Luận Văn Về Thân Phận Con Người Trong Ca Dao - 123doc

Nội dung

Ngoài ra còn một số luận văn, luận án khoa học nghiên cứu về ca dao dưới góc độ văn học, văn hóa như: Luận án Tiến sĩ: Biểu tượng nghệ thuật trong ca dao truyền thống người Việt năm 2001

Trang 1

ĐỀ CƯƠNG LUẬN VĂN

THÂN PHẬN CON NGƯỜI QUA CA DAO CỔ TRUYỀN NGƯỜI VIỆT

1 Lý do chọn đề tài

Việt Nam là một đất nước nông nghiệp, là cái nôi của nền văn minh lúanước Trước cách mạng tháng Tám, hơn 90% dân số sống bằng nghề nông.Chính vì thế, ngay từ buổi đầu khi văn học ra đời, đề tài người nông dân đã trởthành mảnh đất màu mỡ để nền văn học ươm trồi nảy lộc với những tác phẩmđặc sắc Người nông dân trong xã hội cũ dù gặp nhiều đau khổ bất hạnh nhưng

họ đã vượt lên trên những đau khổ bất hạnh đó và luôn giữ trọn những phẩmchất cao đẹp của mình

Văn học dân gian luôn gắn liền và thể hiện những nỗi niềm của ngườinông dân lao động thấp cổ bé họng trong thời kỳ phong kiến Đặc biệt, trong xãhội xưa thân phận người phụ nữ luôn bị xem thường, coi nhẹ bởi quan niệmtrọng nam khinh nữ đã ăn sâu vào tâm thức của mọi người Và cùng với các thểloại khác, ra đời trong xã hội cũ, ca dao đã ra đời diễn tả tâm hồn, tư tưởng, tìnhcảm của nhân dân trong các mối quan hệ lứa đôi, gia đình, quê hương, đấtnước… Ca dao không chỉ là lời ca yêu thương tình nghĩa mà còn là những tiếnghát, lời ca than thân cất lên từ cuộc đời xót xa, cay đắng của kiếp người bị xãhội vùi dập, đặc biệt là người phụ nữ trong xã hội cũ

Ca dao là một trong những thể loại tiêu biểu chiếm khối lượng lớn trongkho tàng văn học dân gian Ca dao phản ánh tâm tư, tình cảm của người dântrong sinh hoạt hằng ngày, không chỉ ở nông thôn mà còn ở thành thị Tuy làngôn ngữ dân gian, nhưng ca dao không phải là tiếng nói bình thường mà làngôn ngữ có vần điệu, ngắn gọn vì vậy nó dễ phổ biến rộng rãi trong quầnchúng Ca dao là văn chương biểu hiện nhiều mặt sinh hoạt của quần chúngnhân dân, nhất là về mặt tình cảm, nên trong ca dao rất phong phú về cảm xúc,

Trang 2

đó là những khúc hát trữ tình Đặc biệt, ca dao còn biểu lộ thái độ của nhân dânđối với những hành vi tốt, xấu của con người trong xã hội khi giao tiếp vớinhau, hay bình luận, phê phán, ca ngợi những nhân vật lịch sử và các biến cố

liên quan đến vận mệnh dân tộc và đất nước Đồng chí Lê Duẩn đã nói: Nay mai, cho đến khi Chủ nghĩa cộng sản đã xây dựng thành công, thì câu ca dao Việt Nam vẫn rung động lòng người Việt Nam hơn hết 1 [12, tr.67] Trong đờisống tinh thần của người Việt Nam thì ca dao được ví như dòng sữa ngọt lànhnuôi dưỡng tâm hồn Việt qua bao thế hệ

Ca dao cổ truyền thống, xét về góc độ tư duy của dân tộc là tấm gươngphản ánh hiện thực khách quan của mỗi dân tộc với lối sống, điều kiện sống vànhững phong tục tập quán riêng biệt Hình ảnh về thiên nhiên, cuộc sống, vềtruyền thống dân tộc, quan hệ xã hội được phạm trù hóa theo những cách khácnhau, bằng những hình thức ngôn ngữ khác nhau Khi tiếp cận với kho tàng cadao cổ truyền thống của dân tộc chúng tôi nhận thấy được thân phận của conngười Việt Nam là một vấn đề tạo nên sức hấp dẫn cho bạn đọc Nghiên cứuvấn đề này sẽ giúp ích cho chúng tôi trong việc tìm hiểu văn học dân gian theođịnh hướng Việt Nam học Qua đề tài này chúng tôi sẽ phần nào làm sáng tỏđược thân phận, hình ảnh về cuộc sống, nếp nghĩ cũng như đời sống tình cảmcủa người Việt Nam xưa, đặc biệt là người lao động Kết quả nghiên cứu củachúng tôi dù nhỏ nhưng cũng sẽ đóng góp một phần công sức góp phần vàoviệc nhận diện chung về vấn đề con người trong ca dao Việt Nam Bởi vậy

chúng tôi chọn Thân phận con người qua ca dao cổ truyền người Việt là đề tài

nghiên cứu cho luận văn này

2 Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Ca dao là mảng đề tài vốn đã được các nhà nghiên cứu quan tâm từ rấtsớm Các tư liệu nghiên cứu về ca dao rất phong phú, có rất nhiều hướng tiếpcận, nghiên cứu, nhìn nhận khác nhau Mỗi nhà nghiên cứu thường chỉ quan

1 12 Diệp Đình Hoa (Chủ biên) (1990), Tìm hiểu làng Việt, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, tr.67

Trang 3

tâm đến một phần nào đó của đề tài này Các tác giả: Nguyễn Xuân Kính, PhanĐăng Nhật, Vũ Ngọc Phan, Vũ Thị Thu Hương, Lê Đức Luận, Nguyễn TấnLong, Phan Cảnh,… là những nhà nghiên cứu tiêu biểu về văn học dân gian nóichung và ca dao nói riêng.

2.1 Những công trình nghiên cứu về ca dao

Những công trình nghiên cứu về ca dao trong mấy thập kỷ qua vô cùngphong phú, đa dạng với số lượng ngày càng tăng Tuy nhiên các công trình cótính chất sưu tầm ca dao dân ca vẫn là chiếm đa số như:

Cuốn sách Kho tàng ca dao người Việt tuyển tập 1,2,3 do nhóm tác giả Nguyễn Xuân Kính và Phan Đăng Nhật (chủ biên) Cuốn Tục ngữ ca dao dân

ca Việt Nam của tác giả Vũ Ngọc Phan, nhà xuất bản Văn Học Trong cuốn sách

này gồm có 6 phần Trong đó phần 2 và phần 3 là nói về ca dao như ca dao vềquan điểm lao động, từ chỗ con người ta mới đầu còn tin nhiều ở sức trời, chođến chỗ dần dần càng tin ở sức mình, cuối cùng là quyết tâm vượt khó lao động,cải tạo được thiên nhiên, đem lại đời sống vui tươi cho xã hội

Năm 1973, Giáo trình Văn học dân gian Việt Nam do Đinh Gia Khánh chủ

biên và các tác giả Chu Xuân Diên, Võ Quang Nhơn cũng đã được tái bản bổsung nhiều lần là một cuốn sách có đóng góp quan trọng cho việc học tậpnghiên cứu về văn học dân gian nói chung và ca dao nói riêng Đặc biệt làchương 3: Các thể loại văn học dân gian Việt Nam phần C; Các thể loại trữ tìnhdân gian (Phần II: Lịch sử và xã hội, đất nước và con người trong ca dao dân caViệt Nam) Ở phần này, các tác giả đã đề cập đến những vấn đề có ý nghĩa: Cadao dân ca phản ánh lịch sử, ca dao dân ca trữ tình về sinh hoạt gia đình – Nhânvật chính là người phụ nữ lao động Việt Nam2 [17, tr 445]

Năm 1992 với cuốn sách Thi pháp ca dao, tác giả Nguyễn Xuân Kính đã

đi sâu nghiên cứu một cách có hệ thống các yếu tố thi pháp về các mặt: Ngônngữ, thể thơ, kết cấu thời gian không gian nghệ thuật, một số biểu tượng hìnhảnh truyền thống trong ca dao Đây là cuốn sách có giá trị rất lớn, cung cấp cho

2 Đinh Gia Khánh (chủ biên) ( 2003), Văn học dân gian Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội, tr.445.

Trang 4

độc giả những tri thức cụ thể và khái quát về nhiều vấn đề, rất có ích cho việctìm hiểu, nghiên cứu về ca dao.

Ngoài ra, còn có những công trình nghiên cứu, phê bình, bình giảng ca

dao Trong đó phải kể ra một số các công trình tiêu biểu như: Ca dao Việt Nam

và những lời bình của tác giả Vũ Thị Thu Hương, Văn học dân gian của nhóm tác giả Đinh Gia Khánh (chủ biên) Cấu trúc ca dao trữ tình của Lê Đức Luận, Bình giảng ca dao của tác giả Triều Nguyên.

Ngoài ra còn một số luận văn, luận án khoa học nghiên cứu về ca dao dưới

góc độ văn học, văn hóa như: Luận án Tiến sĩ: Biểu tượng nghệ thuật trong ca dao truyền thống người Việt (năm 2001), tác giả Nguyễn Thị Ngọc Điệp đã

bước đầu tiến hành phân loại, miêu tả và tìm hiểu hệ thống biểu tượng nghệthuật trong ca dao từ nhiều phương diện như: nguồn gốc và con đường hìnhthành biểu tượng, sự vận động của biểu tượng trong từng chỉnh thể đơn vị hoặcnhóm đơn vị ca dao Công trình nghiên cứu của tác giả đã góp phần nghiên cứusâu sắc hơn về thi pháp ca dao, về đặc trưng của các loại ca dao Tác giả chorằng: đối với người nông dân xưa, thiên nhiên là môi trường lao động, môitrường sinh hoạt ca hát dân gian, đồng thời, thiên nhiên cũng là phương tiệnthẩm mỹ, để con người thể hiện những tâm tư, tình cảm của mình Đây là mộtcông trình nghiên cứu công phu, nghiêm túc

Luận án Tiến sĩ ngữ văn của tác giả Nguyễn Hằng Phương với đề tài: Sự chuyển đổi thi pháp từ ca dao cổ truyền đến ca dao hiện đại (trên tư liệu ca dao trữ tình người Việt) (2004), tác giả đã tìm ra yếu tố truyền thống và yếu tố cách

tân trong ca dao cổ truyền và ca dao hiện đại về phương diện thi phát Trên cơ

sở đó tác giả đã rút ra những nhận xét khái quát mang tính khách quan về sự tồntại và vận động của thi pháp ca dao người Việt Luận án bước đầu phát hiện và

lý giải những quy luật cơ bản chi phối sự chuyển đổi thi pháp từ ca dao cổtruyền đến ca dao hiện đại

Trang 5

Luận văn Thạc sĩ với đề tài: Vấn đề miêu tả ngoại hình con người trong kho tàng ca dao người Việt (2012) của tác giả Nguyễn Thị Thúy Loan Về mặt

tư liệu, tác giả đã thống kê được một lượng tài liệu rất lớn, cụ thể, chi tiết Vềmặt nội dung, tác giả chỉ dừng lại ở việc miêu tả ngoại hình con người như thếnào mà không nghiên cứu về việc miêu tả ngoại hình con người bằng cách nào

Luận văn Thạc sĩ của tác giả Nguyễn Thanh Trang với đề tài: Văn hóa ứng

xử về tình yêu và hôn nhân trong ca dao người Việt (2014), tác giả đã làm nổi

bật một phần văn hóa ứng xử về tình yêu hôn nhân trong ca dao Việt Nam,thông qua việc hệ thống hóa một cách tương đối chi tiết và đầy đủ về mảng cadao tình yêu, hôn nhân trong kho tàng ca dao người Việt

Luận án Tiến sĩ với đề tài: Triết học đạo đức trong kho tàng tục ngữ, ca dao, dân ca Việt Nam (2015) của Lê Huy Thực đã đề cập tới nỗi bất hạnh trong

tình yêu – hôn nhân của con người, đặc biệt về nỗi bất hạnh của người phụ nữ

Ca dao là mảnh đất nghệ thuật vô tận của nhiều ngành, nhiều lĩnh vựckhoa học nhân văn Vì vậy trong phần tìm hiểu lịch sử nghiên cứu ca dao trênmột số phương diện liên quan đến thân phận con người trong ca dao

2.2 Những công trình nghiên cứu về thân phận con người trong ca dao

Bên cạnh những công trình lớn nghiên cứu về ca dao nói chung còn cónhiều công trình nghiên cứu về thân phận con người trong ca dao như:

Năm 1957 khi đề cập đến vấn đề con người trong ca dao với cuốn Tục ngữ

ca dao dân ca Việt Nam (đã tái bản nhiều lần), tác giả Vũ Ngọc Phan đã khẳng định: Có thể nói vắn tắt: “Người Việt Nam rất nhanh và rất sắc, nhanh về cử động, còn sắc là sắc sảo, thông minh Những cái này biểu lộ ngay ở con người

ai cũng thấy đượ”c 3 [39, tr 163] Tác giả cũng khẳng định: “Trong cuộc đời người phụ nữ phải chịu nhiều nỗi khổ quá và chịu nhiều thiệt thòi quá Mặc dù công sức đóng góp cho xã hội và gia đình không thua kém gì đàn ông, nhưng

3 Vũ Ngọc Phan (1978), Tục ngữ, ca dao, dân ca Việt Nam, Bản in lần thứ 8,

Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, tr.163

Trang 6

trong thực tế người phụ nữ không có quyền lực gì” 4 [39, tr 231] Về mặt nghệ

thuật, tác giả nhận xét: “Những hình tượng ẩn dụ như hoa quả, con cò… thường được sử dụng để ví, để làm rõ nỗi khổ và vẻ đẹp của người phụ nữ một cách hết sức tế nhị và kín đáo” 5 [39, tr.25]

Năm 1969, ở tập chuyện luận Thi ca bình dân Việt Nam, hai tác giả

Nguyễn Tấn Long và Phan Cảnh đã phân tích hết sức tỉ mỉ và sâu sắc về thânphận của người phụ nữ trong ca dao Hai ông khẳng định về nội dung: Ngườiphụ nữ chịu nhiều thiệt thòi và áp bức trong xã hội Họ bị lệ thuộc vào đàn ông

và bị tước hết mọi quyền lực Họ phản ứng lại với những bất công bằng nhiềucách khác nhau Họ dám chống lại luật lệ khắc ke, đi theo tiếng gọi của tình yêuđích thực6

Năm 1974, trong công trình nghiên cứu Tìm hiểu tiến trình văn học dân gian Việt Nam, Cao Huy Đỉnh khẳng định rằng: “Vấn đề thân phận con người trước hết là số phận người dân nô lệ và người phụ nữ lao động là chủ đề chính của ca dao dân ca Cuộc đời người phụ nữ là một chuỗi những nỗi khổ đau dài dằng dặc Sống một mình cũng khổ, lấy chống của khỏ và khổ hơn nữa nếu như phải làm lẽ”7[8, tr 64] Về nghệ thuật, tác giả nhận xét: “Hình tượng con cò thường được sử dụng để miêu tả hình ảnh người phụ nữ và người nông dân với một âm điệu buồn man mác” [8, tr.78].

Năm 1978, trong cuốn Nghiên cứu tiến trình lịch sử của văn học dân gian Việt Nam, nhà nghiên cứu văn học dân gian Đỗ Bình Trị cho rằng: hình tượng

4 Vũ Ngọc Phan (1978), Tục ngữ, ca dao, dân ca Việt Nam, Bản in lần thứ 8,

Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 231

5Vũ Ngọc Phan (1978), Tục ngữ, ca dao, dân ca Việt Nam, Bản in lần thứ 8,

Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, tr.25

6Nguyễn Tấn Long và Phan Cảnh (1969), Thi ca bình dân Việt Nam, Nxb Sống

Mới

7 Cao Huy Đỉnh (1974), Tìm hiểu tiến trình văn học dân gian Việt Nam, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, tr 64.

Trang 7

người phụ nữ thường được gặp nhiều nhất trong hai dạng thức là bài ca về sinh hoạt gia đình và bài ca trữ tình về tình yêu, hôn nhân( bài ca giao duyên) Những nội dung mà tác giả Đỗ Bình Trị đề cập đến trong công trình này là: Bài

ca về sinh hoạt gia đình chủ yếu diễn tả sâu sắc nỗi đau khổ của người phụ nữ ở trong gia đình và ngoài xã hội Tác giả đã khẳng định: Sự phản kháng mãnh liệt

đó bắt nguồn từ những mâu thuẫn với ách áp bức nặng nề của chế độ gia trưởng Song mặt khác nó còn có cơ sở ở cách nhìn nhận vấn đề tình yêu và hôn nhân của người phụ nữ 8[,tr.123]

Năm 1998, nghiên cứu Những thế giới nghệ thuật của ca dao, tác giả

Phạm Thu Yến cũng đã đã nêu lên cảm hứng về thân phận người phụ nữ trong

ca dao truyền thống và trong thơ hiện đại Tác giả đã có cái nhìn khái quát vềthân phận người phụ nữ trong ca dao truyền thống để nói lên nỗi khổ và vẻ đẹptâm hồn của họ

Tiếp tục nghiên cứu về ca dao dân ca, phải kể đến một số bài viết đánh giá

cảm nhận về thân phận con người như: Bài viết Cảm nhận về thân phận người lao động nghèo trong xã hội xưa qua bài ca dao: Thương thay thân phận con tằm tác giả đã nhận xét: “Ca dao là tiếng lòng của thân phận người lao động trong xã hội xưa Trong tiếng lòng ấy, ta nghe thấy lời tâm tình về tình yêu quê hương đất nước, lời tâm tình của lòng cha mẹ yêu con, lời của người con hiếu thảo, lời tha thiết nồng nàn của đôi lứa và cả những lời than cho kiếp người bị

xã hội dập vùi” 9

Ngoài việc ca dao đề cập đến thân phận người lao động nghèo trong xã hộithì cũng có một số bài viết nói về thân phận người phụ nữ trong ca dao

Trong bài viết Thân phận người phụ nữ Việt Nam qua ca dao hò vè tác giả

Lê Văn Sâm đã tả về thân phận người phụ nữ: “Trong cái bóng văn hoá phong kiến cổ hủ từ phương Bắc chụp xuống theo sau các đội quân xâm lược, thân phận người phụ nữ khổ nhục vì hủ nho: trọng nam khinh nữ; truyền khẩu tục

8 Đỗ Bình Trị (1978), Nghiên cứu tiến trình văn học dân gian Việt Nam, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội, tr.123.

9 thuong-thay-than-phan-con-tam/ , cập nhật ngày 6/3/2018

Trang 8

http://vanmau.com.vn/cam-nhan-ve-than-phan-nguoi-lao-dong-ngheo-trong-xa-hoi-xua-qua-bai-ca-dao-ngữ như: nữ sinh ngoại tộc tức con sinh ra là gái thì kể như bị đặt ra ngoài giòng họ, hay hôn nhân sinh con thì nhất nam viết hữu thập nữ viết vô, sinh đến

10 con gái cũng kể như không sinh Cũng vì tư duy áp đặt này đã tạo nên cảnh làm trai năm thê bảy thiếp, đàn bà thì chí quyết một bề nuôi con Hủ nho cũng

đề ra án lệ tứ đức tam tòng để khống chế người phụ nữ, phải có tứ đức là công, dung, ngôn, hạnh và tam tòng là tại gia tòng phụ, xuất giá tòng phu, phu tử tòng tử Tòng phụ là cha mẹ đặt đâu con ngồi đấy, tòng phu là phu xướng phụ tùy” 10

Ngoài ra còn một số luận văn, luận án khoa học nghiên cứu về thân phậncon người trong ca dao như: Luận văn của Lưu Thị Nụ khoa ngữ văn Đại học

tổng hợp Hà Nội với đề tài: Người phụ nữ qua những hình ảnh so sánh trong ca dao Việt Nam (1992) Tác giả đã tìm hiểu hình tượng thơ ca là người phụ nữ với

tất cả các biểu hiện về ngoại hình, tính cách, thân phận và đặc biệt là về tâmtrạng của người phụ nữ được thể hiện qua thủ pháp nghệ thuật so sánh trong cadao

Bên cạnh đó, còn có các luận văn nghiên cứu về ca dao như: Tìm hiểu thân phận người phụ nữ qua ca dao với mô típ thân em (2001) của tác giả Lê Lan Anh (Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn) Luận văn Thể thơ lục bát trong

ca dao tình yêu người Việt (2002) của tác giả Phạm Thanh Huyền (Đại học sư phạm Thái Nguyên) Luận văn Không gian nghệ thuật trong ca dao hiện đại

(2007) của Đỗ Thị Tuyết Lan (Đại học sư phạm Thái Nguyên) Hơn nữa, luận

văn Nét đẹp của người phụ nữ trong ca dao cổ truyền người Việt (2008) của tác

giả Lê Thị Nguyệt (Đại học sư phạm Thái Nguyên), tác giả đã cho thấy vai trò,

vị thế, thân phận của người phụ nữ trong ca dao cổ truyền người Việt được thểhiện qua thủ pháp nghệ thuật so sánh như thế nào trong ca dao

10 Lê Văn Sâm, Thân phận người phụ nữ Việt Nam qua ca dao hò vè, hay/kho-tang-luc-bat-dan-gian/than-phan-nguoi-phu-nu-viet-nam-qua-ca-dao-ho-ve-38287.html?

http://www.maxreading.com/sach-fb_comment_id=583023858425710_1363687027026052#f3afa5dbf84577 , cập nhật ngày 6/3/18

Trang 9

Như vậy, qua việc nghiên cứu tìm hiểu các công trình trên, chúng tôi nhậnthấy vấn đề thân phận con người Việt Nam trong ca dao không phải là vấn đềmới mẻ song ở mỗi công trình nghiên cứu ấy mới chỉ đi vào việc nghiên cứumột vấn đề hay một nhóm vấn đề về con người Việt Nam trong ca dao góp phầnvào việc chỉ ra vẻ đẹp của con người Việt Nam qua từng khía cạnh Để có mộtcái nhìn tổng quan nhất về thân phận của con người Việt Nam thời kỳ trướccách mạng tháng Tám thì chưa có công trình nghiên cứu, bài luận nào tìm hiểu

đi sâu vào tìm hiểu cụ thể

Kế thừa những quan điểm trên đồng thời để hệ thống lại những tri thức,phạm vi luận văn này chúng tôi xin đưa ra cái nhìn khái quát nhất về thân phậncon người và cuộc sống xã hội lúc bấy giờ

1 Mục đích nghiên cứu

Trong quá trình nghiên cứu và tìm hiểu về ca dao cổ truyền của người Việtchúng tôi nhận thấy đây là một đề tài có ý nghĩa thực tiễn Bởi vậy, chọn đề tàinày mục đích chính của chúng tôi là tiếp cận và tìm hiểu về thể loại ca dao củaViệt Nam đặc biệt là ca dao cổ truyền thống Đồng thời, chúng tôi cũng muốntìm hiểu thêm về thân phận cũng như cuộc sống của người dân thời xưa diễn ranhư thế nào, nhất là đối với những người nông dân và người phụ nữ lúc bấy giờ.Hơn nữa, tác giả đi tìm hiểu những quan điểm thẩm mĩ, quan điểm nhâncách của người dân lao động, trong đó, làm rõ vẻ đẹp của người phụ nữ xưa.Đồng thời, qua đó hiểu thêm về sự tài hoa trong cách thể hiện con người và điệuhồn dân tộc của cha ông ta khi sáng tạo nên một thể loại văn học dân gian mangđậm chất trữ tình và đậm đà bản sắc dân tộc

Đề tài cũng một lần nữa khẳng định hình ảnh chân thực về cuộc sống củacon người thời xưa Từ đó phát huy và gìn giữ những nét văn hóa truyền thốngcủa cha ông để lại qua những lời ca về thân phận con người

2 Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

Trang 10

2.1 Đối tượng nghiên cứu

Trong văn học dân gian thì ca dao, dân ca chiếm số lượng khổng lồ Nó là

cả một kho tàng tri thức, đúc kết kinh nghiệm của biết bao thế hệ người Việt Cadao được phân chia thành 2 loại: ca dao cổ truyền và ca dao hiện đại Tuy nhiên,

để tìm về những giá trị văn hóa truyền thống và tìm hiểu về cuộc sống của conngười từ thời xưa tác giả đã hướng đến việc nghiên cứu về đề tài ca dao cổtruyền Chính vì thế, đối tượng nghiên cứu chính của luận văn là thân phận conngười trong ca dao, chủ yếu nghiêng về thân phận người nông dân và người phụ

nữ thời kỳ trước Cách mạng tháng Tám

2.2 Phạm vi tư liệu khảo sát

Tư liệu về ca dao rất phong phú, đa dạng, đề tài Thân phận con người

qua ca dao cổ truyền người Việt đối tượng khảo sát chính là bộ phận ca dao cổ

truyền của người Việt Cụ thể tư liệu nghiên cứu được khai thác chủ yếu là:

- Tổng tập văn học dân gian người Việt (2002) của nhà xuất bản Khoa

học xã hội Đây là một công trình tập thể được biên soạn công phu gồm 19 tập

về tất cả các thể loại của văn học dân gian người Việt Chúng tôi sử dụng tập15,16 (quyển thượng, quyển hạ)do GS.TS Nguyễn Xuân Kính chủ biên, tập 15nghiên cứu về ca dao nói chung và tập 16 nghiên cứu về ca dao tình yêu đôi lứanói riêng Đây là công trình nghiên cứu tập thể, công phu, thống kê tương đốiđầy đủ về ca dao Việt Nam

Ngoài ra chúng tôi còn tham khảo thêm một số những tài liệu như:

- Kho tàng ca dao người Việt (1995) 4 tập do Nguyễn Xuân Kính, Phan

Đăng Nhật (chủ biên), Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội

- Tục ngữ ca dao dân ca Việt Nam (1957, tái bản 1998), Vũ Ngọc Phan,

Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội

Trang 11

- Tuyển tập tục ngữ ca dao Việt Nam (2001) do Nguyễn Cừ, Nguyễn Thị

Huế, Trần Thị An biên soạn, Nxb Văn học

Nhìn chung, trong kho tàng tư liệu phong phú, đa dạng những tư liệu sửdụng để nghiên cứu trong luận văn này là những tư liệu cơ bản, đã có sự chọnlọc, có thể coi là tinh túy của ca dao Việt Nam Từ nguồn tài liệu có chọn lọc,chúng tôi hi vọng đề tài cùng với các công trình nghiên cứu khác sẽ góp phầnlàm sáng tỏ từng phương diện của ca dao người Việt

3 Phương pháp nghiên cứu

Nhằm đạt được những mục đích đặt ra để triển khai đề tài này chúng tôichú ý đến các phương pháp chủ yếu sau:

Phương pháp thống kê phân loại:

Trong luận văn chúng tôi sử dụng phương pháp này nhằm thống kê toàn

bộ các bài ca dao viết về thân phận người con người Trước hết chúng tôi tiếnhành thống kê số lượng những lời ca nói về con người, đặc biệt là những bài cadao viết về người nông dân, người phụ nữ thể hiện ở từng khía cạnh khác nhau.Sau đó, chúng tôi phân loại, khảo sát và cuối cùng đua ra nhận định đánh giánhững bài ca dao đó trên từng khía cạnh Qua kết quả thống kê phân loại chúngtôi có thể rút ra những nhận xét một cách chính xác, khách quan và khoa học

Đó là cơ sở khoa học cho những nhận định, kết luận của luận văn

Phương pháp phân tích tổng hợp:

Dựa trên cơ sở của việc thống kê, phân loại chúng tôi sẽ tiếp tục tiếnhành phân tích và hệ thống hóa Dựa vào kết quả của sự phân tích chúng tôi sẽtổng hợp để rút ra những kết luật khái quát nhất Trong quá trình đó, chúng tôi

có sử dụng phương pháp bình Đây không phải là phương pháp chủ yếu mà đâychỉ là cách tiếp cận sâu hơn khi cần khái quát tư duy của các tác giả dân gian

Phương pháp so sánh liên ngành

Trang 12

Sử dụng phương pháp này chúng tôi sẽ vận dụng các kiến thức của cácngành khoa học có liên quan như văn hóa học, dân tộc học hay ngôn ngữ học đểlàm sáng tỏ vấn đề nghiên cứu Bên cạnh việc tác giả sử dụng những nghiêncứu, đánh giá, nhận xét của các nhà văn học, tác giả còn sử dụng những nghiêncứu của các nhà triết học, lịch sử, xã hội học để có những quan niệm, cách nhìnkhác nhau để làm sáng tỏ về thân phận con người nói chung và đặc biệt là trong

ca dao Việt Nam nói riêng

4 Đóng góp của luận văn:

Việc nghiên cứu đề tài Thân phận con người qua ca dao cổ truyền người

Việt chúng tôi mong muốn góp một phần vào trong việc nghiên cứu cũng như

trong thực tiễn:

Luận văn tổng hợp những tư liệu nghiên cứu về ca dao cổ truyền nói riêng

và văn hóa dân gian nói chung Đồng thời, luận văn đưa ra một góc nhìn cụ thể

về cuộc sống, con người những phẩm chất quý giá của người dân lao động vàngười phụ nữ qua ca dao Việt Nam Từ đó, giúp độc giả thấy được giá trị vănhóa cổ truyền dân tộc Góp phần gìn giữ và phát huy những giá trị văn hóa tinhthần truyền thống của dân tộc

7 Cấu trúc luận văn:

Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, luận văn bao gồm 4 chương:

Chương I: Tổng quan về đề tài nghiên cứu

Chương II: Thân phận người nông dân trong ca dao cổ truyền người Việt

Chương III: Thân phận người phụ nữ trong ca dao cổ truyền người Việt

Chương IV: Phương thức nghệ thuật thể hiện thân phận con người trong ca dao cổ truyền người Việt

Trang 13

Chương I: TỔNG QUAN VỀ ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU

Nói đến thân phận con người là nói đến những điều cụ thể gần gũi nhưnglại rất trừu tượng và vượt quá tầm hiểu biết của con người Thân phận conngười là điều mà chúng ta sống, trải qua và cảm nhận từng ngày Cuộc đời cónghĩa hay vô nghĩa cũng là điều do cách nhìn và đón nhận cuộc sống của mỗingười Thân phận con người ở mỗi góc nhìn, mỗi khía cạnh lại được đánh giákhác nhau Bởi vậy, đã có rất nhiều cách lý giải về thân phận con người Để làm

rõ vấn đề nghiên cứu, chúng tôi sẽ làm rõ một số khái niệm cũng như cách nhìn,quan niệm về thân phận con người qua văn chương, qua những ý kiến của cáctác gia triết học, văn học, xã hội học

1.1 Vấn đề thân phận con người trong xã hội

1.1.1 Khái niệm thân phận con người

Con người khi sinh ra không ai có quyền lựa chọn số phận cho mình Mỗichúng ta đều có một “thân phận” riêng, không ai giống ai Từ hoàn cảnh xã hội,gia đình, nền tảng văn hóa, giáo dục cho đến những điều kiện giao tiếp trongcộng đồng và rất nhiều yếu tố khác nữa, tất cả đều góp phần hình thành cái gọi

là “thân phận” riêng của mỗi chúng ta Có những thân phận tốt, cũng có nhữngthân phận đen tối mà mỗi chúng ta đều không có quyền chọn lựa Chúng ta chỉ

có thể đón nhận, thích nghi, không ngừng cố gắng để thay đổi thân phận Trongcuộc sống, có những người ngay từ khi sinh ra đã được bao bọc trong nhunglụa, có kẻ hầu người hạ Bên cạnh đó, cũng có những người sinh ra với đôi mắt

mù lòa, suốt đời không nhìn thấy ánh mặt trời hay què quặt, không đủ chân taynhư bao người khác, mắc những chứng bệnh kinh niên, để rồi suốt đời rất hiếmkhi có được một ngày khỏe mạnh Trong hầu hết các trường hợp bất hạnh ấy,dường như không hề do bất kỳ lỗi lầm nào của bản thân họ mà con người quychụp là do số phận, họ phải chịu thân phận đó

Trang 14

Bên cạnh đó, dù được sinh ra khỏe mạnh trong cùng một gia đình nhưngcách mà mỗi người thích nghi, cố gắng trong cuộc sống lại khiến cho mỗi người

có một số phận riêng Như vậy, nói đến thân phận con người là muốn nhấnmạnh đến sự tác động, ảnh hưởng qua lại hai chiều giữa hoàn cảnh sống và tínhcách để tạo nên vòng đời, số phận và nét riêng ở mỗi con người

Nói về thân phận con người đã có rất nhiều quan niệm khác nhau vớinhững cách lý giải riêng nhưng phần lớn đều mang tính bi quan, vì cảm thấycon người bất hạnh, bị chà đạp, thấp kém, khổ đau

Theo từ điển tiếng Việt thân phận con người có nghĩa là: “địa vị xã hội thấp hèn hoặc cảnh ngộ không may mà con người không sao thoát khỏi được,

do số phận định đoạt (theo quan niệm duy tâm)”.11

Theo Từ điển mở Wiktionary thân phận là: “Địa vị xã hội thấp hèn và cảnh ngộ không may của bản thân mỗi người như đã bị định trước”.12

Thân phận có thể là: thân phận nghèo hèn, thân phận tôi tớ, thân phận con

cò, thân phận người nông dân, thân phận người phụ nữ Đặc biệt trong ca daothường xuất hiệm cụm từ: thân phận con cò, thân phận con tằm,… Các tác giảdân gian đều sử dụng biện pháp ẩn dụ để nói lên thân phận vất vả, cực khổ củangười nông dân xưa, đặc biệt là người nông trước Cách mạng tháng Tám

1.1.2 Thân phận con người theo quan niệm Nho giáo

1.1.3 Thân phận con người theo quan niệm Phật giáo

Nếu như trong Nho giáo quan niệm thân phận con người do trời định đoạthoặc do một vị thánh, hay một đấng siêu nhiên nào đó quyết định, thì trong Phậtgiáo lại quan niệm thân phận con người do chính nghiệp mà con người tạo nên

từ kiếp trước Theo Phật giáo, sự rủi may trong số phận không phải do thiên

11 http://tratu.soha.vn/dict/vn_vn/Th%C3%A2n_ph%E1%BA%ADn

12 https://vi.wiktionary.org/w/index.php?title=th%C3%A2n_ph%E1%BA%ADn&oldid=1620431#Tiếng_Việt

Trang 15

mệnh hay định mệnh mà thân phận mỗi con người là kết quả do quá trình củachúng ta hành động từ một đến nhiều đời Hay nói cách khác, con người tồn tạitrên thế gian này là kết quả của nghiệp thiện và bất thiện của họ từ quá khứ (luậtnhân quả), chứ không do sự thưởng, phạt nào của bất cứ ai

Vấn đề thân phận được Phật giáo phản ánh trong giáo lí Tứ Diệu Đế, biểuhiện tập trung ở Khổ Đế Phật quan niệm đời sống con người, thân phận conngười về căn bản là khổ đau Phật nhìn nhận cuộc sống, thân phận con ngườimột cách khách quan, không ru con người ta vào giấc mơ ở cõi Niết Bàn haymiền Cực Lạc, cũng không làm cho con người ta bi quan trong cuộc sống Phậtchỉ dạy cho con người thức tỉnh, nhận thức rõ cuộc đời, thân phận theo đúngchân tướng của nó Từ đó chỉ dẫn họ đi tìm con đường giải thoát

Quan niệm về thân phận con người trong triết học Phật giáo thiên về xuhướng âm tính: khổ đau, bất hạnh Con người sống chủ yếu chỉ lo tham lamhưởng thụ Họ cho rằng cuộc đời là một sự hưởng thụ mà không ý thức đượccái lạc thú ấy chỉ là khoảnh khắc, chóng tàn chóng mất Một ngày nào đó cái vôthường ập đến thì con người sẽ rơi vào bể khổ trầm luân Từ ý thức về thânphận con người như vậy, Phật đã đi tìm nguyên nhân khiến con người khổ đau,bất hạnh Ngài cho rằng có vô vàn nguyên nhân, nhưng có ba nguyên nhânchính tạo nên, đó là Tham - Sân - Si (Tham: lòng tham; Sân: nóng vội, vộivàng, hấp tấp; Si: quá si mê, đắm đuối một điều gì đó) Ba thứ này Phật gọi làtam độc, đó là nguồn gốc, căn nguyên của mọi khổ đau, mà nguyên nhân dẫnđến tam độc chính là ái dục và vô minh Đó chính là Nghiệp

Phật giáo rất lạc quan với kiếp sống của con người, Phật giáo hướng conngười tới trách nhiệm cá nhân, đó là diệt trừ tham, sân, si cho chính bản thânmình Đức phật dạy rằng khi con người trút hơi thở cuối cùng họ sẽ mang theohai hành trang theo họ Hành trang thứ nhất là việc thiện mà họ đã tích lũy trongcuộc đời sẽ đưa họ lên cõi an lành, niết bàn Hành trang thứ hai là những hành

vi tội lỗi như giết người, cướp của, lừa dối… những việc đã tạo đau thương cho

Trang 16

chính bản thân và người khác sẽ đẩy họ xuống thế giới thấp kém như súc vậtquỷ đói Như vậy thân phận con người sẽ giúp con người tiến bộ đi lên hoặcthoái hóa đi xuống là do nghiệp mà họ đã tạo ra Mỗi con người sinh ra đều cómột thân phận khác nhau, tuy nhiên mỗi người đều có thể sống an vui với thânphận của mình nếu như họ biết sửa đổi nghiệp, nỗ lực tu tâm, hành thiện.

1.1.4 Thân phận con người trong triết học hiện sinh

Vấn đề con người luôn luôn là sự quan tâm phân tích, luận bàn trực tiếphay gián tiếp của các trường phái triết học Vấn đề thân phận con người cũngđược đề cập trong chủ nghĩa hiện sinh Trong triết học hiện sinh, con người côđộc bởi không thể tìm thấy sự thông cảm trực tiếp của tha nhân, không thểnương nhờ vào ai ngoài chính mình Sự cô độc ấy bắt nguồn từ sự đổ vỡ của xãhội phương Tây hiện đại, con người bàng hoàng nhận ra tình trạng bi đát củathân phận, những giá trị con người bị mai một, rạn vỡ, con người phải đối diệnvới cuộc sống vô định và bấp bênh

Triết học hiện sinh hướng về phía con người, quan tâm tới con người cụthể, trong những hoàn cảnh cụ thể, chứ không quan tâm vũ trụ hay con ngườibằng khái niệm chung chung Triết học hiện sinh còn ảnh hưởng rõ rệt của tưtưởng Phật giáo, coi cuộc đời con người là bể khổ trầm luân, nhìn nhận thực tếcuộc sống con người từ sự khổ đau, bi đát

Về văn chương hiện sinh, thân phận con người được phản ánh trong hàngloạt nhân vật với những biểu hiện khác nhau Nội dung chính của văn học hiệnsinh là thể hiện thân phận đau khổ của con người trong cuộc đời, sự xung khắccăng thẳng của con người trong xã hội hiện đại và nỗi lo âu sợ hãi của conngười trong một thời đại khủng hoảng khi niềm tin và chân lý không còn, trướcmắt con người chỉ là sự đổ vỡ

Người viết tác phẩm đậm chất hiện Sinh, bi đát về phận người nhất có lẽ làFrank Kafka Tiêu biểu là hai truyện Vụ án và Lâu đài, đã mở ra trước mắtngười đọc một thế giới hoàn toàn phi lí, thế giới mà con người là nạn nhân củahoàn cảnh xã hội Cuộc sống nghèo nàn, con người không được luật pháp bảo

Trang 17

vệ, họ có thể bị buộc tội bất cứ lúc nào, không có quyền được khiếu nại, khôngđược đem ra xét xử Người ta không thể hiểu được thế giới ấy như thế nào, chỉbiết rằng sinh mệnh của mình đang trong tình trạng bị kết án và treo lơ lửng.JoJefk K và K là những nhân vật tượng trưng cho thân phận bi đát, bị giam hãmtrong thế giới đầy nghịch lí: cô đơn, bất lực trước thực tại và thường trực nỗi lo

âu, bất an về số phận của chính mình

Thân phận con người trong sáng tác của A.Camus thì lại khác Ở Camus,cảm giác về sự phi lí là khởi nguồn cho lối sống hiện sinh, sự nổi loạn.MeurSailt trong Người xa lạ đã bộc lộ những tình cảm khác thường với thế giớixung quanh, coi tình mẫu tử, tình yêu, hành vi giết người, cái chết bản thân,chẳng gì đáng quan trọng cả Nhân vật của Camus đã nổi loạn, khước từ nhữngchuẩn mực xã hội, muốn sống thực với chính mình, vì vậy đã trở thành kẻ xa

lạ, lạc loài với xã hội và bị lên án Và còn vô số những nhân vật, những kiểucon người thân phận trong các tác phẩm khác: Caligula, Dịch hạch, Buồn nôn…Tóm lại, con người trong chủ nghĩa hiện Sinh là những kiểu con người bi kịch,

bị đọa đày bởi hoàn cảnh, kiểu con người bất lực và vô vọng trước đời sống

1.1.5 Thân phận con người theo tác giả luận văn

Trên đây là vấn đề thân phận con người trong triết học và tôn giáo Theotác giả luận văn, thân phận con người chính là số phận của nghịch cảnh, nhiềukhổ đau, bất hạnh như một định mệnh, dù có cố gắng con người cũng không thểthoát ra được

Cuộc đời con người thực sự là một “bể khổ”, con người luôn mang trongmình những khát vọng không hạn định, nhưng thực tế cuộc sống thì ngược lại,chỉ thỏa mãn một phần rất nhỏ những khát vọng ấy nên con người không baogiờ đạt được hạnh phúc và bình yên Theo triết học, vạn vật trong thế giới nàychỉ là hiện tượng, đằng sau những hiện tượng ấy, bản chất của thế giới là ý chí,thế giới chỉ là nguyên liệu đơn thuần trong tay con người Vì vậy mọi hànhđộng đều nằm sâu dưới tầng ý thức của con người, con người tự tạo ra thân

Trang 18

phận của mình bằng cách lựa chọn và hành động Thế nên thân phận luôn đượcmiêu tả như thảm kịch, bi đát Con người thì nhỏ bé, kiếp người thì mong manh,nên con người luôn cảm thấy cô đơn, lạc loài trong thế giới của mình Tuynhiên, thân phận có thể bớt đi sự bi đát, đau thương nếu con người biết cải thiện

về suy nghĩ và hành động của mình trong cuộc sống

1.2 Thân phận con người trong văn chương

1.2.1 Trong văn học Việt Nam\

Văn học là một sáng tạo nghệ thuật Đối tượng chính của văn học là conngười Văn học nhìn nhận số phận con người từ hiện thực cuộc sống Tùy vàotừng giai đoạn lịch sử, từng thời kỳ phát triển của văn học mà số phận conngười được đề cập, nhìn nhận một cách khác nhau Văn học luôn đứng về phíacon người, bênh vực, chia sẻ với những con người lâm vào cảnh cùng đườngtuyệt lộ Văn học viết về mọi khía cạnh của con người, nhưng vấn đề cơ bản màvăn học hướng đến vẫn là vấn đề thân phận con người

Khi viết về con người, về thân phận của họ những nhà văn đã đưa văn họctrở về với tính nhân văn, những giá trị đích thực của nó Văn học không chỉ làtiếng nói răn đời, mà còn là tiếng nói hiểu đời, cảm thông chia sẻ Văn họckhông chỉ biết tụng ca mà còn là vũ khí phê phán Vì vậy trong bài viết “Vấn đềcon người trong văn học”, nhà nghiên cứu Lê Ngọc Trà có quan niệm “Trong ýnghĩa giản dị, văn học là buồn vui đời người, là sự chiêm nghiệm về những gìđược mất, là hồi ức về quá khứ, sự không thỏa mãn với hiện tại và dự cảm vềtương lai và trầm tư về lẽ tồn vong của con người trong mối quan hệ với xã hội,

tự nhiên và vũ trụ” Văn học bàn về thân phận của con người là đi vào khámphá thế giới tinh thần, đời sống bên trong của con người Nó đề cập đến mọiphương diện: thiện - ác, tốt - xấu, đúng - sai, nỗi đau, sự mất mát, bi kịch hayhạnh phúc tất cả được thể hiện qua lăng kính và cách cảm nhận của mỗi nhàvăn

Bắt đầu nền văn học đương đại, khi nền văn học còn mang tính chất sơkhai, ban đầu trong văn học dân gian thì số phận con người đã được tác giả dân

Trang 19

gian đề cập đến Đó là số phận của nhân vật Tấm, Cám, mụ dì ghẻ trong truyện

cổ tích Tấm Cám, số phận của những người nông dân nghèo khổ, hiền lành như

Sọ Dừa trong truyện Sọ Dừa, anh thanh niên trong truyện Cây tre trăm đốt Kếtcục cuộc đời của nhân vật trong truyện cổ tích, thần thoại… giai đoạn này đãbắt đầu báo hiệu sự đề cập nói đến số phận con người trong văn học Nhưngnhững số phận con người này đang mang tính chất chung chung nó chưa phải lànhững số phận cá nhân Bởi Con người trong văn học thời kỳ này là con người

vũ trụ, tự nhiên, tâm linh và con người cộng đồng, con người luôn nhìn nhậnbản thân trong sự liên quan mật thiết với vũ trụ, coi mình là một phần của vũtrụ

Đến văn học trung đại thì số phận con người được nói đến rõ hơn, đặc biệt

là số phận của người phụ nữ Ở giai đoạn này, chế độ xã hội nam quyền “trọngnam khinh nữ” quyền lực rơi vào tay những người đàn ông, người phụ nữ trởthành những kẻ phụ thuộc và không có quyền làm chủ cuộc đời mình Họ lànhững người có tài, sắc nhưng lại bạc mệnh, đó là số phận của người chinh phụmòn mỏi, cô đơn, tuyệt vọng trong mong ngóng chờ đợi tin tức người chồng nơichiến trận trong Chinh phụ ngâm khúc ( Đặng Trần Côn) Số phận mong manh,bất hạnh của người cung nữ tài sắc, giàu tình cảm trong Cung oán ngâm khúc( Nguyễn Gia Thiều), số phận “bảy nổi ba chìm” của những người phụ nữ trongthơ Hồ Xuân Hương, số phận tài hoa bạc mệnh của nàng Kiều trong TruyệnKiều của Nguyễn Du… tuy nhiên số phận của con người vẫn đang trong vòngkiểm tỏa của tư tưởng tôn giáo Nho - Đạo - Phật chưa thoát ra được những luật

lệ, phép tắc của lễ giáo phong kiến

Bước sang văn học hiện đại thì vấn đề thân phận con người được đề cậpnhiều hơn Trong cuốn tiểu thuyết Tự lực văn đoàn chủ yếu tập trung miêu tảnhững đột phá của con người cá nhân Đó là những bước phá trong những ràngbuộc của gia đình phong kiến để khẳng định quyền sống của con người cá nhân

về mặt xã hội Trong văn chương tự lực văn đoàn tác giả đã đề câp nhiều đến

Trang 20

những cuộc đời, số phận của những cô gái Loan, Huệ… phải chịu cảnh hônnhân gượng ép không có tình yêu, phải sống trong sự hà khắc của nhà chồng,điều đó khẳng định ý thức cá nhân bằng lối thoát trong tình yêu và giải phóngbản thân bất chấp các quan hệ xã hội

Đến văn học hiện thực phê phán, con người được nhìn nhận theo xu hướngphơi bày hiện thực và mặt trái xã hội Các nhà văn nhìn nhận con người nhưnhững nạn nhân với số phận bấp bênh, bi đát Trước hết đó là những con người

có mối quan hệ đối kháng, đó là kiểu con người bị bần cùng hóa trong Bướcđường cùng của Nguyễn Công Hoan, Tắt đèn của Ngô Tất Tố, Chí Phèo củaNam Cao… Đặc biệt trong Tắt đèn của Ngô Tất Tố đã dày công dựng lên mộtbiểu tượng sừng sững về người nông dân bị bần cùng hóa mà nguyên nhânchính là chính sách sưu thuế hà khắc, tàn bạo của xã hội phong kiến

Bên cạnh con người bị bần cùng hóa là con người lưu manh hóa Khi nhắctới con người lưu manh hóa, tác phẩm đầu tiên người ta nghĩ đến chính là tácphẩm Chí Phèo của Nam Cao, hay Xuân Tóc đỏ trong Số Đỏ của Nguyễn TrọngPhụng Mỗi nhân vật có một cách thức, một con đường với những tính chất vàmức độ khác nhau, nhưng đều có điểm chung là được coi là những kẻ bị lưumanh hóa trong một xã hội đầy rẫy những rối ren đầy màu u tối, bất công

Một kiểu con người nữa ở thời kỳ này không kém phần bi thảm, đó là conngười ngập trong những vụn vặt lo toan cơm áo tầm thường mà chôn chặtnhững khát vọng, hoài bão để phát huy năng lực của bản thân, để làm một điều

gì đó to lớn góp ích cho xã hội Đó là một chủ đề trong sáng tác của Nam Caovới nhân vật Hộ trong tác phẩm Đời Thừa Đặc biệt tác phẩm Sống mòn là tácphẩm tiêu biểu nhất cho thể loại tiểu thuyết giai đoạn này viết về kiếp sống củanhững trí thức trẻ đang phải chứng kiến mình “ mòn đi, rỉ ra, mốc lên” Nhưvậy ở giai đoạn văn học này đã thể hiện một cách trung thực, hiện thực thânphận con người, xây dựng được tính cách điển hình trong hoàn cảnh điển hình

1.2.2 Trong văn học thế giới

Trang 21

Thân phận con người là đề tài muôn thuở của các nền văn hóa và là đíchđến của văn học mọi thời đại Những tác phẩm kinh điển thế giới đều xoayquanh vấn đề thân phận con người Như Macxim – Goorki nói văn học là nhânhọc, chính giá trị nhân bản viết về con người và vì con người là nhân tố làm lênsức sống cho mọi nền văn hóa của mọi thời đại Điểm chung nhất của sự pháttriển đó là vấn đề về thân phận con người mà tiêu biểu là thời kỳ văn học cổ đại,Phục Hưng và điển hình là nền văn học đương đại ( còn gọi là văn học thế kỷXIX).

Nền văn học phương Tây luôn có sự phát triển mạnh mẽ, nhanh chóng, sôiđộng và đa dạng về các trường phái, các trào lưu Trong văn học phương Tây cổđại, hiện lên với hình tượng con người cụ thể, chân thật với cái tốt, xấu Thânphận con người xuất hiện trong nhiều tác phẩm anh hùng ca vĩ đại của Homère,các vở bi kịch xuất sắc của Eschyle, Sophocle Những tác phẩm này xoayquanh những vấn đề về con người đặc biệt là sự đấu tranh giữa con người vàthân phận bi thảm, thân phận người phụ nữ và ước mơ quyền sống bình đẳng,hạnh phúc của họ Câu chuyên nàng Médée bị chồng phụ bạc trắng trợn đã nổigiận giáng một đòn trả thù khủng khiếp và độc ác xuống người chồng chính làlời kêu gọi xã hội hãy quan tâm hơn đến người phụ nữ của tác giả Euripide.Như vậy ở thời kỳ văn học cổ đại, thân phận con người đã được ráo riết trongcác tác phẩm văn học phương Tây, đặc biệt là thân phận của người phụ nữ.Thời Phục hưng, dưới ảnh hưởng của chủ nghĩa Nhân văn (Humanism),một nền văn học lấy con người làm trung tâm, đã phát triển rực rỡ và để lạinhiều thành tựu cho nền văn học nhân loại Trào lưu văn học nhân văn chủnghĩa chính là sản phẩm tinh thần của thời đại Phục hưng, thời đại mà Ănghen

đã gọi là “thời đại khổng lồ” Nó đã chung đúc lại những yêu cầu và khát vọng

tự giải phóng của con người thời đó thoát khỏi những xiềng xích trói buộc củaTrung cổ, Phong kiến và Giáo hội Xuất phát từ tinh thần đề cao, quý trọng conngười của chủ nghĩa nhân văn, văn học thời Phục hưng đã lên án tất cả những

Trang 22

thành kiến cổ hủ, những tín niệm lỗi thời kìm hãm, áp chế cuộc sống vật chấtlẫn tinh thần của con người, lên tiếng bênh vực những thân phận con người thấpkém, bất hạnh trong xã hội Văn học thời Phục Hưng còn đấu tranh cho quyềnlợi chính đáng của con người Nhìn chung văn học thời kỳ này, con người đãđược đề cao hơn trong quá trình nhận thức và hành động, quyền con ngườiđược đấu tranh.

Đến thế kỷ XIX, nền văn học với sự thống trị mạnh mẽ của trường pháihiện thực Con người trong văn học là con người nổi loạn, chống lại xã hội Conngười đương đại nhận thức và phản ánh một cách khá hoàn chỉnh, được nhìnnhận ở mọi góc cạnh Con người thời kỳ này thuộc mọi thành phần, vị trí trong

xã hội, họ đấu tranh để giải phóng mình khỏi những xiềng xích xã hôi, tiến tớicái tốt đẹp hơn, nhưng họ lại luôn rơi vào thất bại và đổ vỡ Tiêu biểu nhất chocây bút viết về thân phận con người là Franz Kafka Trong tác phẩm Kafka,Ông đã cảm nhận sâu sắc những đau đớn, mất mát, sự chông chênh, hư ảo củakiếp người Ông đau đớn nhận ra rằng thật ra con người chẳng là gì cả, chẳng

có gì khác hơn là một ký hiệu của chính mình và của người khác, Có nghĩa là ởthời hiện đại này, bản chất con người đã chết Họ trần trụi giữa cuộc đời, khôngngười thân thích, không lai lịch thân nhân, không quê hương bản quán, bị vứtvào một thế giới xa lạ, thù nghịch và bị tuyệt giao mọi sự thấu hiểu con ngườitrong thế giới tư tưởng mà Kafka cảm nhận không chỉ là những kiếp người nhỏ

bé, cô độc, vô phương cứu chữa mà bi đát hơn, họ là những con người hoàntoàn mất tự do dưới sự thống trị của quyền lực siêu hình, pháp luật suy đồi.Như vậy, những tác phẩm văn học phương Tây là sự thể hiện của niềm thấtvọng sâu xa trước những câu hỏi về những nỗi đau khổ của cuộc đời, về cái ác,

sự tuyệt vọng dập tắt mọi khát vọng, sự nhỏ bé và bất lực của con người trước

xã hội và định mệnh

1.3 Giới thiệu về ca dao Việt Nam

Trang 23

Ca dao xưa có sức truyền cảm rất mạnh và sống mãi trong lòng nhân dân.Mỗi bài ca dao đều chứa đựng sự liên quan mật thiết giữa cảnh và tình để nóilên nội tâm của tác giả Kết cấu mỗi bài ca dao là một kiến trúc, một tổ chứcphù hợp với nội dung phản ánh Những tư tưởng tình cảm biểu đạt trong ca daokhông trừu tượng, mà bằng những phương thức nghệ thuật cụ thể, những đặcđiểm cấu trúc và phương tiện phản ảnh … đã tạo thành thi pháp ca dao

1.3.1 Khái niệm về ca dao và ca dao cổ truyền Việt Nam

Khái niệm về ca dao Việt Nam

Khái niệm về ca dao cổ truyền

Thuật ngữ Ca dao đã được dùng với nhiều nghĩa rộng, hẹp khác nhau Đã

có rất nhiều nhà nghiên cứu về văn học nói chung và văn học dân gian nói

riêng, đã đưa ra một số khái niệm về ca dao Theo nghĩa gốc thì ca là bài hát có

khúc điệu, dao là bài hát không có khúc điệu Ca dao được quan niệm rộng, hẹp

khác nhau nhưng không mâu thuẫn về bản chất Ca dao và dân ca là hai thuậtngữ tương đương để chỉ một đối tượng là những câu hát dân gian có sự kết hợplời và nhạc, gắn với diễn xướng, thể hiện sâu sắc tính nguyên hợp của văn họcdân gian Ca dao là những bài ca không cần tiếng đệm, luyến láy nhạc điệu.Dân ca là những bài ca được dùng để hát, có thêm tiếng nhạc đệm, đưa hơi

Như vậy có thể định nghĩa ca dao như sau: “Ca dao là thơ ca dân gian tồn

tại ở dạng lời thơ hoặc điệu hát gắn bó mật thiết với đời sống sinh hoạt của nhân dân Với bản chất trữ tình, ca dao có chức năng diễn tả một cách trực tiếp tâm hồn, tình cảm của nhân dân lao động”.

1.3.2 Nội dung của ca dao cổ truyền Việt Nam

Trang 24

Thơ ca dân gian có nội dung phản ánh và biểu đạt rất rộng lớn Đó là tìnhcảm của nhân dân đối với quê hương đất nước, về cuộc sống, truyền thống dântộc và những mối quan hệ gia đình, xã hội đa dạng phong phú Nội dung của cadao được thể hiện trên hai mặt chính: nội dung trữ tình và nội dung thế sự.

Nội dung trữ tình:

Ca dao là tiếng hát trữ tình của con người Việt Nam Đó là tiếng hát củatình yêu, tiếng hát của người phụ nữ đau khổ nhưng giàu tinh thần hy sinh, củangười nông dân trong lao động và sản xuất và trong đấu tranh xã hội Trong nộidung trữ tình, ca dao về tình yêu nam nữ là bộ phận phong phú nhất Ca dao trữtình về tình yêu nam nữ hay nói tới những cuộc gặp gỡ của trai gái trong khungcảnh lao động, hội hè, vui xuân Họ có thể thổ lộ với nhau bằng câu ví, bằngnhững hình thức giao duyên trong những cuộc hát đối đáp nam nữ nội dungcủa những câu ca dao này phản ánh được mọi biểu hiện, sắc thái, cung bậc củatình yêu

Nội dung ca dao trữ tình về hôn nhân và sinh hoạt gia đình phản ánh cácmối quan hệ giữa các thành viên trong gia đình, biểu hiện ở các mối quan hệgiữ vợ chồng, cha con, mẹ con, anh em, mẹ chồng nàng dâu… Ở đây nhân vậtchính là người phụ nữ lao động đầy rẫy sự chịu đựng ngang trái Sự sầu thảmtrong cảnh quan hệ mẹ chồng nàng dâu, cảnh góa bụa, cảnh chồng chung,…vìvậy ở mảng ca dao này chủ yếu nói về số phận của người phụ nữ

Ca dao trữ tình lấy đề tài trong đời sống xã hôi, phản ánh những tâm trạngđau khổ, uất ức, thái độ phản kháng của nhân dân lao động bị đè nặng dưới áchthống trị nặng nề của giai cấp địa chủ và chính quyền phong kiến Nội dung trữtình của ca dao Việt Nam thể hiện tình cảm và ý nghĩ của nhân dân lao động, họ

Trang 25

thường cụ thể hóa tình cảm, ý nghĩ của mình bởi họ chính là người đấu tranhtrực tiếp trong sản xuất và trong xã hội.

Nội dung thế sự:

Bên cạnh nội dung trữ tình, ca dao phản ánh nội dung thế sự chiếm sốlượng đáng kể và đạt những giá trị to lớn Nội dung thế sự chủ yếu ca daothường nhắc đến chính là lịch sử Khi đề cập đến một hiện tượng lịch sử cụ thể,

ca dao phản ánh lịch sử chủ yếu nói đến các nhân vật và sự kiện quan trọngtrong lịch sử dân tộc Ca dao không miêu tả chi tiết mà chỉ nhắc đến sự kiệnlịch sử để nói lên thái độ và quan điểm, và cung cấp thông tin tài liệu quý báucho thế hệ sau để tìm ra ý nghĩa chân thực của những biến cố lịch sử

Ca dao lịch sử còn phản ánh lịch sử với ý nghĩa lịch sử - xã hội nói chung

Về mảng này ca dao còn là kho tài liệu phong phú về phong tục tập quán củanhân dân Trên đây ta mới đề cập đến nội dung ca dao trong một số chủ đề cơbản Thực ra nó còn phong phú hơn nhiều, nhất là khi quan sát những bình diện,những dạng thức biểu hiện của ca dao sẽ thấy rõ hơn tính đa dạng độc đáo đáocủa nó

1.3.3 Thi pháp ca dao truyền thống

Ngày đăng: 04/04/2018, 15:43