Nâng Cao Nhận Thức Bảo Vệ Rừng Ngập Mặn Cần Giờ

Trải qua hơn 40 năm phục hồi, hơn 20 năm được công nhận là Khu dự trữ sinh quyển rừng ngập mặn của thế giới, luôn là “lá phổi xanh” của TP.HCM. Chính vì vậy, việc bảo tồn và phát triển rừng ngập mặn Cần Giờ đã và đang trở thành nhiệm vụ đặc biệt quan trọng của chính quyền và người dân thành phố mang tên Bác.

Hưởng ứng Ngày môi trường thế giới (05/6), Trung tâm phát triển Khoa học – Công nghệ Trẻ, chương trình Trí thức khoa học trẻ tình nguyện cùng Ban Thường vụ Huyện đoàn phối hợp tổ chức chương trình tọa đàm cùng hộ giữ rừng, tập huấn nâng cao nhận thức bảo vệ rừng ngập mặn và tăng cường nhận thức về biến đổi khí hậu cho cộng đồng ven biển.

Chương trình có sự tham gia chia sẻ ông Huỳnh Kim Châu – chuyên gia của Hội bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường TP. HCM, về nâng cao nhận thức bảo vệ rừng ngập mặn.

Cùng sự tham gia của ThS. Võ Ngọc Nguyên – UV.BCH Đoàn khối Bộ Tài nguyên và Môi trường, với nghiên cứu biến đổi khí hậu cho cộng đồng dân cư ven biển – Huyện Cần giờ, TP.HCM.

Thông qua chương trình, góp phần giáo dục nâng cao năng lực, nhận thức về vai trò của tuổi trẻ Huyện Cần Giờ, nâng cao giá trị của rừng vùng ven biển, bảo vệ và phát triển rừng ngập mặn; nâng cao chức năng của rừng phòng hộ trong ứng phó biến đổi khí hậu, phòng, chống thiên tai vùng ven biển.

Khám phá rừng ngập mặn Cần Giờ

Theo ông Huỳnh Kim Châu, với hệ động thực vật đa dạng, độc đáo, đặc trưng, rừng ngập mặn Cần Giờ đóng vai trò quan trọng trong phòng chống thiên tai, là lá phổi xanh điều hòa thời tiết cho TP Hồ Chí Minh.

Rừng ngập mặn Cần Giờ có diện tích gần 76.000 ha, trong đó vùng lõi hơn 4.700 ha, vùng đệm 41.000 ha và vùng chuyển tiếp gần 30.000 ha. Rừng ngập mặn nơi đây bao gồm các loài cây ngập mặn sống cùng với các loại cây khác như: sú, vẹt, đước, ô rô, chà là tạo thành một tập đoàn. Cây mắm, cây đước được gọi là cây tiên phong đi trước, khi đất bùn được cố định, nước nhạt dần, cây sú, cây vẹt và các loại cây khác theo nước phát triển sau cùng lấn biển.

Các tài liệu nghiên cứu cho thấy, rừng ngập mặn Cần Giờ có điều kiện môi trường rất đặc biệt, là hệ sinh thái trung gian giữa hệ sinh thái thủy vực với hệ sinh thái trên cạn, hệ sinh thái nước ngọt và hệ sinh thái nước mặn. Cùng với ảnh hưởng của biển kế cận và các đợt thủy triều mà hệ thực vật nơi đây rất phong phú với trên 150 loài thực vật, trở thành nguồn cung cấp thức ăn và nơi trú ngụ cho rất nhiều loài thủy sinh, cá và các động vật có xương sống khác.

Với vị trí và tiềm năng đặc biệt, rừng ngập mặn Cần Giờ được UNESCO công nhận là khu dự trữ sinh quyển thế giới đầu tiên tại Việt Nam vào năm 2000. Đặc biệt, nơi đây được công nhận là một khu du lịch trọng điểm của TP Hồ Chí Minh và của Việt Nam.

Rừng ngập mặn Cần Giờ được hình thành ở hạ lưu hệ thống sông Đồng Nai – Sài Gòn, được bao quanh bởi hệ thống sông Soài Rạp, Thị Vải, sông Sài Gòn và sông Vàm Cỏ.

Rừng được UNESCO công nhận là khu dự trữ sinh quyển thế giới đầu tiên tại Việt Nam với hệ động thực vật đa dạng, độc đáo, điển hình của vùng ngập mặn, với quần thể thực vật phong phú với nhiều loại cây, chủ yếu là cây mắm, cây bần, cây đước…và động vật nổi tiếng là khỉ đuôi dài.

Hiện nay, một số vùng rừng ngập mặn Cần Giờ đã được quy hoạch phát triển thành khu du lịch sinh thái, với các hoạt động tham quan trải nghiệm, thưởng thức các món ăn mang đặc trưng của rừng ngập mặn.

Rừng ngập mặn Cần Giờ khu dự trữ sinh quyển số 1 Việt Nam

Rừng ngập mặn Cần Giờ là một quần thể bao gồm các loại động, thực vật trên cạn và thủy sinh. Được hình thành ở hạ lưu hệ thống sống Đồng Nai – Sài Gòn. Nằm cách cửa ngõ Đông Nam TP Hồ Chí Minh hơn 50km. Rừng ngập mặn Cần Giờ là một trong những cánh rừng đẹp nhất Đông Nam Á.

Lịch sử hình thành rừng ngập mặn Cần Giờ

Trước đây, khi chưa có tác động từ con người, rừng ngập mặn Cần Giờ có khung cảnh hoang sơ, tự nhiên với hệ động, thực vật rất phong phú. Tuy nhiên, chiến tranh xảy ra rừng ngập mặn Cần Giờ trở thành giao thông huyết mạch, là cửa ngõ yết hầu vào Sài Gòn nên người Mỹ đã biến rừng thành “một vùng đất chết” bởi chục nghìn lít chất hóa học và triệu tấn bom đạn, đã khiến nơi này trở nên không có sự sống.

Ngày 28/2/1978 Trung ương chuyển giao huyện đảo Cần Giờ từ tỉnh Đồng Nai về thành phố Hồ Chí Minh. Ngay lập tức Đảng bộ và chính quyền TP.HCM đã chỉ đạo cho Sở Nông Nghiệp và PTNT TP.HCM kết hợp với UBND huyện Cần Giờ (trước đây là huyện Duyên Hải) huy động sức người sức của khôi phục lại hệ sinh thái rừng ngập mặn Cần Giờ.

Hiện nay, diện tích rừng xanh Cần Giờ được bao phủ hơn 31 nghìn ha. Trong đó có hơn 11 nghìn ha được nuôi tái sinh tự nhiên, 20 nghìn ha rừng trồng.

UNESCO đã công nhận rừng ngập mặn Cần Giờ là khu dự trữ sinh quyển thế giới. Với hệ động, thực vật đa dạng, phong phú. Nơi đây được công nhận là một trong những khu du lịch trọng điểm của Việt Nam.

Hệ sinh thái rừng ngập mặn Cần Giờ

Sau hơn 40 năm khôi phục, giờ đây rừng Cần giờ đã trở thành một trong những khu rừng ngập mặn lớn nhất nước ta. Với cảnh quan tươi đẹp, hệ thống động thực vật rất đa dạng và phong phú cả về số lượng và chủng loại. Theo tài liệu nghiên cứu và báo cáo của các nhà khoa học, hiện nay thành phần động thực vật của rừng ngập mặn Cần Giờ như sau:

1. 157 loại thực vật thuộc 76 họ. Trong đó, có 35 loại cây rừng ngập mặn thuốc 24 họ, 36 chi.
2. Khu hệ động vật thủy sinh, không xương sống có 70 loại thuộc 44 họ: tôm Sú, Cua biển, sò Huyết, tôm Thẻ Bạc,…
3. Khu hệ cá: có 137 loài thuộc 39 họ: cá Bông Lau, cá Ngát, cá Dứa,…
4. Khu hệ bò sát, lưỡng thê: có 31 loài bò sát, 9 loài lưỡng thê: Hổ Mang chúa, Kỳ đà nước, cá Sấu Hoa cà, trăn Gấm,…
5. Khu hệ chim: có 130 loài, 47 họ, 17 bộ: Diệc xám, Bồ nông chân xám, Vạc, Giang sen, Già Đẫy…
6. Khu hệ thú: có 19 loài, 13 họ, 7 bộ như: Khỉ đuôi dài, Mèo Rừng, Nhím, Cầy vòi đốm…

Bên cạnh đó, rừng còn có nhiều loại cây. Chủ yếu là mấm trắng, bần trắng, bần trắng, quần hợp đước đôi, bần trắng cùng xu ổi. Cây ô rô, bần chua, ráng, dừa lá. Cây nông nghiệp có khoai mỡ, lúa, dừa, các loại đậu, cây ăn quả.

Vai trò của rừng ngập mặn Cần Giờ

Từ những cánh rừng hoang xơ, hiện nay rừng ngập mặn Cần Giờ được mệnh danh là “lá phổi xanh” của TP.HCM. Với tác dụng chính là hấp thụ khí độc thải ra từ khói xe máy, từ các khu sản xuất công nghiệp. Bên cạnh đó rừng giúp trả lại dưỡng khí oxy cho môi trường. Giảm thiểu ô nhiễm môi trường tại Sài Gòn và các khu vực lân cận.

Một số vai trò chính của rừng ngập mặn Cần Giờ

• Ngoài ra rừng ngập mặn Cần Giờ có vai trò quan trong trong việc hạn chế thiệt hại do bão lũ. Đây là nguồn cung cấp thức ăn và khu vực sinh trưởng cho các loại thủy hải sản và động vật.
• Các loại cây như cây lức, cây ô rô, cây xu, cây chùm gọng,… Trong dùng ngập mặn cần giờ còn được dùng để làm thuốc. Trước đây bộ đội ta thường dùng cây rừng để chữa bệnh.
• Một nguồn lợi quan trọng khác không thể không kể đến chính là nguồn lợi về thủy hải sản. Rừng ngập mặn Cần Giờ rất nhiều loại tôm, cá có giá trị kinh tế cao như: Cá chẽm, cá mú, cá ngát, tôm sú, tôm thẻ, sò huyết,…
• Lá cùng các bộ phận của cây khi rụng xuống sẽ phân hủy thành mùn bã hữu cơ. Đây chính là nguồn thức ăn dồi dào cho các loại động vật dưới nước. Nghề nuôi tôm, sú, nghêu sò phát triển từ năm 1993 cho tới nay chính. Là kết quả của việc phục hồi thành công rừng ngập mặn Cần Giờ.
• Bên cạnh đó, cây rừng còn cung cấp củi gỗ. Được dùng làm bột giấy, ván dăm, ván ghép, vỏ cây dùng để sản xuất tanin dùng nhuộm vải lưới, làm keo dán. Có thể khai thác cây trong rừng lâu dài vì cây có khả năng phục hồi nhanh. Lá cây mắm được dùng làm thức ăn cho gia súc.

Vai trò đối với biến đổi khí hậu

Thực tế đã chứng minh rằng rừng Cần Giờ mang lại rất nhiều giá trị to lớn. Trước sự đe dọa của biến đổi khí hậu. Góp phần giảm thiểu đến 50% năng lượng tác động từ sóng biến. Ngăn ngừa nước biển dâng cao cũng như góp phần bảo vệ dân cư và cơ sở hạ tầng ven biển.

Rừng ngập mặn Cần Giờ giúp giảm độ cao của sóng biển khi đi qua dải rừng ngập mặn. Mức biến đổi khoảng 80% tức là từ 1,4m xuống còn 0,3m. Theo nghiên cứu rừng trồng khoảng 5 tuổi có chiều rộng 1,5km. Sẽ giúp giảm độ cao của sóng biển từ 1m ở ngoài khơi xuống chỉ còn 0,05m khi vào đầm bờ cua, giúp bờ không bị xói lở.

Từ khi khôi phục rừng, sản lượng thủy hải sản được khai thác ngày càng cao. Nghề nuôi sò, nghêu, tôm sú phát triển nhanh hơn. Góp phần rất quan trọng trong việc chuyển đối cơ cấu nông nghiệp tại địa phương. Xóa đói giảm nghèo, phát triển xã hội cũng như cải thiện đời sống nhân dân.

Hiện nay, rừng ngập mặn Cần Giờ đã trở thành điểm du lịch sinh thái lý tưởng, một phần không thể thiếu của khu đô thị TP.HCM. Do vậy mỗi chúng ta cần có ý thức bảo vệ rừng. Thiết lập lên một bức tường xanh vững chắc. Bên cạnh đó chúng ta cần phải mạnh dạn thay đổi nhiều hơn theo tiêu chí phát triển bền vững.

Báo động chất lượng rừng ngập mặn Cần Giờ

Tuy nhiên, gần đây nhiều chuyên gia đã lên tiếng báo động về chất lượng rừng ngập mặn Cần Giờ. Theo đó, dù diện tích rừng tăng, nhưng khu rừng ngập mặn trồng 43 tuổi lớn nhất Việt Nam này đang gióng lên hồi chuông báo động về tình trạng suy giảm “sức khỏe”.

Đó là, chất lượng cây và môi trường rừng kém đi, đã có những mảng cây rừng bị chết từ bên trong lõi…

Như đã nói, trong tổng gần 311.000 ha rừng ngập mặn còn lại của Việt Nam, rừng ngập mặn Cần Giờ là khu rừng duy nhất phục hồi từ hậu quả của chiến tranh chất độc hóa học.

Được hình thành trên vùng châu thổ rộng lớn của các cửa sông Đồng Nai, sông Sài Gòn và sông Vàm Cỏ, trong chiến tranh Việt Nam, rừng ngập mặn Cần Giờ đã gần như bị hủy diệt hoàn toàn bởi hơn 1 triệu gallons các hóa chất diệt cỏ, chất độc da cam. Hơn một nửa diện tích rừng bị chết. Những cánh rừng bạt ngàn xanh tốt biến thành một vùng hoang hóa, môi trường sinh thái bị ô nhiễm nặng nề.

Thế nhưng có đúng rừng ngập mặn Cần Giờ bị thu hẹp?

Hiện chiếm tới 97% tổng diện tích rừng TP.HCM và là rừng ngập mặn duy nhất của thành phố, rừng ngập mặn Cần Giờ không chỉ là lá chắn cho thành phố trước gió bão mà còn là “lá phổi” cho con người. Khu rừng cũng được ví như là “quả thận” lọc nước và chống xói lở bờ biển bảo vệ thành phố.

Tổng hợp các nguồn thông tin cho thấy có một dữ liệu phân tích dữ liệu từ Clark Labs, Đại học Clark cho biết diện tích rừng ngập mặn (land cover) ở Cần Giờ tăng lên trong 20 năm qua. Từ năm 1999 – 2018, TP.HCM đã tăng 8.450 ha rừng ngập mặn, và là tỉnh thành có mức tăng rừng ngập mặn cao thứ hai Việt Nam.

Các nhà nghiên cứu đã sử dụng hình ảnh vệ tinh để theo dõi những thay đổi trong khu vực rừng ngập mặn. Ba loại đất chính được lập bản đồ gồm rừng ngập mặn, đất ngập nước ven biển và nuôi trồng thủy sản trong ao. Tuy nhiên, từ năm 2014 – 2018, Clark cho thấy Cần Giờ đã bị giảm 2.300 ha rừng ngập mặn.

Xu hướng diện tích rừng ngập mặn Cần Giờ bị giảm trong những năm gần đây cũng được tìm thấy từ dữ liệu trên Global Forest Watch. Từ năm 2016 – 2020, độ che phủ diện tích rừng Cần Giờ bị mất (tree cover loss) đã tăng lên hàng năm, cao nhất là năm 2020.

Độ che phủ diện tích rừng được tính theo Global Forest Watch là tất cả các thảm thực vật có chiều cao lớn hơn 5 mét, có thể là rừng tự nhiên hoặc rừng trồng, với độ che phủ tán cây (canopy cover) từ 30% trở lên. Độ che phủ diện tích rừng bị mất có thể do nhiều nguyên nhân khác nhau như phá rừng, cháy rừng, sâu bệnh, bão, khai thác gỗ bằng máy móc.

Theo Global Forest Watch, trong vòng 20 năm qua, Cần Giờ đã bị mất tới 144 ha độ che phủ diện tích rừng, tương đương diện tích của 269 sân bóng đá. Đây thực sự là một con số rất lớn, nhất là khi theo báo cáo của cơ quan chức năng TP.HCM, diện tích rừng ngập mặn Cần Giờ tăng hằng năm do rừng đã được trồng thêm những năm qua.

Tuy nhiên, thông tin từ Chi cục Kiểm Lâm TP.HCM khẳng định: rừng phòng hộ Cần Giờ được bảo vệ rất tốt, chỉ tăng chứ không giảm. Thống kê của Ban quản lý Khu dự trữ sinh quyển Cần Giờ, diện tích rừng ngập mặn Cần Giờ tăng từ hơn 24.000 ha kể từ khi kết thúc chiến tranh năm 1975 lên hơn 32.000 ha, trong đó rừng trồng là hơn 23.000 ha.

Trong 20 năm qua, nếu diện tích rừng bị mất thì chỉ có thể là do có một số dự án đầu tư được xây dựng trong rừng, hoặc là diện tích nằm trên đất nông nghiệp.

Một tờ báo đã đưa tin, khi rà soát dữ liệu từ Chi cục Kiểm lâm TP.HCM, từ năm 2001 – 2018, đã có gần 158 ha rừng phòng hộ Cần Giờ nhường chỗ cho 21 dự án đầu tư trong rừng, như đường Rừng Sác, đường truyền tải điện 110KV An Nghĩa – Cần Giờ, ống dẫn khí Phú Mỹ – TP.HCM, trạm quản lý đường sông Duyên Hải, trung tâm dã ngoại thanh thiếu niên thành phố…

Ghi nhận thực tế cũng cho thấy trong khoảng 20 năm trở lại đây, người dân đã chặt bỏ hàng loạt thảm cây ngập mặn tái sinh hoặc dừa nước trên đất nông nghiệp để làm ao nuôi tôm, thủy sản.

Từ khoảng năm 2017, người dân có xu hướng san lấp nhiều ao nuôi trồng thủy sản để bán nền. Giá đất ở khu vực này đã nhảy vọt từ khoảng 200 triệu đồng/100 m2 lên tới cả tỷ đồng/100 m2 sau thông tin chính quyền thành phố sẽ xây cầu Bình Khánh và dự án đô thị lấn biển Cần Giờ.

Theo qui định, người dân được phép chặt dừa nước nằm trên đất mình sở hữu làm ao nuôi trồng thủy sản, và điều này chấp nhận được. Tuy nhiên cũng cần lưu ý, dừa nước là một hệ sinh thái có đặc thù riêng, có khả năng chống sạt lở đường bờ rất tốt.

Báo động chất lượng rừng

Trong tình trạng trên, mối đe dọa lớn nhất với rừng ngập mặn Cần Giờ hiện tại có vẻ không phải vì quá ít cây mà là quá nhiều cây, một dấu hiệu cảnh báo cho việc bảo vệ rừng đang quá phụ thuộc vào một loài và thiếu kỹ thuật lâm sinh cần thiết.

Việc giải đoán hình ảnh vệ tinh và khảo sát thực địa của nhiều nhà khoa học các năm qua cho thấy đã có nhiều mảng cây trong rừng ngập mặn Cần Giờ bị chết. “Nguyên nhân có thể vì cây rừng có mật độ quá dày nhưng đã không được tỉa thưa, gây tình trạng cây bị suy thoái, sâu bệnh, hoặc chết. Cây cao không cân đối cũng dễ ngã đổ khi bị sét đánh”, một giáo sư ngành lâm nghiệp nhận xét như thế.

Sau 43 năm khôi phục lại hệ sinh thái rừng ngập mặn, rừng ngập mặn Cần Giờ chủ yếu là rừng trồng thuần loài, với loài cây chính là đước (Rhizophora apiculata) chiếm 97% tổng diện tích rừng trồng.

Mục đích trồng rừng đầu tiên ở Cần Giờ là phủ xanh nhanh trên diện tích đã bị huỷ hoại trong chiến tranh, đước được trồng ở những nơi có thể sống. Sau này mới chuyển qua trồng một số loài như dà vôi, cóc trắng, vẹt tách, đưng, mấm, bần trắng… nhằm đa dạng loài. Đồng thời, dữ liệu 20 năm qua cho thấy mặc dù việc cấm tỉa thưa rừng ngập mặn Cần Giờ có thể đã góp phần tăng diện tích rừng nhưng lại gây nguy hại tới sức khỏe khu rừng.

Do vậy, không phải ngẫu nhiên mà các chuyên gia lo lắng rằng chất lượng rừng ngập mặn Cần Giờ đang bị suy giảm. Điều này đã được các nhà khoa học gióng lên hơn chục năm qua, sau khi UBND TP.HCM “đột ngột” ban hành quyết định số 3172/QĐ-UB-CNN cấm tỉa thưa rừng ngập mặn Cần Giờ vào năm 1999.

Một nghiên cứu đánh giá chất lượng rừng ngập mặn Cần Giờ vào năm 2009 của nhóm tác giả Phạm Thế Dũng, Viện Khoa học Lâm nghiệp Nam Bộ, cho thấy chất lượng rừng và môi trường nước dưới rừng đã suy giảm qua nhiều chỉ số.

Theo đó, sau 10 năm không tỉa thưa, nghiên cứu đánh giá dinh dưỡng mùn, đạm, lân còn khá cao trong đất và có thể đảm bảo cho sinh trưởng của cây. Tuy nhiên, sự lưu thông thoát thủy đã kém đi. Thành phần đất, cát ở nhiều nơi trong rừng, lẫn hàm lượng mùn (do quá trình phân hủy của thảm mục tích tụ dài ngày) đều đã vượt ngưỡng cho phép và còn khả năng tăng cao trong tương lai.

Ngoài ra, không gian sống của cây rừng đã quá nhỏ, mật độ cây trồng dày đặc dẫn đến tình trạng sâu bệnh tăng dần theo tuổi, cao nhất ở cây 30 năm tuổi, gấp 6 lần cây 10 năm tuổi, khiến cây đổ ngã và ảnh hưởng đến sinh trưởng của rừng.

Một nghiên cứu khác, của nhóm tác giả PGS-TS Viên Ngọc Nam công bố từ năm 2014, so sánh rừng chưa tỉa thưa với khu vực thử nghiệm đã tỉa thưa ở Cần Giờ chứng minh được rằng: sau hai lần tỉa thưa, rừng ngập mặn Cần Giờ hấp thụ CO2 nhiều gần gấp đôi so với rừng chưa được tỉa thưa, ở mọi độ tuổi. Cây cũng mạnh khỏe với tán lớn hơn so với trước khi tỉa thưa.

Nhiều khảo sát cũng xác nhận, hiện nay cây rừng phát triển rất kém, thân cây còi cọc, cong vẹo, dễ sâu bệnh,… Việc chỉ quan sát bằng mắt thường cũng có thể thấy những cây ở bìa rừng thường có tán rộng, có khi lên tới 20m2, bộ rễ phát triển rất đẹp, người có thể lên đứng. Nhưng đi vào trong rừng, cũng cây cùng năm trồng thì bộ rễ không phát triển mà thẳng băng, tán nhỏ vì không có không gian phát triển.

Dữ liệu 20 năm qua cho thấy mặc dù việc cấm tỉa thưa rừng ngập mặn Cần Giờ có thể đã góp phần tăng diện tích rừng nhưng lại gây nguy hại tới sức khỏe khu rừng.

“Chúng tôi sống nhờ vào rừng ngập mặn”

Con người có thể sống hòa thuận với rừng ngập mặn. PGS-TS Viên Ngọc Nam cho biết, Khu Bảo tồn rừng ngập mặn Matang, Malaysia là rừng trồng nhưng vẫn được khai thác gỗ để hầm than và trồng lại trên cơ sở kết hợp hài hoà giữa môi trường, kinh tế và xã hội.

Malaysia đã thực hiện cả trăm năm nay và rất hiệu quả. Nếu không khai thác, cây cũng sẽ chết và lãng phí lượng gỗ khá lớn.

Báo cáo của nhóm tác giả Huỳnh Đức Hoàn, Ban quản lý Khu Dự trữ sinh quyển Cần Giờ, cho thấy rừng ngập mặn Cần Giờ có đầy đủ dịch vụ sinh thái của một rừng ngập mặn, không chỉ cung cấp lương thực, vật liệu thô, trữ lượng gỗ, nước ngọt, dược liệu mà còn có các chức năng lọc nước, điều hòa khí hậu, chống xói lở, hỗ trợ môi trường sống các loài, đa dạng nguồn gen…

“Chúng ta đang bỏ phí một nguồn nguyên liệu quý từ cây dược liệu trong rừng ngập mặn Cần Giờ”, TS. Lê Xuân Thuyên, Đại học Khoa học Tự nhiên TP.HCM, nhận định. Gần đây, Viện nghiên cứu và phát triển Dược liệu của Đại học Nam Cần Thơ đã nghiên cứu thành công một sản phẩm hỗ trợ bảo vệ gan từ cây ô rô (Acanthus ilicifolius).

Những giá trị từ hệ sinh thái rừng ngập mặn Cần Giờ đã và đang nuôi sống nhiều người dân Cần Giờ hàng chục năm qua. Báo cáo từ Ban quản lý Khu dự trữ sinh quyển Cần Giờ, chỉ tính riêng giá trị thu hoạch rừng dừa nước trưởng thành của rừng ngập mặn đã khoảng 158 tỷ đồng/năm.

Con số này tương đương với tổng thu nhập của khoảng 3.650 người dân Cần Giờ tính theo mức thu nhập bình quân năm 2020 (42,75 triệu đồng/người/năm), gần bằng 1/20 dân số toàn huyện Cần Giờ.

Nhiều người dân Cần Giờ đang sống nhờ vào rừng ngập mặn. Đó là ban ngày ban ngày có những người vào rừng chặt quả hoặc lá dừa nước, đào bắt cua, rộp, ốc, đêm đi soi nha (ba khía), giăng lưới bắt cá,… Không có đất sản xuất, học không cao, thì đa phần người dân ở trong khu vực rừng ngập mặn chỉ biết dựa vào rừng. Thu nhập mỗi tháng của họ có thể đạt khoảng 8 – 9 triệu đồng, nuôi cả gia đình.

Tuy nhiên, thực tế nhiều người cũng cho rằng lượng thủy hải sản ngày một cạn, so so với 10 năm trước lượng thủy hải sản đã giảm từ 50 – 70%. Vì thế, nghề nuôi tôm cá tự nhiên trong rừng ngập mặn Cần Giờ của người dân cũng ngày một khó khăn. Đó là do khi nuôi tôm lớn lên dễ bị bệnh hơn, kéo theo mất mùa, chưa kể cá, cua, ốc bắt thêm cũng ít dần.

Nguồn lợi thủy sản ngày càng giảm, nguyên nhân không chỉ vì có nhiều người vào rừng kiếm sống và phương tiện đánh bắt “hiện đại” hơn. Nguồn nước bị ô nhiễm cũng là một trong những nghi vấn lớn nhất qua quan sát của người dân ở đây.

Theo một thống kê, cứ 10 người thì có 4 người dân huyện Cần Giờ làm nghề nuôi trồng đánh bắt thủy hải sản, nông nghiệp dựa vào tài nguyên thiên nhiên hệ sinh thái rừng ngập mặn và biển.

Chỉ tính trong phạm vi rừng phòng hộ Cần Giờ bao gồm diện tích mặt nước sông rạch, năm 2020 có gần 1.000 hộ dân nuôi trồng sản xuất, chủ yếu qua các nghề nuôi thủy sản tự nhiên trong đầm ao, làm muối, nuôi hàu và đóng đáy. Chưa kể lượng người dân tự do ra vào rừng đánh bắt thủy hải sản tự nhiên và các tài nguyên khác trong rừng, không chỉ là người dân Cần Giờ mà còn ở các tỉnh lân cận (Đồng Nai, Bà Rịa – Vũng Tàu, Long An,…).

Làm sao để người dân địa phương được hưởng lợi nhiều nhất từ những giá trị của rừng ngập mặn Cần Giờ, trong đó gồm các giá trị sinh thái và văn hóa mà khu rừng này mang lại? Tiền không lẽ chỉ đổ vào túi của các công ty tư nhân xuống Cần Giờ làm du lịch? Du lịch homestay là một gợi ý của các chuyên gia nhiều năm qua. Điều này giúp người dân gắn bó và ý thức bảo vệ rừng hơn.

Được đền bù giải tỏa khỏi rừng, hoặc hướng dẫn cách nuôi trồng mới phù hợp hơn trong rừng, đó là mong mỏi của một số cư dân Cần Giờ.

Tăng cường các biện pháp nâng cao chất lượng rừng ngập mặn Cần Giờ

Nhiều chuyên gia đồng ý rằng cần chiến lược khôi phục chất rừng ngập mặn Cần Giờ tích cực hơn.

Đầu tiên là cần cho thực hiện tỉa thưa rừng ngập mặn Cần Giờ, nhưng đến nay UBND TP.HCM chưa có ý kiến chính thức, mặc dù rất cần để quản lý và bảo vệ chất lượng rừng ngập mặn Cần Giờ tốt hơn trong tương lai.

Tuy nhiên, PGS-TS Viên Ngọc Nam lại cho rằng, phần diện tích rừng ngập mặn tự nhiên Cần Giờ hiện nay đã đa dạng loài, là rừng tự nhiên nên có sẵn cơ chế tự cân bằng nên không cần bất kỳ tác động nào vào. Tuy nhiên, hơn 23.000 ha rừng trồng hiện nay đã 43 tuổi, quá tuổi thành thục (21 tuổi) nên chất lượng rừng đã bị suy thoái. Vì vậy, việc tỉa thưa rừng không còn phù hợp nữa.

Thay vào đó, nên khai thác toàn bộ diện tích rừng trồng này với một tỷ lệ an toàn và kỹ thuật thích hợp, lần lượt, và trồng lại đa dạng loài cây thích hợp với lập địa cụ thể và sinh thái của từng loài.

Rõ ràng chúng ta cần phải nhanh chóng nghiên cứu các vấn đề về việc cho phép tỉa thưa và để đảm bảo mật độ cây theo quy định cũng cần đồng thời nghiên cứu về tuổi lão hóa của các loài cây đặc trưng để có kế hoạch đảm bảo phủ độ xanh, chất lượng rừng và phát triển bền vững.

Thêm vào đó, Cần Giờ lại là vùng đất yếu, nguy cơ sẽ còn tiếp tục bị lún. Hiện nay khuynh hướng trên Biển Đông đã xuất hiện nhiều cơn bão mạnh và xuống phía Nam nhiều hơn. Dự báo trong tương lai, có thể những cơn bão lớn có ảnh hưởng trực tiếp lên khu vực TP.HCM nói chung và Cần Giờ nói riêng, sẽ tăng cả về số lượng, mức độ và cường độ.

Thêm nữa, rừng ngập mặn nằm ở rìa của khu vực công nghiệp lớn nhất Việt Nam. Mạng lưới sông ngòi đóng vai trò là cửa ngõ độc đáo từ TP.HCM đến Biển Đông, do đó hầu hết các hoạt động phát triển, bao gồm các ngành dược phẩm, bao bì, dệt may và điện tử, cũng như du lịch và giao thông, cùng với dân số gia tăng nhanh chóng đang gây áp lực lớn.

Áp lực còn đến từ hiện tượng phú dưỡng khi dư thừa khoáng chất và chất dinh dưỡng làm cạn kiệt oxy từ nước cũng như xói lở đất và nạn đổ thải hóa chất xuống nước và trầm tích của rừng ngập mặn.

Do vậy, quan tâm năng cao chất lượng sức khỏe rừng ngập mặn Cần giờ là rất cần thiết để ứng phó với thực trạng biến đổi khí hậu sẽ giúp toàn bộ hệ sinh thái vùng không bị đứt gãy và tác động tiêu cực.

Hướng tới phương án bảo tồn bền vững

Hiện nay, Khu dự trữ sinh quyển rừng ngập mặn Cần Giờ được TP.HCM quy hoạch, phát triển thành khu du lịch sinh thái hấp dẫn du khách với sự hoàn thiện về hệ thống cầu, đường bộ, kênh mương, lối đi trong rừng.

Phương tiện chính để người dân đi lại trong rừng ngập mặn Cần Giờ là phà, sắp tới sẽ hoàn thiện cây cầu dây văng, khi đó lượng người đến tham quan du lịch Cần Giờ sẽ tăng nhanh.

UBND huyện Cần Giờ cho biết sẽ tập trung đầu tư phát triển hoàn chỉnh và tổ chức khai thác có hiệu quả không gian du lịch rừng trên cơ sở từng bước khép kín và kết nối với các không gian du lịch khác trong khu vực.

Về công tác quản lý tài nguyên rừng, Ban Quản lý rừng phòng hộ Cần Giờ đã triển khai nhiều chương trình nghiên cứu, quan trắc theo dõi diễn biến tài nguyên rừng nhằm định hướng công tác quản lý tài nguyên rừng, hướng đến phát triển bền vững, gia tăng diện tích rừng và bảo tồn đa dạng sinh học.

Ngoài ra, nhằm xây dựng những hạt nhân trong quản lý, bảo vệ rừng, từ năm 1994 đến nay, Ban quản lý rừng phòng hộ Cần Giờ đã tiến hành giao khoán bảo vệ rừng cho 144 hộ gia đình tại địa phương và 12 cơ quan, đơn vị. Mô hình này đã phát huy hiệu quả tốt khi các hộ giữ rừng đã yên tâm gắn bó và tích cực tham gia công tác bảo vệ rừng.

Trong thời gian tới, TP.HCM sẽ hoàn thiện cơ chế chính sách về quản lý và quy hoạch Khu dự trữ sinh quyển rừng ngập mặn Cần Giờ; huy động sự tham gia và đóng góp của cộng đồng dân cư và các bên liên quan vào công tác quản lý và khai thác sử dụng các loại tài nguyên rừng; thực hiện tuyên truyền, giáo dục về bảo vệ môi trường và đa dạng sinh học; nghiên cứu sinh kế cộng đồng cho cư dân quanh vùng đệm.

Bên cạnh đó, thành phố thiết lập các chốt bảo vệ rừng ở nơi xung yếu và tất cả các tiểu khu, tạo lập mối quan hệ giữa các lực lượng bảo vệ rừng và nhân dân quanh vùng đệm; phối hợp chặt chẽ với chính quyền địa phương huyện, xã, các lực lượng vũ trang trên địa bàn để tổ chức cùng tham gia quản lý, bảo vệ rừng, làm tốt công tác khuyến lâm, tạo công ăn việc làm và thu nhập cho người lao động qua trồng rừng.

Bởi bảo vệ và phát triển hệ sinh thái rừng ngập mặn Cần Giờ có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, thiết lập một “bức tường xanh” vững chắc để bảo vệ môi trường TP.HCM.

———-

(*) Cà Mau là tỉnh có tổng diện tích rừng ngập mặn lớn nhất cả nước nhưng rừng ngập mặn nằm phân tán ở nhiều huyện khác nhau. Tính theo diện tích liền khoảnh, rừng ngập mặn Cần Giờ lớn nhất cả nước.

(**) Global Forest Watch là một nền tảng trực tuyến cung cấp dữ liệu và công cụ để giám sát diện tích rừng đang thay đổi trên toàn thế giới. Nền tảng này là sáng kiến của Viện Tài nguyên Thế giới (World Resources Institute), các đối tác bao gồm Google, USAID, Đại học Maryland, Esri, Vizzuality, và nhiều tổ chức học thuật, phi lợi nhuận, công và tư khác.