Người Sán Chỉ Bảo Tồn Văn Hóa Dân Tộc

Vốn là cư dân nông nghiệp, lại sống định canh, định cư theo từng bản làng nên dân tộc Sán Chỉ có tính cộng đồng cao. Đặc biệt, đến nay, đồng bào còn giữ được nhiều nét đẹp văn hoá truyền thống quý báu.

Người Sán Chỉ thường sống tập trung thành xóm nhỏ ở các vùng núi cao. Nhà sàn 4 mái vững chãi là kiểu dáng nhà ở đặc trưng của họ. Tuy nhiên, nhà ở của người Sán Chỉ cũng có thay đổi theo từng vùng miền. Ở Cao Bằng, Tuyên Quang, Lạng Sơn thì người Sán Chỉ ở nhà sàn còn ở Quảng Ninh thì họ ở nhà vách đất hoặc xây bằng gạch không nung.

Tỉnh Quảng Ninh với nhiều thành phần dân tộc, trong đó đồng bào Sán Chỉ là một trong các dân tộc có dân cư đông, chiếm khoảng 12% dân số toàn tỉnh. Tại đây, người Sán Chỉ sinh sống chủ yếu ở huyện Tiên Yên và Bình Liêu. Những nếp nhà sàn là một minh chứng rõ nét về sức sống lâu bền trong văn hoá của đồng bào nơi đây. Mỗi ngôi nhà là một không gian văn hoá rất đặc biệt.

Ngôi nhà của ông Nình A Liềng, xã Đại Dực (Tiên Yên) được làm từ năm 1969, do chính tay ông đi kiếm đá cuội, gạch, ngói để xây. Ông Liềng chia sẻ, ngôi nhà chính là gốc tích để lưu giữ lại văn hóa của dân tộc mình.

Cũng theo ông Liềng, việc bài trí nội thất trong ngôi nhà sàn của người Sán Chỉ gắn liền với tín ngưỡng của đồng bào. Đối diện với cửa chính có bàn thờ tổ tiên. Gian chính dành cho đàn ông ngủ. Gian nhỏ hai bên là chỗ ngủ của phụ nữ. Nhà của người Sán Chỉ thường dùng đá suối xây bao quanh che kín khu vực gầm sàn. Bếp được đặt ở vị trí trung tâm của nhà, phía trên bếp có giàn gác để chứa các loại hạt giống và nông cụ, đồ dùng gia đình. Hai đầu hồi có hai chái nhà không làm sàn, một chái là nơi để cối xay thóc, giã gạo; một chái đựng chum hứng nước chảy từ khe về.

Trong đời sống tâm linh của người Sán Chỉ, đồng bào rất coi trọng các lễ cúng, các vật tổ với quan niệm, các vị thần luôn bảo trợ, che chở họ mọi lúc, mọi nơi. Do vậy, để hiểu được các nghi lễ cúng bái thì việc tìm hiểu và gìn giữ chữ viết cũng rất quan trọng. Người Sán Chỉ không có chữ viết riêng mà sử dụng hệ thống bộ chữ Hán, phần biểu nghĩa, phần biểu âm ghép lại thành chữ nôm Sán Chỉ, giống như chữ Hán Nôm người Kinh để ghi chép các bộ sách cúng, sách dạy học, các tập sách hát Soóng Cọ.

Đến Đại Dực (Tiên Yên, Quảng Ninh), hỏi về người Sán Chỉ, nhiều người cho biết nghệ nhân Lỷ A Sáng là “kho báu sống” của người Sán Chỉ ở địa phương này. Năm 2014, trước tình cảnh nhiều thanh niên trong bản quên cái chữ và quên bản sắc của dân tộc, ông Sáng đã thành lập CLB nghệ thuật dân tộc xã Đại Dực để bảo tồn và phát huy truyền thống dân tộc. Đến nay, CLB đã có gần 30 người. Không kể nắng, mưa, ông Sáng vẫn đến Nhà văn hóa thôn Phài Giác vào thứ Bảy, Chủ nhật để truyền dạy các điệu múa, hát của đồng bào mình cho thế hệ trẻ.

Người Sán Chỉ làm ruộng là chính, có nghề thủ công như làm mộc, đan lát mây tre, rèn. Tuy nhiên, những sản phẩm này chỉ mang tính tự cung, tự cấp trong cộng đồng, chưa trở thành hàng hóa phổ biến. Trang phục của người Sán Chỉ cũng do bàn tay khéo léo của phụ nữ Sán Chỉ làm ra, đơn giản và không rực rỡ như trang phục của người Mông, người Dao, nhưng vẫn có những nét độc đáo riêng biệt. Mặc trang phục truyền thống của dân tộc, phụ nữ Sán Chỉ phải vấn tóc, đội khăn màu đen và kèm theo các đồ trang sức như vòng cổ, vòng tay bằng bạc.

Mỗi cô gái Sán Chỉ đều có từ 2 - 3 chiếc thắt lưng làm bằng lụa hoặc nhiễu với nhiều màu sắc khác nhau được các cô khéo léo kết hợp cho phù hợp với trang phục của mình trong những ngày lễ, tết. Trang phục nam của người Sán Chỉ mộc mạc, đơn giản hơn nhưng vẫn toát lên vẻ đẹp khoẻ khoắn, mạnh mẽ với áo màu chàm, có hai túi rộng; quần dài, cạp chun, ống quần rộng để thuận lợi cho việc leo núi đồi.

Bên cạnh đó, đến nay, đồng bào Sán Chỉ vẫn đang gìn giữ khá tốt tục cưới hỏi truyền thống. Mỗi bộ trang phục truyền thống, đặc biệt là trang phục ngày cưới chính là một tác phẩm nghệ thuật mà người Sán Chỉ đã tạo nên từ sự cần cù, khéo léo, tinh tế. Không chỉ mang giá trị vật chất đơn thuần mà còn chứa đựng trong đó cả giá trị nhân văn sâu sắc, giá trị thẩm mỹ cao. Ngày cưới của người dân tộc Sán Chỉ cũng là ngày vui chung của cả bản làng.

Cũng giống như các đồng bào dân tộc thiểu số khác, người Sán Chỉ rất yêu ca hát, nhảy múa. Những câu dân ca được cộng đồng sáng tác và lưu truyền trên cơ sở nét văn hoá riêng có của dân tộc, những phong tục, tập quán và qua quá trình lao động. Hát dân ca của người Sán Chỉ gắn liền với tập tục hôn nhân, chúc thọ, mời rượu, đối đáp trao duyên và được trình diễn dưới nhiều hình thức, bối cảnh và không gian khác nhau.

Sự phong phú về câu hát dân ca của người Sán Chỉ gắn liền với tài ứng khẩu và đặt lời mới của người hát. Với người Sán Chỉ, dân ca chính là một món ăn tinh thần không thể thiếu, có tác dụng khích lệ, động viên, giúp con người xích lại gần nhau, yêu quê hương, làng bản của mình hơn…

Có thể thấy, dù trải qua thời gian, có những thay đổi về kinh tế-xã hội thì người Sán Chỉ vẫn luôn mong muốn lưu giữ những nét đẹp trong văn hóa truyền thống dân tộc mình. Những ngày hội như Lễ hội văn hoá, thể thao dân tộc Sán Chỉ huyện Tiên Yên (Quảng Ninh) với các hoạt động thi hát giao duyên, tái hiện lễ cầu mùa, thi thể thao đi cà kheo... đậm chất văn hóa đồng bào dân tộc là những minh chứng rõ nét nhất.

Về Bình Liêu xem phụ nữ Sán Chỉ đá bóng