dạng lá bắc, những phiến trong lớn dần, nhưng những phiến trong cùng lại nhỏ và đôi khi chuyển tiếp thành nhị lép

Bộ nhị: thường nhiều (4–50) xếp xoắn ốc

Bộ nhụy: Lá noãn nhiều (5–21, thường 7–15), xếp vòng như

ngôi sao Mỗi lá noãn chứa một noãn

Quả: tụ, gồm nhiều quả đại xếp thành vòng trên một đế chung Hạt

- Hoa nhỏ, trần, lưỡng tính hay đơn tính, hợp thành gié đơn 3–6 nhị, hạt phấn một rãnh

- Ba lá noãn hợp thành bầu 1 ô, đựng một hay nhiều noãn thẳng

- Hạt có nội nhũ và ngoại nhũ, phôi rất nhỏ

Thân: cỏ (Peperomia) hay dây leo thân gỗ nhờ rễ bám (Piper)

Lá: đơn, nguyên, mọc cách, có hay không có lá kèm Phiến lá hình

tim hay hình trứng Gân lá hình chân vịt hay lông chim

Cụm hoa: gié không phân nhánh mọc ở nách lá hay đối diện với

lá vì phát hoa ở tận cùng nhánh bị hất qua một bên do sự phát triển của nhánh nách (phát triển cộng trụ) Trục phát hoa thường mập

Mỗi hoa mọc ở nách một lá bắc, xếp theo đường xoắn ốc và thông thường áp sát vào trục

Hoa: trần, lưỡng tính, mẫu 3 với 2 vòng nhị; nhưng hoa có thể trở

thành đơn tính vì trụy

Bộ nhị: 6 nhị đính trên 2 vòng (Piper amalago) Nhưng số nhị

thường bị giảm do vòng trong có thể mất đi hoàn toàn hoặc một

phần Ở hầu hết các Piper và Peperomia, vòng ngoài lại mất thêm 1

nhị nên hoa chỉ còn 2 nhị

Bộ nhụy: thông thường 3 lá noãn, nhưng cũng có thể có 1–4 hay 5

lá noãn, hợp thành bầu 1 ô, đựng 1 noãn thẳng đính ở đáy

Quả: mọng, đựng 1 hạt Hạt có nội nhũ và ngoại nhũ

Thân có ít nhất 2 vòng bó libe–gỗ Ở

Piper, các bó libe–

gỗ của vòng ngoài nối liền nhau bởi một vòng mô cứng,

bó libe–gỗ vòng trong là của vết lá

Ở Peperomia có

nhiều vòng bó libe–

gỗ của vết lá xếp không thứ tự và không có vòng mô cứng ở ngoài; cấu tạo này giống cấu tạo của cây lớp Hành Tất cả các

mô mềm đều có tế bào tiết tinh dầu và

ống chứa gôm

Rau càng cua:

Peperomia pellucida (L.) Kunth

Trầu: Piper betle L

Tiêu dài: Piper longum L

Tiêu: Piper nigrum L

1: Hoa đồ Piper amalago, 2: Hoa đồ Peperomia pellucida, 3: Gié hoa của Piper nigrum, 4: Quả Piper nigrum bổ dọc

Saururaceae Lá: đơn, nguyên, mọc so le

Cụm hoa: gié Ở cây Giấp cá, gié màu vàng mọc đối diện với lá,

4 lá bắc ở phía dưới to tạo thành một tổng bao bao bên dưới gié

BỘ NAM MỘC HƯƠNG (Aristolochiales)

Cỏ hay cây gỗ nhỏ mọc leo, thường có tế bào tiết tinh dầu Lá mọc so le, không có lá kèm Hoa lưỡng tính hoặc đơn tính, đều hay không đều, mẫu 3 Bao hoa chỉ có một vòng, thường có màu sặc sỡ như cánh, có thể rời hay dính Bầu dưới, nhiều ô, đính noãn trung trụ Đôi khi có một trục hợp nhụy do sự dính liền của chỉ nhị với vòi nhụy

Họ Nam mộc

hương

Aristolochiaceae

Thân: cỏ, sống nhiều năm, có thân rễ hình trụ hay hình củ hoặc cây

gỗ, đứng hay leo Thân ít phân nhánh

Lá: đơn, nguyên, mọc so le, không có lá kèm

Hoa: thường mọc riêng lẻ ở nách lá, lưỡng tính, đều hay không

đều

Bao hoa: 3 lá đài dính liền nhau, có màu, phình ở gốc

Bộ nhị: 6–12 nhị, chỉ nhị rời hay dính liền với đỉnh vòi nhụy tạo

mô mềm của thân

PHÂN LỚP SÚNG (NYMPHAEIDAE) GỒM 2 LIÊN BỘ, 3 BỘ VÀ 6 HỌ

BỘ SÚNG (Nymphaeales)

Cỏ sống ở nước Lá nguyên hay xẻ, mọc so le hay mọc vòng Trụ giữa mang nhiều bó mạch kín xếp rải rác Gỗ chưa có mạch thông, chỉ có mạch ngăn

vòng hay xoắn Hoa riêng lẻ, lưỡng tính, kiểu xoắn vòng, mẫu 3 Nhiều nhị, hạt phấn một rãnh Bộ nhụy có lá noãn rời hay dính

Họ Súng

Nymphaeaceae

Thân: cỏ ở nước, sống nhiều năm Thân rễ to, vùi dưới bùn, mang

lá và hoa; có ống nhựa mủ, nhựa mủ khi ra gió đặc lại thành sợi

Lá: to, nổi trên mặt nước, có cuống dài Phiến lá hình khiên hoặc

hơi tròn với một khuyết hình tim nơi gắn cuống lá Không có lá kèm

Hoa: riêng lẻ, to, lưỡng tính, đều, có cuống dài Đế hoa thường lồi

hay rất dài, tận cùng bằng một mặt lõm mang các lá noãn

Bao hoa: thường gồm một số lớn phiến xếp theo đường xoắn ốc

Các phiến bên ngoài màu xanh dạng lá đài, các phiến ở trong dạng cánh hoa

Bộ nhị: nhiều nhị xếp xoắn ốc nối tiếp đường xoắn của tràng Hạt

phấn một rãnh

Bộ nhụy: Lá noãn nhiều (5–35) dính liền nhau thành bầu trên, bầu

giữa hay bầu dưới

Quả: khô, không mở Ở Súng, sau khi thụ phấn, bao hoa và nhị

rụng, hoa chìm xuống nước và tạo quả chứa rất nhiều hạt Hạt có áo

họ

PHÂN LỚP SEN (NELUMBONIDAE) GỒM 1 BỘ

Thân: thân rễ rất to (ngó sen)

Lá: Lá hình khiên, cuống dài có gai nhỏ

Hoa: Hoa lưỡng tính, xếp xoắn vòng Lá đài 2; cánh hoa nhiều,

màu trắng hay hồng, xếp xoắn ốc, ít phân biệt với lá đài

Bộ Nhị: Nhị nhiều, xếp xoắn ốc

Bộ Nhụy: Nhiều lá noãn rời, xếp vòng, vùi sâu trong đế hoa

hình nón ngược (gương sen) nằm vượt lên trên bộ nhị

Nelumbo nucifera Gaertn Sen trồng để

ăn và làm

thuốc

PHÂN LỚP HOÀNG LIÊN (RANUNCULIDAE) GỒM 9 BỘ

BỘ HOÀNG LIÊN (Ranunculales)

Thân cỏ Lá đơn hay kép, mọc so le hay đối, không có lá kèm Hệ thống dẫn nhựa gồm toàn mạch thông có thủng lỗ đơn, một số ít có mạch ngăn hình thang Hoa lưỡng tính hay đơn tính, đều, đôi khi không đều, kiểu xoắn vòng với bao hoa kép hay đơn Nhị nhiều Bộ nhụy gồm nhiều lá noãn rời Hạt phấn

có 3 rãnh hay dạng biến đổi từ 3 rãnh Noãn đảo, có 2 vỏ Hạt có phôi nhỏ, phần lớn có nội nhũ to

Hoàng liên

Ranunculaceae

Thân: cỏ, sống một năm, hai năm hoặc nhiều năm; đôi khi là dây

leo (Dây ông lão) Rễ có thể phù lên thành củ (Ô đầu) Không có

mô tiết

Lá: mọc so le, ít khi mọc đối Bẹ lá phát triển ít nhiều Ở Dây ông

lão, cuống lá quấn vào các vật xung quanh giống như tua cuốn

Phiến lá có thể đơn, nguyên, hình tròn, hình tim với gân hình chân vịt hoặc xẻ sâu Vài loại có lá kép hình lông chim

Cụm hoa: chùm, xim, tán đơn hay kép ở nách lá hay ngọn cành

Đôi khi hoa riêng lẻ ở ngọn

Hoa: lưỡng tính, đều hay không đều Đế hoa lồi Các bộ phận của

hoa thường xếp theo kiểu vòng xoắn, đôi khi theo kiểu vòng hay kiểu xoắn

Bao hoa: gồm một số lá đài dạng cánh hoặc bao hoa đôi, phân

hoá thành đài và cánh Ở các chi cổ sơ như Clematis, Anemone, Naravelia, hoa không có cánh, cánh hoa xuất hiện do những biến

đổi của những nhị phía ngoài cùng (tông Poeonieae) hay những tuyến mật có hình dạng biến thiên: hình mũ, hình bình hay hình cúp

có chân, hình ống có 2 môi (tông Helleboreae, Ranunculeae)

Bộ nhị: nhiều nhị xếp theo đường xoắn ốc hoặc thành vòng xen

kẽ nhau Chỉ nhị luôn luôn rời Bao phấn nứt dọc, hướng trong hay hướng ngoài

Bộ nhụy: Cấu tạo theo 2 kiểu:

– Nhiều lá noãn đính xoắn ốc tiếp theo đường xoắn của nhị, mỗi lá noãn chứa 1 noãn

– 1–5 lá noãn đính thành vòng, mỗi lá noãn chứa nhiều noãn

Các lá noãn thường rời, trường hợp dính nhau rất hiếm gặp

Quả: Đa bế quả hay quả đại tụ Nang hay quả mập hiếm Hạt có

Clematis chinensis Osbeck

Dây ông lão

Clematis smilacifolia Wall

BỘ TIẾT DÊ (Menispermales)

Họ Tiết dê

Menispermaceae

Thân: dây leo hay cỏ mọc đứng, rễ có thể phù lên thành củ (Bình

vôi)

Lá: đơn, nguyên, hình khiên hay hình tim, mọc so le, không có lá

kèm Gân lá hình chân vịt hoặc hình lọng

Cụm hoa: chùm, xim 2 ngả ở nách lá, ít khi hoa riêng lẻ

Hoa: nhỏ, đều, đơn tính khác gốc, kiểu vòng, mẫu 3

Hoa thức:

Bao hoa: 6 lá đài xếp trên 2 vòng Thường có 6 cánh hoa xếp trên 2

vòng, số cánh có thể ít hơn hoặc đôi khi nhiều hơn 6

Hoa đực: 6 nhị xếp trên 2 vòng, số nhị có thể ít hơn hoặc đôi khi

nhiều hơn 6, nhị có thể rời hay dính nhau ở chỉ thành một cột

Hoa cái: thường có 3 lá noãn rời tạo thành bầu trên nhưng cũng có

khi nhiều hơn 3 (40 lá noãn) hoặc đôi khi giảm còn 1 (chi

Cissampelos) Mỗi lá noãn có 2 noãn nhưng chỉ có 1 noãn phát

triển, 1 hay nhiều đầu nhụy

Quả: hạch, vỏ quả trong cứng rắn và thường có hình thận Mầm cong hình móng ngựa

(Thunb.) Miers var

discolor (Blume) Forman (Stephania hernandifolia

(Woll.) Walp.) Bình vôi:

Stephania rotunda Lour

Dây kí ninh:

Tinospora crispa (L.) Miers

ex Hook f & Thoms

Bộ này chỉ có

1 họ

BỘ THUỐC PHIỆN (Papaverales)

Bộ Thuốc phiện có nhiều đặc điểm rất gần với bộ Hoàng liên về sinh hoá, cấu tạo giải phẫu, cấu tạo màng hạt phấn 3 rãnh hay nhiều rãnh Tuy nhiên, họ Thuốc phiện có nhiều đặc điểm khác với họ Cải, vì thế họ Cải đã được tách ra khỏi bộ Thuốc phiện

Bộ có 4 họ, đề cập 2 họ:

– Họ Thuốc phiện (Papaveraceae)

– Họ Từ đổng (Fumariaceae)

Họ Á phiện

Papaveraceae

Thân: cỏ, sống một năm, cây gỗ nhỏ hiếm gặp

Lá: đơn, mọc so le, không có lá kèm Bìa lá hay có khía sâu

Cụm hoa: hoa mọc riêng lẻ (Papaver) hoặc tụ thành xim

Hoa: to, đều, lưỡng tính

Hoa thức theo kiểu:

Đế hoa lồi

Bao hoa: 2 lá đài ở vị trí trước–sau và luôn luôn rụng sớm, ít khi 3

hoặc 5 Thông thường các lá đài dính vào nhau giống như một cái

mũ và rụng toàn bộ khi hoa nở Cánh hoa 4–6, to, đính thành 2 vòng, có màu sắc tươi, dễ rụng, nhàu nát trước khi hoa nở

Bộ nhị: nhiều nhị rời

Bộ nhụy: 2 hay nhiều lá noãn, dính vào nhau tạo bầu trên 1 ô

Trong bầu có những vách không hoàn toàn, xuất hiện ngay trước bó mạch giữa của lá noãn Vách mang nhiều noãn đảo, đính noãn giữa

Quả: nang, mở bằng lỗ hoặc mở bằng mảnh vỏ, mầm thẳng

mủ có thể trắng đục

(Papaver) hay vàng (Chelidonium, Argemone)

Lá: đơn, mọc so le, không có lá kèm Phiến xẻ sâu

Cụm hoa: chùm hay xim

Hoa: đều hay không đều, lưỡng tính

Bao hoa: 2 lá đài nhỏ, ở vị trí trước–sau và luôn luôn rụng sớm; 4

cánh hoa không giống nhau, đính thành 2 vòng Ở Hypecoum, bao

hoa đều

Bộ nhị: thông thường nhị dính nhau ở phần đáy chỉ nhị tạo thành 2

bó; mỗi bó gồm 1 nhị nguyên ở giữa và nửa nhị ở hai bên Ở

Hypecoum có 4 nhị rời đính trên 2 vòng, chỉ nhị của 2 nhị ở vị trí

trước–sau phân nhánh ở ngọn, mỗi nhánh mang 1 ô phấn Ở gốc bộ nhị thường có 1–2 tuyến mật

Bộ nhụy: 2 lá noãn tạo thành bầu 1 ô, đính noãn bên (Hình 10.4)

Quả: loại cải, trừ Fumaria là quả bế vì tất cả noãn đều bị trụy, chỉ

còn một noãn phát triển

Hạt có nội nhũ

Cải cần (Cựa ri Balansa):

Corydalis balansae Prain

Song tâm leo:

Dicentra scandens (D Don) Walp

PHÂN LỚP CẨM CHƯỚNG (CARYOPHYLLIDAE) GỒM 4 LIÊN BỘ, 4 BỘ, 24 HỌ

Thân: cỏ hoặc cây gỗ nhỏ, đôi khi có gai

Lá: thường mọc đối, ít khi mọc so le, không có lá kèm

Cụm hoa: hoa mọc riêng lẻ hoặc tụ thành xim ít hoa

Hoa: lưỡng tính, lá bắc có thể tạo thành một tổng bao, màu xanh

hay có màu sặc sỡ bao bọc 1–3 hoa (Bông giấy)

Bao hoa: 4–5 lá đài có màu dạng cánh, hình ống hay hình kèn

Không có cánh hoa

Bộ nhị: thường có 5 nhị mọc trước lá đài, số nhị có thể tăng lên

hay giảm đi

Bộ nhụy: 1 lá noãn tạo thành bầu trên, 1 ô, 1 noãn 1 vòi nhụy

hình sợi, đầu nhụy nguyên hay có thùy

Quả: bế, được bao bọc bởi đài còn lại Hạt thường dẹp và bóng

Mầm cong hình móng ngựa bao quanh nội nhũ bột

Nam sâm bò (Sâm đất):

Xương rồng

Cactaceae

Thân: cây mập thích nghi với khí hậu khô; thân có diệp lục, có lông

hay gai Dáng cây thay đổi tùy loại: hình cầu, hình lăng trụ, hình trụ, hình lá, chia thành khúc Thường thân ít phân nhánh Dạng cây xem giống như các cây họ Thầu dầu (Euphorbiaceae) của những vùng sa mạc vì lá bị trụy và thay thế bởi những gai

Lá: Chi Perskia có lá, lá Opuntia rụng sớm nên chi này chỉ có lá

non, các loại khác không có lá hoặc lá hình vẩy rụng sớm hoặc lá biến thành gai

Hoa: thường mọc riêng lẻ, to, xuất hiện vào mùa mưa Hoa đều khi

mọc đứng, không đều khi nằm nghiêng, lưỡng tính, kiểu xoắn ốc

Bao hoa: nhiều phiến xếp theo một đường xoắn ốc, chuyển tiếp

dần từ lá đài sang cánh hoa

Bộ nhị: nhiều nhị xếp theo một đường xoắn ốc nối tiếp với bao hoa

Bộ nhụy: 4–5 lá noãn tạo thành bầu dưới, 1 ô, đính noãn bên Vòi

rời Tất cả các bộ phận của hoa ở bên ngoài lá noãn dính liền nhau bao quanh bầu và dính vào bầu Các bộ phận này có thể rời phía trên bầu hoặc vẫn tiếp tục dính vào nhau thành một ống dài hay ngắn

Quả: mọng, nhiều hạt, có khi ăn được (quả Thanh long) Mầm cong hình xoắn ốc

Diệp long lá to:

Pereskia grandiflora Haw

Họ Rau dền

Amaranthaceae

Thân: cỏ hoặc cây bụi

Lá: màu xanh hay nhuộm đỏ, đơn, mọc so le hay mọc đối, phiến

nguyên, không có lá kèm

Cụm hoa: gié, xim hoặc đầu

Hoa: lưỡng tính, đều, mẫu 4 hay 5, 2 lá bắc con khô cứng và có màu

sặc sỡ

Bao hoa: khô xác, có màu, tồn tại ở quả Không có cánh hoa

Bộ nhị: 1–5 nhị mọc trước lá đài, chỉ nhị rời hoặc dính

nhau ở đáy, đôi khi có nhị lép

Bộ nhụy: 2–3 lá noãn tạo thành bầu trên 1 ô, nhiều noãn cong đính

ở đáy 1 vòi nhụy, 2–3 đầu nhụy

Quả: khô, được bao bọc bởi đài còn lại, đôi khi quả hộp hay quả

mọng

Hạt thường dẹp và bóng, mầm cong hình móng ngựa bao quanh nội nhũ bột

Hoa đồ Gomphrena globosa

Dền gai, Mào gà trắng, Mào gà, Nở ngày:

Cỏ xước

Họ Rau muối

Chenopodiaceae

Thân: cỏ mập, thích sống ở đất mặn, mọc ven biển, trên ruộng

muối, cây chịu hạn tốt

Lá: đơn, dày, nhỏ, phủ đầy lông Lông cấu tạo gồm cuống, tận cùng

là một tế bào to hình cầu chứa đầy nước; khi số nước này hết, lớp lông héo tạo thành một lớp phủ màu trắng như bột, đặc sắc cho họ

Cụm hoa: xim co thành chụm tròn ở nách lá, hợp thành cụm hoa

phức tạp hơn ở ngọn cành

Hoa: rất nhỏ, lưỡng tính, đều

Bao hoa: 5 lá đài màu xanh, không có cánh hoa

Bộ nhị: 5 nhị mọc trước lá đài, chỉ nhị cong vào giữa khi hoa còn là

nụ và mọc đứng khi hoa nở Số nhị có thể giảm còn 4, 3, 2 đôi khi chỉ còn 1 nhị Nhị cũng có thể giảm hoàn toàn dẫn đến hoa đơn tính

Bộ nhụy: 2–3 lá noãn tạo thành bầu trên 1 ô, 1 noãn cong đính ở

Các loài sống một năm có cấu tạo rễ &

thân bình thường

Ở các loài 2 năm hoặc nhiều năm, rễ hoặc thân có thể có cấu tạo cấp 3 do những bó libe-gỗ tạo thành nhiều vòng đồng tâm từ hoạt động của tượng tầng thặng dư ở vùng trụ

bì

Lá có 2 loại lông:

Beta vulgaris

1: Hoa đồ, 2: Phôi

đáy 1 vòi nhụy ngắn, tận cùng bằng 2–3 đầu nhụy hình sợi Đĩa mật bao quanh đáy bầu noãn

Quả: bế, thường được bao bọc bởi đài còn lại; Beta vulgaris có quả

hộp Mầm cong hình móng ngựa hay hình xoắn ốc

lông hình nón và những lông hình bọng chứa nước như

mô tả ở trên.

BỘ RAU RĂM (Polygonales)

Họ rau răm

Polygonacea

Thân: Phần lớn là cỏ sống nhiều năm nhờ củ, đôi khi là dây leo (Hà

thủ ô, Tigôn), có vài trường hợp là cây gỗ Cành có thể biến đổi thành lá (diệp chi) trong khi đó lá thu hẹp thành vẩy và rụng sớm (Trúc tiết) Rễ có thể phồng lên thành củ (Hà thủ ô, Đại hoàng)

Lá: đơn, mọc so le Phiến nguyên, hình mũi tên hoặc có thùy hình

chân vịt; cuống lá rộng ở đáy, có bẹ chìa

Cụm hoa: xim 2 ngả hoặc

1 ngả, thu hẹp thành đầu hay thành vòng giả ở nách lá hoặc thành chùm, gié ở ngọn cành

Hoa: lưỡng tính, đều, không có cánh hoa

Bao hoa: là những phiến cùng màu dạng lá đài hay cánh hoa xếp

2 vòng, mỗi vòng có 3 phiến (Đại hoàng, Chút chít) hoặc 5 phiến xếp xoắn, tiền khai năm điểm (Tigôn, Nghể)

Bộ nhị: 2 kiểu

a) Kiểu vòng: 6 nhị xếp trên 2 vòng, xen kẽ với các phiến của bao

hoa Đôi khi có vài thay đổi: ở Rheum, vòng ngoài có 6 nhị, vòng trong có 3 nhị; ở Rumex, hoa chỉ có 6 nhị của vòng ngoài, vòng

trong bị trụy

b) Kiểu xoắn ốc: 5–8 nhị

Bộ nhụy: 3 hay 2 lá noãn tạo thành bầu trên, có 3 cạnh hay hình

thấu kính, 1 ô, 1 noãn thẳng đính ở đáy Vòi nhụy rời

Quả: bế, có 3 cạnh hay hình thấu kính, được bao bọc bởi các lá

đài còn lại Đôi khi lá đài có thể mọng lên và quả trở thành một quả mọng giả Hạt có nội nhũ bột, mầm thẳng hay cong với xu

hướng nằm bên ngoài nội nhũ

Có cấu tạo bất thường libe–gỗ thặng dư ở một số loài Ví dụ ở củ Đại hoàng, có những cấu tạo bất thường hình sao ở quanh tủy, ở đó có những tượng tầng phụ hình vòng tròn nhỏ, sinh libe ở mặt trong và gỗ ở mặt ngoài; gỗ bị cắt bởi các tia tủy loe rộng, tạo thành các hình sao đặc sắc

Hoa đồ của Polygonaceae

1: Rheum, 2: Rumex, 3: Polygonum hydropiper

Hà thủ ô đỏ, Răm nước, Rau răm, Đại hoàng, Chút chít

BỘ ĐUÔI CÔNG (Plumbaginales)

Họ Đuôi công

Plumbaginaceae

Thân: cỏ, đôi khi là cây bụi

Lá: đơn, nguyên, mọc so le hoặc tụ thành hình hoa thị, không có lá

kèm

Cụm hoa: gié, đầu hay chùm, hoa mọc về một phía của trục hoa

Hoa: lưỡng tính, mẫu 5, đều, hiếm khi hoa không đều do cánh

hoa

Bao hoa: Lá đài dính nhau, thường tồn tại Cánh hoa dính nhau

bên dưới thành một ống dài hay ngắn, đôi khi cánh hoa chỉ dính nhau một ít ở đáy

Bộ nhị: 5 nhị đính trên ống tràng đối diện với cánh hoa

Bộ nhụy: 5 lá noãn dính liền tạo thành bầu trên, 1 ô, 1 noãn thẳng

đính ở đáy 5 vòi nhụy rời hoặc 1 vòi nhụy với 5 đầu nhụy

Quả: khô không mở hay quả hộp, hạt có nội nhũ bột

Đuôi công hoa đỏ, đuôi công hoa trắng,

PHÂN LỚP SAU SAU (HAMAMELIDIDAE) GỒM 17 BỘ, 23 HỌ

BỘ SAU SAU (Hamamelidales)

Cây to hay cây vừa Lá nguyên hay xẻ thùy, gân hình lông chim hay hình chân vịt, mọc so le, ít khi mọc đối, phần lớn có lá kèm Các yếu tố mạch phần lớn có mặt ngăn hình thang Hoa đơn tính hay lưỡng tính hợp thành cụm hoa hình đuôi sóc hay hình đầu Có hay không có bao hoa Hoa từ lưỡng tính, thụ phấn nhờ sâu bọ tiến tới hoa đơn tính, không cánh, thụ phấn nhờ gió Bộ nhụy có 2, 3, 4 lá noãn dính Hạt phấn từ 3 rãnh tiến tới có nhiều lỗ Noãn đảo, đôi khi thẳng, có 2 vỏ Hạt có phôi to, nội nhũ ít

Họ Sau sau

Altingiaceae

Thân: gỗ to, có khi cao tới 60 m, thân thẳng đứng

Lá: đơn, mọc so le hay mọc đối Phiến nguyên, gân hình lông chim

hay có thùy kiểu chân vịt với gân hình chân vịt Lá kèm rụng sớm

Cụm hoa: chùm, gié, đôi khi thu gọn thành đầu

Hoa: đều hay không đều, đơn tính hoặc tạp tính, mẫu 5 hay mẫu 4

Bao hoa: Lá đài rời, tồn tại Cánh hoa rời, rụng sớm, đôi khi không

có cánh hoa như ở Liquydambar

Bộ nhị: hoa đực có 1 hay nhiều nhị Bao phấn mang 4 hoặc 2 túi

phấn, nứt dọc hay mở bằng van Hạt phấn có 3 rãnh hay hơn

Bộ nhụy: hoa cái có 2 lá noãn tạo bầu 2 ô, trên, giữa hay dưới

Mỗi lá noãn chứa 1 hay nhiều noãn, vòi và đầu nhụy thường to

Quả: nang; hạt đôi khi có cánh, có nội nhũ, mầm thẳng

Rất đặc trưng bởi ống tiết dầu nhựa thơm trong tủy của

thân và lá

Tô hạp cao Sau sau

BỘ PHI LAO (Casuarinales)

Họ Phi lao

Casuarinaceae

Thân: cây to, nhánh có đốt xem giống như lá

Lá: biến đổi thành vẩy hẹp, dài, mọc vòng, liền nhau ở đáy thành

một ống, rời ở ngọn

Cụm hoa: hoa đơn tính Hoa đực xếp thành vòng chồng lên nhau và

tụ thành hình đuôi sóc ở ngọn; mỗi vòng có khoảng 6 hoa Hoa cái tụ thành đầu hình cầu hay hình trứng Hoa đơn tính

Hoa đực: thu hẹp chỉ còn 1 hoặc 2 nhị được bao bọc bởi bao hoa

giả là 4 vẩy nhỏ (gồm 2 lá bắc và 2 lá bắc con)

Hoa cái: 2 lá noãn hợp thành bầu 2 ô, nhưng chỉ có 1 ô thụ, 1 noãn

2 vòi nhụy dài Mỗi hoa cái được bao bởi 2 lá bắc, về sau chúng rắn

lại và bao bọc quả Quả: có cánh Hạt không nội nhũ

Phi lao

BỘ DẺ (Fagales)

Họ dẻ

Fagaceae

Thân: gỗ to hay nhỏ

Lá: đơn, mọc so le, có khía răng hay có thùy Lá kèm rụng sớm

Cụm hoa: thường là đuôi sóc nhưng có thể gặp hoa riêng lẻ (hoa

cái của Quercus)

Hoa: đơn tính cùng gốc

Hoa đực: gồm có đài và một số nhị thay đổi

Hoa cái: gồm có đài đơn sơ dính vào bầu 3 hay 6 lá noãn hợp

thành bầu dưới 3 hay 6 ô, 2 noãn trong một ô, nhưng chỉ có 1 ô thụ và cũng chỉ có 1 noãn phát triển Hoa cái có một bộ phận gọi là đấu (cupule) dày (một nhóm hoa cái mọc ở nách của một lá bắc mẹ, mang bởi đuôi sóc, được bao quanh bởi một chén nhỏ gọi là đấu)

Mỗi đấu có thể chứa 1 hoa (Quercus), 2 hoa (Fagus) hay 3 hoa (Castanea) Đấu tồn tại ở quả

Quả: Mỗi hoa cho một quả bế Ở Castanea, sau thụ tinh, đấu

phát triển, mang đầy gai dài bao bọc các quả, khi quả chín, đấu

Lá: kép hình lông chim, mọc so le, không có lá kèm

Cụm hoa: Đuôi sóc dài mang hoa đực, đuôi sóc ngắn hơn mang

hoa cái Đôi khi đuôi sóc mang hoa cái ở dưới, hoa đực ở trên

Hoa: đơn tính cùng gốc, hoa có lá bắc và 2 lá bắc con Hoa vô

cánh hoặc bao hoa đơn sơ

Hoa đực: Bao hoa giảm, thường có 4 vẩy dạng lá đài 10–40 nhị,

chỉ nhị ngắn và rời Đôi khi hoa đực có dấu vết của bộ nhụy

Hoa cái: có 4 lá đài 2 lá noãn hợp thành bầu dưới 1 ô, 1 noãn

thẳng đính từ đáy, 2 đầu nhụy

Quả: hạch, hạt không nội nhũ

Hồ đào (óc chó):

Juglans regia L

PHÂN LỚP SỔ (DILLENIIDAE) GỒM 10 LIÊN BỘ, 40 BỘ VÀ 109 HỌ

BỘ SỔ (Dilleniales)

Họ Sổ

Dilleniaceae

Thân: gỗ to hay dây leo, ít khi là cỏ (Acrotrema)

Lá: đơn, mọc so le, nguyên hay có khía răng Không có lá kèm hoặc

lá kèm dễ rụng Gân lá hình lông chim nổi rõ, gân bên song song, kéo dài ra tận đỉnh răng ở mép, có khi kéo dài thành gai nhọn

Cụm hoa: hoa riêng lẻ hay tụ thành tán 3 hoa ở nách lá hay ở ngọn

Hoa: to, lưỡng tính đôi khi hoa đơn tính (Actimidia)

Bao hoa: các phiến xếp xoắn ốc, 5 lá đài tồn tại và đồng trưởng, 5

cánh hoa rụng sớm

Bộ nhị: nhiều nhị đính trên nhiều vòng, bao phấn mở bằng lỗ ở đỉnh

hay mở dọc

Bộ nhụy: nhiều lá noãn rời hay dính nhau một phần, Tetracera

sarmentosa có 1 lá noãn Mỗi lá noãn chứa nhiều noãn, ít khi 1–2

Vòi nhụy rời hay dính nhau ở đáy

Quả: mỗi lá noãn cho ra một quả đại được bao trong đài đồng

trưởng phù mập ra giống như quả Hạt có nội nhũ, thường có áo hạt

Mầm nhỏ

Không có ống tiết, vài loài có tế bào tiết dầu nhựa Thân,

tuyến mật Noãn đảo, hướng xuống đất, phần lớn có 2 lớp vỏ Hạt có nội nhũ hay không

Họ Chè

Theaceae

Thân: gỗ to hay nhỏ

Lá: đơn, mọc so le, không có lá kèm Phiến lá dày, cứng, bìa lá

có răng cưa nhỏ và đều

Cụm hoa: hoa riêng lẻ ở nách lá hay tụ thành chùm 2–3 hoa

Hoa: đều, lưỡng tính Mỗi hoa có 2–4 lá bắc giống như lá đài

Bao hoa: đôi, đính theo đường xoắn ốc 5, đôi khi 6–7 lá đài rời,

không đều, tồn tại Thường có 5, nhưng có thể 4–9 hoặc nhiều hơn cánh hoa Các cánh hoa có thể rời hay dính ít nhiều ở đáy

Trong lá có cương

thể

Cây Chè

Sở Chơn trà nhọn:

Bộ nhị: hhiều nhị rời hay dính thành nhiều bó hay chỉ dính nhau ở đáy, chỉ nhị dài, bao phấn đính gốc hay lắc lư Bộ nhụy: 3–5 lá noãn hợp thành bầu trên,

3–5 ô, nhiều noãn, đính noãn trung trụ Số vòi nhụy bằng số ô

trong bầu và thường rời nhau Quả:

nang chẻ ô, hạt không có nội nhũ

BỘ BAN (HYPERICALES)

Họ Bứa

Clusiaceae

Thân: gỗ to hay vừa, cành thường mọc ngang

Lá: mọc đối, đơn, không có lá kèm Phiến lá thường láng, dày,

nguyên, gân phụ song song khít nhau

Cụm hoa: Hoa riêng lẻ hay tụ thành chùm

Hoa: đều, đơn tính khác gốc hay cùng gốc hoặc lưỡng tính hay tạp

tính (hoa đực và hoa lưỡng tính cùng gốc)

Bao hoa: đôi, mẫu 4 hay 5, các phiến rời nhau; lá đài tồn tại

Bộ nhị: Nhiều nhị rời hay dính thành nhiều bó hay thành đầu tròn

Bộ nhụy: 1 lá noãn (Mù u) hoặc nhiều lá noãn, đính noãn trung trụ

Một vòi nhụy dài (Mù u) hoặc rất ngắn gần như không có (Măng cụt) Số đầu nhụy bằng số ô trong bầu

Quả: mọng (Garcinia) hay quả nhân cứng (Calophyllum) hay nang

cắt vách (Mesua) Hạt có áo hạt do cuống noãn hay lỗ noãn tạo

thành, không có nội nhũ

Bộ máy sinh dưỡng chứa ống tiết resine, túi tiết kiểu ly bào

Thân: cây bụi, mọc đứng, nằm hay leo

Lá: đơn, không có lá kèm Lá gồm có 3 phần kể từ cuống như

sau: một bản mỏng giống phiến lá để đảm nhiệm sự đồng hoá carbon; một phần giữa thu hẹp còn như một sợi cong, có thể đóng vai trò vòi cuốn để móc cây vào những cây khác và một phần ở

Bình nước Trung bộ: Nepenthes annamensis Macfarl Lợi tiểu, chữa phù

thũng

Bình nước kỳ quan (Trư lung): Nepenthes mirabilis (Lour.) Druce Chữa tiêu chảy

ngọn hình bình dài có nắp đậy Phần đáy bình có những tuyến tiết ra một dung dịch ngọt có khả năng tiêu hoá côn trùng

Cụm hoa: chùm đặc hay chùm xim

Hoa: đơn tính khác gốc, màu xanh lục hay màu tía, nhiều khi có

mùi hôi

Bao hoa: 4 lá đài, ít khi là 3; không có cánh hoa

Bộ nhị: 4–24 nhị, chỉ chị dính nhau thành một cột, bao phấn nở

dọc, hạt phấn có 3 thùy

Bộ nhụy: 4 lá noãn, ít khi

3, bầu 3–4 ô, nhiều noãn trong một ô, đính noãn trung trụ Vòi nhụy ngắn hoặc không có, đầu nhụy có thùy

Quả: nang Hạt hình sợi, có nội nhũ

BỘ ĐỖ QUYÊN (Ericales)

Cây gỗ, cây bụi hoặc cỏ sống nhiều năm Lá đơn, mọc so le, không lá kèm Hoa lưỡng tính, thường đều, mẫu 5 hay 4 Cánh hoa đôi khi còn rời nhau 2 vòng nhị, nhị không đính trên tràng, bao phấn có 2 sừng, mở bằng lỗ 4–5 lá noãn hợp thành bầu trên hay dưới, 4–5 ô, mỗi ô đựng nhiều noãn, đính noãn trung trụ 1 vòi nhụy Noãn chỉ có 1 lớp vỏ

Bộ có 5 họ, chỉ đề cập 1 họ

Họ Đỗ quyên

Ericaceae

Thân: cây gỗ to hay nhỏ hoặc dây leo

Lá: đơn, mọc so le hay đôi khi giống như mọc vòng, không có lá

kèm Phiến lá nguyên hay có răng cưa

Cụm hoa: ít khi hoa riêng lẻ, thường tụ thành chùm, tán, ngù ở

ngọn cành

Hoa: đều, đôi khi không đều, lưỡng tính, mẫu 5 hay 4

Bao hoa: 4–5 lá đài có thể dính hoặc rời, đôi khi dạng cánh hoa,

thường tồn tại 4–5 cánh hoa thường dính nhau (Lebum có cánh rời)

Bộ nhị: 8–10 nhị, bộ nhị đảo lưỡng nhị, nhưng có thể vòng nhị

trước cánh hoa bị trụy Chỉ nhị không đính trên tràng Bao phấn có 2 sừng (trừ ở Rhododendron), thường mở bằng lỗ Hạt phấn dính

thành tứ tử

Bộ nhụy: Số lá noãn bằng số cánh hoa, dính nhau thành bầu trên,

nhiều ô, mỗi ô nhiều noãn, đính noãn trung trụ 1 vòi nhụy; đĩa mật dưới bầu

Quả: nang hay quả mọng, hạt có nội nhũ

Châu thụ (Châu thy):

Gaultheria fragrantissima Wall

Đỗ quyên:

Rhododendron simsii Planch

BỘ BỒ ĐỀ (Styracales)

Họ Bồ đề

Styracaceae

Thân: cây gỗ to hay cây bụi

Lá: đơn, nguyên hay có khía răng, mọc so le, không có lá kèm

Cụm hoa: Chùm đơn hay kép ở nách lá hay ở ngọn

Hoa: đều, lưỡng tính, thường mẫu 5; lá bắc và lá bắc con nhỏ, rụng

sớm

Bao hoa: 5 lá đài dính nhau, 5 cánh hoa dính nhau

Bộ nhị: 10 nhị bằng nhau hay 5 nhị lớn và 5 nhị nhỏ, đính trên 1

vòng và đính trên ống tràng

Bộ nhụy: Bầu trên hoặc ít nhiều dưới, chia thành 4–5 ô không hoàn

toàn ở phía trên, mỗi ô đựng 1 hay nhiều noãn; 1 vòi nhụy,

1 đầu nhụy

Quả: hạch, mang đài còn lại; hạt có nội nhũ

Không có bộ máy tiết, nhựa được tiết

ra khi có vết thương Lá thường

có lông che chở hình sao hoặc

những vảy

Bồ đề nhựa (An tức): Styrax benzoin

Dryand Vỏ thân cho nhựa thơm dùng làm hương liệu hay làm thuốc trị viêm họng mãn

Bồ đề (An tức bắc): Styrax tonkinensis

(Pierre) Craib ex Hardw Dùng làm thuốc trị hen, đau bụng, thổ tả

Họ Thị

Ebenaceae

Thân: Cây gỗ to hay nhỏ

Lá: đơn, nguyên, mọc so le, ko có lá kèm Phiến lá dày, cứng

Cụm hoa: hoa đực mọc thành xim ở nách lá Hoa cái thường mọc

riêng lẻ hoặc tụ thành xim ít hoa

Hoa: thường đơn tính cùng gốc hay khác gốc

Bao hoa: đài hợp; tràng hợp, trên chia thành 3–7 thùy

Bộ nhị: Hoa đực có nhị đính trên tràng hoa thành 2 vòng, đôi khi

giảm còn 1 vòng hoặc nhị tăng lên rất nhiều Hoa đực còn dấu vết của bộ nhụy là một u nhỏ ở giữa

Bộ nhụy: Bầu trên nhiều ô, có thể có vách giả (Hồng), mỗi ô đựng

1 hay 2 noãn, đính noãn trung trụ; 1 vòi nhụy hay nhiều vòi dính nhau ở đáy Hoa cái thường lớn hơn hoa đực và có thể mang nhị lép

Quả: mập hay quả hạch mang đài còn lại và thường đồng trưởng, hạt có nội nhũ sừng

Không có ống nhựa

mủ

Thị: Diospyros decandra Lour

Hồng: Diospyros kaki L f

Mặc nưa: Diospyros mollis Griff

Săng đen: Diospyros venosa Wall ex DC

Họ Dung

Symplocaceae

Thân: gỗ to hay nhỏ

Lá: đơn, nguyên, mọc so le, không có lá kèm

Cụm hoa: chùm, gié, ít khi hoa riêng lẻ

Hoa: đều, lưỡng tính, thường thơm và có màu trắng Lá bắc và 2 lá

bắc con tạo thành một tổng bao

Bao hoa: đài hợp, có 2–5 răng; 4–5 cánh hoa dính nhau, dễ rụng

Dung đất (Dung chùm): Symplocos racemosa Roxb

Dung lá trà: Symplocos cochinchinensis (Lour.) S Moore subsp laurina (Retz.) Noot

Bộ nhị: nhiều nhị không bằng nhau, đính trên ống tràng, đôi khi

nhị hợp lại thành bó

Bộ nhụy: bầu dưới, chia thành

1–5 ô, mỗi ô đựng 2–4 noãn; 1 vòi nhụy, 1 đầu nhụy

Quả: hạch hay quả mọng mang đài còn lại, hạt có phôi nhũ

BỘ HỒNG XIÊM (Sapotales) Hồng xiêm

Sapotaceae

Thân: gỗ, có nhựa mủ

Lá: đơn, nguyên, mọc so le, có hay không có lá kèm, gân lá hình

lông chim

Cụm hoa: Hoa riêng lẻ hay tụ thành chụm ở nách lá

Hoa: đều, lưỡng tính, mẫu 4, 5, 6 hay 8

Bao hoa: 4–8 lá đài xếp thành 1 hay 2 vòng Cánh hoa dính, số

lượng có thể bằng hay hơn số lá đài; cánh hoa có thể có phụ bộ ở mặt ngoài hay mặt trong

Bộ nhị: Nhị đính trên tràng hoa thành 2 vòng, nhưng vòng ngoài có

khi bị trụy hoặc thoái hoá chỉ còn lại nhị lép Ngược lại, vòng nhị trong có thể tự nhân đôi Bao phấn hướng ngoài

Bộ nhụy: Số lá noãn bằng số lá đài, dính liền thành bầu trên, nhiều

ô, mỗi ô đựng 1 noãn; 1 vòi nhụy,1 đầu nhụy

Quả: mập, vỏ hạt màu nâu đen Hạt có nội nhũ nhiều hoặc rất ít gần như không có, rốn hạt phát triển

Ống nhựa mủ có đốt, lông che chở đơn bào hình thoi khá đặc sắc

Vú sữa: Chrysophyllum cainito L

Xa-bô-chê (Hồng xiêm): Manilkara zapota (L.) Royen hay Achras sapota L hoặc Manilkara achras (Mill.) Fosb Hạt

làm giảm sốt, lợi tiểu

Lê-ki-ma: Pouteria sapota (Jacq.) Moore

& Stearn hay Lucuma mammosa (L.) Gaertn

Bộ Trân châu (Primulales): Bộ có 1 họ Trân châu (Primulaceae): Cây cỏ, sống một năm hay sống dai; lá không có chấm trong mờ Quả nang, đôi khi quả hộp

Cụm hoa: chùm hay xim

Hoa: lưỡng tính, thường không đều, hay có 2 lá bắc con

Hoa đơn tính cùng gốc hay khác gốc hiếm gặp Hoa thức theo kiểu:

Hoa tím thơm: Viola odorata L Dùng làm thuốc chữa ho,

viêm họng, viêm phế quản, viêm loét đường tiêu hoá, tiết niệu

Păng-xê: Viola tricolor L Chữa bệnh ngoài da, viêm tĩnh mạch

trĩ Thân rễ chữa ho, lợi đờm, thấp khớp

Bao hoa: 5 lá đài, 5 cánh hoa với cánh dưới có cựa

Bộ nhị: 5 nhị, chỉ nhị ngắn hay không có; 2 nhị phía trước của hoa

không đều có mang phụ bộ

Bộ nhụy: 3 lá noãn dính nhau thành bầu trên, 1 ô, đính noãn bên; 1

vòi nhụy, 1 đầu nhụy

Quả: nang hay quả mọng, hạt có nội nhũ

Mùng quân

Flacourtiaceae

Họ Mùng quân rất gần với họ Điều nhuộm nhưng khác ở các điểm chính sau: Bao phấn nứt dọc, không có ống tiết, hạt chứa rất nhiều dầu và hạt a-lơ-rôn

Chùm bao lớn (Lọ nồi): Hydnocarpus anthelmintica Pierre ex

Thân: dây leo nhờ tua cuốn ở nách lá do cành biến đổi

Lá: đơn, mọc so le, có lá kèm Phiến lá có khía răng hay thùy hình

chân vịt, cuống lá thường có tuyến

Cụm hoa: Hoa mọc riêng lẻ ở nách lá hay tụ thành cụm hoa ít hoa

Hoa: lưỡng tính, đều, mẫu 5 Lá bắc hình lá hay hình sợi có thể tạo

thành một tổng bao (Nhãn lồng) Đế hoa kéo dài thành cuống nhị nhụy

Bao hoa: 5 lá đài và 5 cánh hoa đính ở miệng một đế hoa hình chén

nhỏ, cánh hoa mang ở gốc những phụ bộ hình bản hẹp tạo thành 1 hay nhiều vòng

Bộ nhị: 5 nhị

Bộ nhụy: 3–5 lá noãn dính nhau thành bầu trên, 1 ô, nhiều noãn,

đính noãn bên; 3–5 vòi nhụy

Quả: nang hay quả mọng, hạt có nội nhũ và áo hạt Quả Nhãn lồng

có tổng bao lá bắc bao xung quanh

Thân: hình trụ, không phân nhánh, mang một chùm lá ở ngọn

Lá: to, mọc so le, đơn; cuống lá dài và rỗng Phiến lá có thùy sâu,

gân lá hình chân vịt

Cụm hoa: chùm–xim ở nách lá

Hoa: đều, mẫu 5, thường đơn tính khác gốc nhưng cũng có thể

gặp cây tạp tính mang vừa hoa đực, hoa cái và hoa lưỡng tính

Hoa đực: 5 lá đài dính nhau bên dưới thành một ống, trên chia 5

thùy 5 cánh hoa dính nhau trên một đoạn dài thành hình phễu

10 nhị xếp thành 2 vòng đính trên ống tràng, giữa hoa có dấu vết của bộ nhụy

Hoa cái: 5 lá đài, 5 cánh hoa dính nhau ít nhiều

5 lá noãn dính nhau thành bầu trên, 1 ô, nhiều noãn, đính noãn bên; vòi nhụy ngắn, 5 đầu nhụy không phân nhánh

Quả: mọng nhiều hạt, rỗng ở giữa

thân Đu đủ dùng chữa vàng da, chống đông máu

Enzym papainase

có tác dụng làm tan protein, giúp tiêu

hoá

BỘ LIỄU (Salicales)

Họ Liễu

Salicaceae

Thân: cây gỗ to, nhánh có đốt xem giống như lá

: đơn, nguyên, mọc so le, có lá kèm

Cụm hoa: đuôi sóc

Hoa: mọc ở nách lá bắc, đơn tính khác gốc, không có bao hoa

Hoa đực: 1 hoặc nhiều nhị

Hoa cái: 2 lá noãn hợp thành bầu trên, 1 ô, đính noãn bên; 2 đầu

nhụy

Quả: nang Hạt rất nhỏ, không nội nhũ nhưng có một lằn lông

Liễu: Salix babylonica L

Cành, rễ trị đau nhức, tiểu buốt

Chỉ có 1 họ

Họ chỉ có 2

chi là Salix và Populus

BỘ BẦU BÍ (Cucurbitales)

Họ Bầu bí

Cucurbitaceae

Thân: cỏ, sống một năm hay nhiều năm; dây leo bằng tua cuốn hay mọc bò trên mặt

đất Thân có cạnh, láng hay có lông cứng

Lá: mọc so le, đơn, có cuống dài, không có lá kèm Phiến thường có lông nhám và có thùy

kiểu chân vịt, gân lá hình chân vịt Ở nách lá có một hệ thống phức tạp, trong trường hợp

phức tạp nhất như ở Cucumis, hệ thống này gồm 4 cơ quan khác nhau: 1 hoa riêng lẻ,

đực hay cái, 1 cụm hoa mang nhiều hoa (thường là hoa đực), 1 cành mang lá và 1 hay

2 vòi cuốn chia nhánh ở hai bên

Theo Eichler giải thích: Lá mang ở nách một xim 2 ngả thu hẹp chỉ còn 1 hoa, đực hay cái,

Bộ chỉ có 1 họ

Cơ cấu học:

Ở những cạnh lồi của thân có những cụm mô

dày dưới biểu bì Sợi trụ bì tạo thành một vòng liên tục Thường có 2 vòng bó libe–gỗ kiểu chồng kép, các bó vòng trong là vết lá, mạch rây có kích thước to lớn

với 2 lá bắc con biến thành 1 hay 2 vòi cuốn Các lá bắc con này đáng lẽ mang hoa ở nách

như những xim 2 ngả bình thường thì một cái mang cành có lá, cái kia mang một phát hoa

với nhiều hoa

Hoa: đơn tính cùng gốc hay khác gốc, đều, mẫu 5 Đôi khi hoa trở nên không đều do

những biến đổi xảy ra trong bộ nhị

Bao hoa: Ở hoa đực và hoa cái, 2 vòng bao hoa dính vào nhau và dính vào bầu giống

như đính trên miệng bầu Lá đài nhỏ, hình tam giác, cánh hoa to Sau khi đài tách khỏi

tràng, các cánh hoa có thể rời hoặc dính liền nhau trên một đoạn dài hay ngắn tùy loại

Bộ nhị: 5 nhị rời, không đính trên tràng mà đính ở nơi tiếp giáp giữa đài và tràng Bao

phấn thẳng; mỗi bao phấn có 2 ô, mở bằng một đường nứt dọc Màng hạt phấn có nhiều

rãnh lỗ, nhiều lỗ (3 rãnh lỗ hoặc 3 đến nhiều lỗ)

Bộ nhị có thể biến đổi như sau:

– Hoa đực có 5 nhị rời Bao phấn cong queo, 1 ô và mở bằng một đường nứt cong

queo Dưới nhị có đĩa mật có 5 thùy (Mướp hương)

– Hoa đực có 4 nhị dính thành 2 cặp ở chỉ nhị và bao phấn, nhị thứ năm rời Bao phấn

cong queo có 1 ô và mở bằng một đường nứt cong queo Đôi khi chỉ nhị vẫn như trên

nhưng các bao phấn dính vào nhau thành một cột duy nhất (Cucurbita, Cucumis,

Citrullus)

– Hoa đực có 5 nhị dính vào nhau bởi chỉ thành một cột, tận cùng là 5 ô phấn rời hay

dính nhau (Sechium)

– Chỉ nhị dính nhau và các bao phấn cũng dính nhau thành một cột duy nhất, mở

bằng một đường nứt chạy vòng (Cyclanthera)

Hoa đực thường mang dấu vết của bộ phận cái

Bộ nhụy: Hoa cái có 3 lá noãn dính nhau thành bầu dưới có 3 ô, các giá noãn trung trụ của

bầu tiến ra phía thành bầu rồi phân thành 2 nhánh mọc cong vào trong và mang nhiều

noãn; do đó lối đính noãn trung trụ trở thành trắc mô đặc biệt 1 vòi nhụy, 3 đầu nhụy

Hiếm khi số lá noãn là 4 hay 5 Hoa cái thường mang dấu vết của bộ nhị lép Đĩa mật bao

quanh gốc vòi

Quả: mọng, to Vỏ ngoài cứng, đôi khi hoá gỗ, vỏ giữa dày và nạc, có thể có xơ (xơ

mướp) Phần ruột của quả bị chiếm bởi một thứ cơm quả có nhiều nước, đó là quả loại bí

Đôi khi gặp quả khô mở bằng lỗ hay nắp Hạt gần như không có nội nhũ, lá mầm dày và

chứa nhiều dầu

Hình 10.10 Cucurbitaceae

Cụm hoa Cucumis (1), Cucurbita (2) Bộ nhị Actinostemma (3), Bryonia dioica (4), Cucurbita pepo (5), Cyclanthera (6), Sicyos (7), Lagenaria (8), Lát cắt ngang bầu noãn Cucurbita pepo (9)

Cây trong họ:

Dưa hấu Dưa chuột Dưa gang

Bí rợ

Bí ngô Mướp hương Khổ qua Gấc

Su su

BỘ MÀN MÀN (Capparales)

Cây gỗ, cây bụi và cây thảo Lá phần lớn mọc so le, đơn hoặc kép hình chân vịt, thường không có lá kèm Các yếu tố mạch có thủng lỗ đơn Một số đại diện đặc trưng bởi những tế bào chứa myrosin Hoa thường lưỡng tính, đều hoặc hơi không đều Bao hoa mẫu 4, ít khi mẫu 5 Nhị nhiều hay ít, thường rời Màng hạt phấn có 3 rãnh lỗ hoặc nhiều lỗ Bầu trên, chứa nhiều noãn hoặc 1 noãn Hạt có phôi cong nhiều hay ít hoặc xếp nếp, nội nhũ ít hoặc không có

Thân: cỏ hay cây gỗ nhỏ

Lá: mọc so le, đơn hay kép hình chân vịt có 3–7 lá chét Lá kèm

hình sợi, hình gai nhỏ hoặc không có lá kèm

Cụm hoa: Hoa mọc riêng lẻ hay tụ thành chùm, ngù hay tán

Hoa: thường đều, lưỡng tính, có lá bắc Đế hoa mọc dài lên thành

cuống nhụy hay cuống nhị nhụy

Bao hoa: 4 lá đài xếp thành 2 vòng, 2 lá đài của vòng ngoài ở vị trí

trước–sau 4 cánh hoa xếp trên một vòng theo đường chéo chữ thập

Mỗi cánh hoa có một phiến rộng ở trên thẳng góc với một phần hẹp

ở dưới gọi là móng

Bộ nhị: 4–6 nhị hay nhiều nhị

Bộ nhụy: 2 lá noãn ở vị trí hai bên, dính nhau thành bầu trên, 1 ô,

nhiều noãn, đính noãn bên hoặc nhiều lá noãn, bầu nhiều ô do sự phát triển của vách giả

Quả: Quả loại cải hay quả mọng; hạt hình thận, không có nội nhũ, mầm cong

Có tế bào chứa

myrosin Cáp hàng rào: Capparis sepiara L Chữa

sốt, bệnh ở da

Màn màn hoa trắng: Cleome gynandra L

Trị tê thấp, đau gân

Màn màn hoa vàng: Cleome viscosa L

Lá chữa đau tai; rễ chống bệnh hoại huyết, chảy máu chân răng; quả non kích thích tiêu hoá

Hoa đồ Capparaceae (A)

Họ Cải

Brassicaceae

Thân: cỏ, sống một năm hay hai năm, thân và rễ có thể phù lên

thành củ (Cải củ, Su hào)

Lá: đơn, mọc so le, không có lá kèm Bìa lá nguyên, đôi khi xẻ hay

có khía sâu; gân lá hình lông chim

Cụm hoa: Chùm dài ở ngọn, đôi khi co thành ngù

Hoa: đều, lưỡng tính, không có lá bắc và lá bắc con

Hoa thức theo kiểu:

Bao hoa: 4 lá đài xếp thành 2 vòng, 2 lá đài của vòng ngoài ở vị

trí trước–sau 4 cánh hoa xếp trên một vòng theo đường chéo chữ thập, mỗi cánh hoa có một phiến rộng ở trên thẳng góc với một phần hẹp ở dưới gọi là móng

Bộ nhị: Bộ nhị bốn dài gồm 6 nhị: 2 nhị ngắn ở hai bên thuộc

vòng ngoài, 4 nhị dài đính thành hai cặp ở vị trí trước–sau thuộc vòng trong Bao phấn nứt dọc, hướng trong Gốc chỉ nhị có 4–6 tuyến mật Màng hạt phấn có 3 (hoặc 2, 4) đến nhiều rãnh lỗ

Bộ nhụy: 2 lá noãn ở vị trí hai bên, dính nhau thành bầu trên, 1 ô,

đính noãn bên Vách giả xuất hiện sau đó theo hướng trước–sau ngăn bầu thành 2 ô, nhiều noãn đính xen kẽ dọc trên thai tòa hai bên vách giả Một vòi nhụy, đầu nhụy có 2 thùy

Quả: loại cải, nhiều hạt mang bởi vách giả Quả có thể thắt lại từng

quãng như chuỗi tràng hạt (Cải củ), hạt không có nội nhũ Vị trí tương đối giữa 2 lá mầm và rễ mầm được dùng để phân loại các cây trong họ này

Lỗ khí có 3 tế bào kèm và luôn luôn

có một cái nhỏ Có các tế bào chứa myrosin nằm riêng biệt, rải rác trong

mô mềm; các tế bào này không chứa tinh bột, dầu, diệp lục, chúng được nhuộm đỏ thắm bởi thuốc thử Millon Myrosin là một men có thể thủy phân các glucosid như sinigrin, sinanbin thành glucose và tinh dầu có lưu huỳnh

HỌ ĐẶC ĐIỂM CƠ CẤU HỌC CÂY TRONG HỌ GHI CHÚ

BỘ Cistales Điều nhuộm

Bixaceae

Thân: gỗ to hay cây bụi

Lá: đơn, mọc so le, có lá kèm

Cụm hoa: ngù

Hoa: lưỡng tính, đều

Bao hoa: 5 lá đài, 5 cánh hoa

Bộ nhị: nhiều nhị, bao phấn mở bằng lỗ ở đỉnh

Bộ nhụy: 2 lá noãn dính nhau thành bầu trên, 1 ô, đính noãn bên

Quả: nang; hạt có nội nhũ bột, ít dầu và hạt a-lơ-rôn; mầm thẳng

Có ống tiết gôm trong vùng vỏ của

nhuộm màu

Bộ có 3 họ chỉ

đề cập 1 họ

BỘ BÔNG (Malvales) Thân: cỏ hay cây gỗ

Lá: đơn, mọc so le, có lá kèm; phiến nguyên hay có khía răng, có thùy hoặc lá kép hình chân vịt; gân lá hình lông chim hay chân vịt

Hoa: thường mọc riêng lẻ ở nách lá, đều, lưỡng tính, kiểu vòng, mẫu 5 Bao hoa phân hoá rõ ràng thành đài và tràng, đài tiền khai van, tràng tiền khai vặn;

hoa thường có thêm đài phụ 10 nhị đính trên 2 vòng nhưng có xu hướng biến thành bộ nhị đa nhị hoặc bộ nhị đa thể hay đơn thể Màng hạt phấn có 3 đến nhiều rãnh – lỗ (3 lỗ hoặc nhiều lỗ) Nhiều lá noãn dính liền thành bầu nhiều ô, đính noãn trung trụ hoặc nhiều lá noãn rời

Quả: nang hay quả thịt Hạt có lông hay không

Cơ cấu học: Lông che chở đa bào phân nhánh, bộ máy tiết chất nhầy (tế bào tiết, túi tiết, ống tiết), libe 2 kết tầng, yếu tố mạch thường thủng lỗ đơn

Thân: gỗ to, cây bụi hay cỏ

Lá: đơn, mọc so le Phiến nguyên hay có khía răng hoặc thùy hình

chân vịt Lá kèm tồn tại hay rụng sớm

Cụm hoa: ít khi hoa mọc riêng lẻ, thường là ngù, xim ở ngọn hay

nách lá

Hoa: đều, lưỡng tính, kiểu vòng, mẫu 5 Hoa có thể đơn tính vì trụy

Đế hoa đôi khi kéo dài lên thành cuống nhị nhụy

Có tế bào và túi chứa chất nhầy trong mô mềm vỏ, tủy của thân, cuống

lá và phiến lá

Trai tách:

Berrya mollis Wall

Gỗ quý, dùng trong xây dựng

Bố (Đay, Đay quả tròn):

Corchorus capsularis L

Rễ chữa sỏi bàng quang Hạt trị lao

Đay quả dài (rau Đay):

Bao hoa: 5 lá đài rời hay dính nhau ở đáy, tiền khai van 5 cánh hoa

rời, tiền khai vặn

Bộ nhị: Nhiều nhị rời hay dính nhau ở đáy thành nhiều bó, bao

Thân: gỗ to, thẳng đứng, có cành tập trung ở ngọn

Lá: mọc so le, đơn, nguyên Gân lá hình lông chim nổi rõ, gân

phụ gần như song song Lá kèm to, hình búp, rụng sớm

Cụm hoa: chùm hay gié ở ngọn cành hay nách lá

Hoa: đều, lưỡng tính, mẫu 5

Bao hoa: 5 lá đài rời hay dính nhau thành hình chén, 5 cánh hoa

Bộ nhị: nhiều nhị (thường là 15 nhị), ít khi 5 nhị Chỉ nhị rời hay

dính nhau ở đáy, bằng nhau hay không bằng nhau Chung đới và bao phấn thường kéo dài thành mũi

Bộ nhụy: 3 lá noãn hợp thành bầu trên, 3 ô, mỗi ô có 2 noãn

Anisoptera, Vatica có bầu dưới

Quả: bế, trong đài đồng trưởng thành 2–5 cánh to đặc sắc của họ

Hạt không có nội nhũ hoặc nội nhũ rất ít

Bộ máy dinh dưỡng chứa ống tiết dầu

nhựa

Dầu con rái: Dipterocarpus alatus Roxb

ex G Don Dùng chữa viêm cuống phổi, viêm niệu đạo; bệnh lậu

Dầu trai: Dipterocarpus intricatus Dyer Sao đen: Hopea odorata Roxb Vỏ chữa

viêm lợi, sâu răng Cà chấc: Shorea obtusa Wall ex Bl

Họ Bông

Malvaceae

Thân: cỏ, cây gỗ nhỏ hay to

Lá: đơn, mọc so le Phiến nguyên hay có thùy kiểu chân vịt, gân lá

thường hình chân vịt Lá kèm rụng sớm

Cụm hoa: mọc riêng lẻ hay xếp thành chùm, xim ở nách lá

Hoa: thường to, đều, lưỡng tính, kiểu vòng, mẫu 5 Hoa thức theo

kiểu:

Bao hoa: 5 lá đài dính nhau ở đáy, tiền khai van Hoa thường có

thêm đài phụ được tạo thành do sự hợp nhất của những lá bắc con chứ không phải bởi các lá kèm của lá đài như ở họ Hoa hồng nên

số lá đài phụ thay đổi tùy theo chi Đôi khi đài phụ phát triển hơn lá

đài chính; vài trường hợp hoa không có đài phụ (chi Abutilon, Sida)

5 cánh hoa, tiền khai vặn, rời hay hơi dính nhau ở đáy và dính vào

Cành non và phiến

lá thường có lông che chở đa bào phân nhánh, bộ máy tiết chất nhầy (tế bào tiết, túi tiết) trong các mô, libe 2 kết tầng Yếu tố

mạch thủng lỗ đơn

Hoa đồ Malvaceae

ống nhị nên rụng cùng một lúc với bộ nhị

Bộ nhị: nhiều nhị dính nhau bởi chỉ thành một ống bao quanh bầu

và vòi nhụy Bao phấn 1 ô, hạt phấn có gai

Bộ nhụy: 2 kiểu a) 3–5 lá noãn tạo thành bầu 3–5 ô, mỗi ô chứa 2

hàng noãn, đính noãn trung trụ; b) Nhiều lá noãn rời, đính thành vòng quanh đế hoa; mỗi lá noãn chứa 1 noãn, toàn bộ xem giống như một bầu nhiều ô, đính noãn trung trụ Vòi nhụy có thể rời hoặc dính nhau và tận cùng bằng một số đầu nhụy bằng số ô trong bầu

Quả: nang trong trường hợp bộ nhụy kiểu thứ nhất, nhiều bế quả

hay quả đại khi bộ nhụy theo kiểu thứ hai

Chổi đực: Sida acuta Burm f

Họ Trôm

Sterculiaceae

Thân: gỗ to hay nhỏ, ít khi là cỏ (cây Ngũ phương)

Lá: đơn, mọc so le Phiến nguyên hay có khía răng hoặc thùy hình

chân vịt, đôi khi lá kép kiểu chân vịt (Trôm), gân lá hình lông chim hay chân vịt Lá kèm rụng sớm

Cụm hoa: thường là chùm, xim Đôi khi gặp hoa đính trên thân cây

Hoa: đều, lưỡng tính, kiểu vòng, mẫu 5; hoa có thể đơn tính vì trụy

Đế hoa đôi khi kéo dài lên thành cuống nhị nhụy

Bao hoa: 5 lá đài hơi dính nhau ở đáy, tiền khai van 5 cánh hoa

hoặc không có, đôi khi cánh hoa có dạng đặc sắc (Ca cao)

Bộ nhị: Thường chỉ nhị dính nhau bên dưới thành 5 bó hay thành

một ống và xếp trên 2 vòng: vòng ngoài không có hoặc giảm thành nhị lép ở trước lá đài; vòng trong gồm 10 nhị đính thành 5 cặp trước

5 cánh hoa

Bộ nhụy: 5 lá noãn, đôi khi 3, có thể rời nhau, nhưng thường dính

nhau thành bầu nhiều ô, đính noãn trung trụ

Quả: nang hay quả đại Quả của cây Ca cao gọi là „cabosse‟ Đây

là một loại quả có vỏ dày, cứng, không mở; các vách ngăn bên trong

biến thành cơm quả chứa khoảng 20–30 hạt

Có tế bào chứa chất nhầy và ống tiết gôm, libe 2 kết tầng, cành và lá có lông hình sao

Ngũ phương (Tí ngọ): Pentapetes phoenicea L Lá làm nhuận tràng, bảo vệ

màng nhầy

Lười ươi: Scaphium macropodum (Miq.)

Beumée ex Heyne Hạt uống mát, thông tiểu, tăng nhu động ruột, chống viêm

Trôm hôi: Sterculia foetida L Vỏ thân trị

hen, dầu hạt xổ nhẹ

Ca cao: Theobroma cacao L Nhân hạt

chữa phù thũng và cổ trướng

Hình 10.13 Sterculiaceae

1: Cánh hoa tách rời, 2: Bộ nhị mở, 3: Hoa đồ

Họ Gạo Họ Gạo rất gần với họ Bông nhưng khác ở 2 điểm: nhị dính nhau Có tế bào và túi Gòn (Gòn ta): Ceiba pentandra (L.)

Bombacaceae thành nhiều bó, hạt phấn láng

Thân: gỗ

Lá: thường kép hình chân vịt, mọc so le, có lá kèm Cuống lá

dài

Cụm hoa: Hoa mọc riêng lẻ hay tụ thành xim ở nách lá

Hoa: to, đều, lưỡng tính, kiểu vòng, mẫu 5

Bao hoa: 5 lá đài dính nhau ở đáy, trên chia thành 5 thùy rách

không đều khi hoa nở 5 cánh hoa, tiền khai vặn; đáy cánh hoa dính với phần đáy của bộ nhị Hoa có đài phụ tồn tại hay rụng sớm

Bộ nhị: Bộ nhị nhiều bó, bao phấn 1 ô, hạt phấn láng

Bộ nhụy: 5 lá noãn dính liền thành bầu 5 ô, mỗi ô nhiều noãn, đính

noãn trung trụ 1 vòi nhụy, đầu nhụy có 5 thùy

Quả: nang, hạt không có lông

chứa chất nhầy Gaertn (Bombax pentadra L.) Biểu bì trong

của lá noãn phủ đầy lông, các lông này mọc xen vào giữa các hạt Vỏ làm lợi tiểu và chữa các bệnh về thận

Sầu riêng: Durio zibethinus Murr Thịt

quả bổ, kích thích sinh dục Vỏ quả chữa khó tiêu, đầy bụng Lá và rễ chữa sốt và viêm gan vàng da

Lá: đơn, mọc so le, thường xếp thành hai hàng Phiến thường bất

đối xứng ở đáy; gân hình lông chim, đôi khi có 3 gân chính ở đáy

Cụm hoa: riêng lẻ hay tụ thành xim

Hoa: lưỡng tính (Ulmus) hoặc đơn tính khác gốc (Gironniera) hay

tạp tính (Celtis, Holoptelea)

Bao hoa:

4–5 lá đài rời hay dính nhau ở đáy, không có cánh hoa

Bộ nhị: Số nhị bằng số lá đài và mọc đối diện với các phiến này,

chỉ nhị thẳng hoặc cong trong nụ hoa

Bộ nhụy: 2 lá noãn tạo thành bầu trên, 1 ô vì có 1 lá noãn bị trụy, 1

noãn thẳng đính ở nóc, 2 đầu nhụy

Quả: hạch hay quả có cánh, hạt không có nội nhũ hoặc nội nhũ nhỏ

Bộ gồm 5 họ, chỉ đề cập 4 họ:

– Họ Du (Ulmaceae) – Họ Dâu tằm (Moraceae) – Họ Gai (Urticaceae) – Họ Gai mèo (Cannabaceae)

Sếu: Celtis orientalis Thunb Ngát: Gironniera subequalis Pl Hôi: Holoptelea integrifolia Pl Du: Ulmus lanceaefolia Roxb ex

Wall

Hoa Urtica dioiva -Urticaceae (A) (1: Hoa đực, 2: Hoa cái)

và hoa đồ Ulmus campestris - Ulmaceae (B)

Họ Dâu tằm Thân: gỗ, cây to hay nhỏ vài loại có thân cỏ (Dorstenia), thường Không có lông làm ngứa, phiến lá có bào thạch trong tế bào biểu bì

Moraceae có nhựa mủ trắng

Lá: đơn, mọc so le hay mọc đối, thường đa dạng Lá kèm tồn tại,

đôi khi rụng sớm

Cụm hoa: xim, đuôi sóc hoặc đầu Artocarpus: phát hoa hình chùy

mang hoa đực hay hoa cái nằm sâu trong đế cụm hoa Morus: phát

hoa là những đuôi sóc hình tròn mang hoa đơn tính cùng gốc

Ficus: đế hoa tự hình bình, mang ở vách trong các hoa đực và cái

Hoa: thường nhỏ, luôn luôn đơn tính cùng gốc hay khác gốc

Bao hoa: 4–5 lá đài rời hay dính nhau ở đáy, không có cánh hoa

Bộ nhị: Ở hoa đực, số nhị bằng số lá đài và mọc đối diện với các lá

đài hoặc số nhị ít hơn Chỉ nhị thẳng (Artocarpeae) hoặc cong trong

nụ hoa (Moreae)

Bộ nhụy: Ở hoa cái, 2 lá noãn tạo thành bầu trên, 1 ô vì có một lá

noãn bị trụy, 1 noãn thẳng đính ở nóc Bầu đôi khi dính với đài

Quả: bế, hợp thành quả phức Quả của Morus gồm nhiều quả hạch

giả, sinh bởi các bộ phận của bao hoa mọng nước Quả của Ficus là

một quả giả, thường gọi là “trái sung”, sinh bởi đế cụm hoa nạc; các quả thật là những quả bế xem giống như hạt ở bên trong Quả của

Artocarpus là một quả phức “Hột” mít và bao mỏng quanh nó là

một quả bế (vòi nhụy tồn tại ở hông) Sau thụ phấn, đài phát triển thành “múi” mít Các “xơ” là những đài đồng trưởng nhỏ của những lá noãn không phát triển Tất cả các “múi” và “xơ” dính lại ở

đầu tạo thành “quả” mít

hay hạ bì, sợi libe ít tẩm chất gỗ; có ống nhựa mủ thật gần như trong tất cả các mô nhưng nhiều trong libe

Mít: Artocarpus heterophyllus Lamk Lá làm lợi sữa, trị cao

Sung thằn lằn (Trâu cổ): Ficus pumila L Quả trị lỵ, tắc sữa, tiểu

ra dưỡng trấp

Sung: Ficus racemosa L Rễ trị kiết, quả chữa ho ra máu

Bồ đề: Ficus religiosa L Quả trị suyễn, giải nhiệt

Dâu tằm: Morus alba L Vỏ rễ trị hen, làm lợi tiểu Cành

chữa tê thấp Quả chữa viêm gan, thiếu máu, suy nhược thần kinh

Họ Gai Thân: cỏ, đôi khi cây nhỡ

Lá: có lá kèm, mọc so le hay mọc đối; trên cùng một cây có thể

Nhiều cây có lông làm ngứa Phiến lá Hoa Urtica dioiva -Urticaceae

Urticaceae gặp cả hai cách đính này Phiến nguyên hay có thùy, gân lá hình

chân vịt hoặc đôi khi hình lông chim

Cụm hoa: thông thường là xim nhưng cũng có thể là chùm hay

gié

Hoa: đơn tính cùng gốc hay khác gốc, không có cánh hoa

Bao hoa: Hoa đực có 4–5 lá đài màu xanh Ở hoa cái, các phiến

này có thể rời hay hơi dính nhau ở đáy

Bộ nhị: Hoa đực có 4–5 nhị và mọc đối diện với các lá đài Chỉ nhị

cong trong nụ hoa Khi hoa nở, chỉ nhị bung ra rất mạnh để tung hạt phấn trong gió Hoa cái có dấu vết của nhị là những vẩy nhỏ nằm đối diện với lá đài

Bộ nhụy: Hoa cái có 1 lá noãn tạo thành bầu trên, 1 ô, 1 noãn thẳng

đính ở đáy; 1 chùm đầu nhụy

Quả: bế, thường được bao bọc bởi lá đài còn lại và ít nhiều đồng trưởng Hạt có nội nhũ dầu, mầm thẳng

thường chứa bào thạch Sợi libe rất dài, ít tẩm chất gỗ,

có thể dùng trong

kỹ nghệ dệt Không

có ống nhựa mủ nhưng có tế bào và

túi chứa gôm

(A) (1: Hoa đực, 2: Hoa cái)

Gai: Boehmeria nivea (L.) Gaud Cây

trồng để lấy sợi và lấy lá làm bánh gai Ngoài ra còn là nguyên liệu chế vitamin C, chữa ho, tiểu ra máu

Bọ mắm rừng: Pouzolzia sanguinea

(Blume) Merr Lợi tiểu, chữa ho

Thuốc vòi (Bọ mắm, Thuốc dòi):

Pouzolzia zeylanica (L.) Benn Dùng làm

thuốc trừ dòi bọ, chữa bệnh ho, nhiễm trùng tiết niệu, làm lợi tiểu

Họ Gai mèo

Cannabaceae

Thân: cỏ mọc đứng (Cannabis) hoặc leo (Humulus), không có nhựa

mủ

Lá: mọc so le hay mọc đối, có lá kèm Phiến có thùy kiểu chân vịt;

bìa có răng cưa; gân lá hình chân vịt

Cụm hoa: xim ở nách lá hay ở ngọn

Hoa: đơn tính khác gốc

Hoa đực: 5 lá đài rời, không có cánh hoa, 5 nhị mọc trước lá đài

Chỉ nhị ngắn, thẳng trong nụ hoa

Hoa cái: 5 lá đài dính nhau thành như một mo xẻ bên và bao bọc

bầu; 2 lá noãn nhưng một bị trụy, bầu trên, 1 ô, 1 noãn cong thòng xuống; 2 vòi nhụy

Quả: bế

Có tuyến chứa nhựa thơm trên cụm hoa

(Humulus)

hay trên lá và cụm hoa

(Cannabis),

bào thạch ở tế bào biểu bì và lông, sợi libe ít hoặc không

tẩm chất gỗ

Cần xa (Gai mèo, Gai dầu): Cannabis sativa L Toàn cây có thể làm cho người ta

say và gây mê do chất nhựa tiết ra từ cây

Húp lông (Hốt bố, Houblon): Humulus lupulus L Hoa dùng để chế tạo men bia

Sàn sạt (Hốt bố leo): Humulus scandens

(Lour.) Merr Dùng chữa lỵ, viêm màng phổi, lao phổi, ung thư

BỘ THẦU DẦU (Euphorbiales) Bộ có 6 họ chỉ đề cập 1 họ

Họ Thầu dầu Thân: Loại thân rất biến thiên; có thể là cỏ, đôi khi rất nhỏ (Cỏ sữa lá nhỏ), gỗ nhỏ Cơ cấu học: Yếu tố mạch hầu hết có mặt

Euphorbiaceae (Phyllanthus, Sauropus), gỗ lớn (Hevea, Croton) hay dây leo (Cenesmon) Một số cây

mọng nước (Euphorbia quantiquorum, E meloformis) xem giống như cây thuộc họ Xương rồng (Cactaceae) nhưng khác ở chỗ có nhựa mủ Vài loại Phyllanthus sống nổi như bèo

Lá: thường hay có lá kèm Lá có thể mọc so le, mọc đối hay mọc vòng Lá có thể đơn,

nguyên hoặc có khía răng hay có thùy hình chân vịt; có loại mang lá kép hình chân vịt (Cao su); có loại mang lá giống như kép hình lông chim (Chó đẻ, Bồ ngót) Cây có thể không có lá nhưng có gai (Xương rồng ông) hoặc lá thật rất nhỏ và rụng sớm, không

có gai (Xương khô) Gân lá hình lông chim hay chân vịt, cuống lá đôi khi có tuyến

Cụm hoa: chùm, gié, xim Đặc biệt chi Euphorbia và Poinsettia có một kiểu cụm hoa đặc sắc gọi là cyathium (chén) Mới nhìn cyathium giống như một hoa lưỡng tính với đế hoa

lõm hình chén, nhưng thật ra đây là một phát hoa gồm 1 bao hình lục lạc, bên trong chứa 1 hoa cái trần ở giữa, cấu tạo bởi bầu đính trên một cọng dài và nhiều hoa đực xung quanh;

mỗi hoa đực thu hẹp chỉ còn 1 nhị Các cyathium tụ thành những cụm hoa phức tạp

Hoa: đều, đơn tính cùng gốc hay khác gốc, thường hay có một đĩa mật ở trong vòng nhị

(nếu là hoa đực) hoặc quanh đáy bầu (nếu là hoa cái)

Bao hoa: Có thể là 5 lá đài thường dính và 5 cánh hoa rời (Jatropha); hay hoa vô cánh

(Manihot) với 5 lá đài nhưng đôi khi chỉ còn 4, 3 hoặc 2 lá đài; hay hoa trần (Euphorbia, Poinsettia)

Bộ nhị: thay đổi: 1 nhị (Euphorbia, Poinsettia); 5 nhị đính trên một vòng (Phyllanthus);

10 nhị đính trên hai vòng (Manihot, Jatropha); rất nhiều nhị rời (Mallotus); bộ nhị giống như một cây có nhiều nhánh, mỗi nhánh tận cùng bằng 1 ô phấn (Ricinus); bộ nhị đơn thể (Hura) Màng hạt phấn có nhiều kiểu: 3 rãnh, có rãnh lỗ, nhiều lỗ, ko có khía rãnh

Bộ nhụy: 3 lá noãn dính liền thành bầu trên, 3 ô, mỗi ô đựng 1 hay 2 noãn Vòi nhụy rời

hay dính nhau, một hay hai lần chẻ đôi Lỗ noãn luôn luôn có nút bịt đậy lại, nút này do

mô dẫn dắt của giá noãn mọc nhô ra tạo thành mà nhiệm vụ là giúp ống dẫn phấn vào đến

lỗ noãn Nút bịt khác mồng và sẽ biến mất khi hạt chín Ở một vài trường hợp, số lá noãn

ít hơn 3 (2 ở Mercurialis) hoặc nhiều hơn 3 (15–20 ở Hura)

Quả: nang tự mở thành 3 mảnh vỏ Khi chín quả mở như sau: đầu tiên là hủy vách

(septifrage) tách ra một cột ở giữa, sau đó là cắt vách thành 3 phần là 3 lá noãn của bầu, cuối cùng quả sẽ nứt theo đường sống lưng thành 6 mảnh vỏ Có thể gặp quả mọng (Dâu) hay quả nhân cứng (Chùm ruột) Hạt hay có mồng tạo bởi sự phát triển của bì quanh lỗ noãn, mầm thẳng, nội nhũ dầu

ngăn đơn nhưng lẫn lộn với mặt ngăn đơn có khi có mạch ngăn hình thang Thường có bộ máy tiết (ống nhựa mủ thật hoặc có đốt) và libe trong Nhựa mủ chứa nhiều tinh bột hay

cao su Tông Phyllantheae (Phyllanthus, Bridelia, Xylophylla) không có ống nhựa mủ

và libe trong Tông Euphorbieae (Euphorbia, Anthostema) có ống nhựa mủ thật nhưng không có libe trong Tông Crotoneae (Hura, Hevea, Manihot, Jatropha, Ricinus) có ống

nhựa mủ và thường có libe trong

PHÂN LỚP HOA HỒNG (ROSIDAE) GỒM 13 LIÊN BỘ, 45 BỘ VÀ 130 HỌ

Cây gỗ, cây thân cỏ hay dây leo Mạch dẫn có mặt ngăn đơn Nhiều dạng lá khác nhau Hoa đều tiến tới không đều, mẫu 5, cánh hoa rời, nhiều nhị, đính noãn trung trụ Hoa tiến hoá theo hướng thích nghi với thụ phấn nhờ sâu bọ

BỘ CỎ TAI HỔ (SAXIFRAGALES)

Cây thân cỏ nhiều năm hoặc một năm, rất ít khi là cây nửa bụi nhỏ Lá đơn, nguyên hay chia thùy, mọc cách hay mọc đối, thường không có lá kèm Yếu tố mạch có mặt ngăn đơn Hoa thường lưỡng tính, đều, có 2 vòng bao hoa Cánh hoa rời hay dính lại một ít Nhị bằng hay gấp đôi số lá đài, rời Màng hạt phấn phần lớn có 3 rãnh lỗ Lá noãn rời hay liền, bầu trên, bầu giữa hay đôi khi là bầu dưới Noãn đảo, có 2 hay 1 lớp vỏ Hạt có nội nhũ, phôi nhỏ và thẳng

Lá: đơn, mọc cách hay mọc đối, phiến nguyên hay có khía

răng hoặc xẻ sâu, không có lá kèm Phiến lá dày, đôi khi có hình trụ

Cụm hoa: chùm, gié, xim 2 ngả ở ngọn chuyển sang dạng xim

1 ngả hình bọ cạp, có khi tụ thành tán, ngù

Hoa: đều, lưỡng tính, mẫu 5 hay mẫu 4 Hoa thức theo kiểu:

n thay đổi từ 3–30 Số này thay đổi không những từ chi này đến chi khác, từ loài này đến loài khác mà đôi khi ngay trên một loài cây Thông thường n = 4 hay 5

Bao hoa: Lá đài rời hay dính một ít ở đáy Cánh hoa rời hoặc dính thành ống

Bộ nhị: Nhị có số lượng gấp đôi hay bằng số cánh hoa, rời

hoặc dính vào tràng

Bộ nhụy: Lá noãn rời hoặc dính nhau một ít ở đáy, thường

mỗi lá noãn có nhiều noãn, đáy mỗi lá noãn có 1 tuyến mật

Quả: Nhiều quả đại Hạt không có nội nhũ, mầm thẳng

Thuốc bỏng (Sống đời): Kalanchoe pinnata (Lam.) Oken (Bryophyllum pinnatum Lamk.) Có tính kháng khuẩn chống viêm,

thường dùng đắp lên vết bỏng, vết thương, nước vắt trị đau tai, trị vi khuẩn ruột, đau thận

Trường sinh rách (Sừng hươu): Kalanchoe laciniata (L.) DC Cây

trồng làm cảnh, cũng được dùng đắp nơi dập, trị tê thấp và cầm máu

Trường sinh muỗng (Trường sinh lá to): Kalanchoe spathulata (Poir.)

DC Dân gian dùng lá giã đắp vết thương và chữa mụn nhọt, nước cốt nhỏ vào tai trị viêm tai giữa

Hoa đồ: Sedum acre- Crassulaceae (A),

Saxifraga granulata- Saxifragaceae (B)