Nguyễn Trãi – Wikipedia Tiếng Việt

Đối với các định nghĩa khác, xem Nguyễn Trãi (định hướng).

Nguyễn Trãi
Sinh	1380Thăng Long, Đại Việt
Mất	19 tháng 9 năm 1442(62 tuổi)[1]
Bút danh	Ức Trai
Nghề nghiệp	Nhà văn, nhà chính trị, nhà thơ, nhà địa lý học, nhà ngoại giao
Quốc tịch	Việt Nam
Dân tộc	Kinh
Tư cách công dân	Việt Nam
Giáo dục	Thái học sinh (Tiến sĩ)
Giai đoạn sáng tác	Văn học trung đại Việt Nam
Thể loại	Thơ, Cáo, Chiếu, Biểu, Tấu
Tác phẩm nổi bật	Bình Ngô đại cáoQuốc âm thi tậpQuân trung từ mệnh tậpDư địa chíỨc Trai thi tập
Phối ngẫu	5 vợ
Con cái	7 con trai
Người thân	Nguyễn Phi Khanh (cha) Trần Thị Thái (mẹ)

Nguyễn Trãi (chữ Hán: 阮廌; 1380 – 19 tháng 9 năm 1442), hiệu là Ức Trai (抑齋), là một nhà chính trị, nhà văn, nhà văn hóa lớn của dân tộc Việt Nam. Ông đã tham gia tích cực cuộc Khởi nghĩa Lam Sơn do Lê Lợi lãnh đạo chống lại sự xâm lược của nhà Minh (Trung Quốc) với Đại Việt. Khi cuộc khởi nghĩa thành công vào năm 1428, Nguyễn Trãi trở thành một trong những khai quốc công thần của triều đại quân chủ nhà Hậu Lê trong Lịch sử Việt Nam.[2]

Nguyễn Trãi có cha là Nguyễn Phi Khanh, con rể của quan Tư đồ Trần Nguyên Đán nhà Trần. Khi nhà Trần bị Hồ Quý Ly lật đổ lập nên nhà Hồ, Nguyễn Trãi tham gia dự thi, thi đỗ Thái học sinh năm 1400, Nguyễn Trãi làm quan dưới triều Hồ với chức Ngự sử đài chính chưởng. Khi nhà Minh xâm lược, cha ông là Nguyễn Phi Khanh ra đầu hàng giặc và về Trung Quốc (Đại Việt Sử kí Toàn thư).

Sau khi nước Đại Ngu rơi vào sự cai trị của nhà Minh, Nguyễn Trãi tham gia vào cuộc khởi nghĩa Lam Sơn do Lê Lợi lãnh đạo chống lại sự thống trị của nhà Minh, giúp soạn thảo các văn thư ngoại giao với quân Minh.[3] Ông tiếp tục phục vụ dưới triều đại vua Lê Thái Tổ và Lê Thái Tông với chức vụ Nhập nội hành khiển và Thừa chỉ (tức Hàn lâm viện Thừa chỉ học sĩ[4] hay Tuyên phụng đại phu Hàn lâm Thừa chỉ[5]). Lần thăng chức sau đó, Nguyễn Trãi được phong Triều liệt đại phu, Nhập nội hành khiển, Lại bộ Thượng thư kiêm hành Khu mật viện sự.[6]

Năm 1442, toàn thể gia đình Nguyễn Trãi bị kết án tru di tam tộc trong vụ án Lệ Chi Viên. Năm 1464, vua Lê Thánh Tông xuống chiếu ân xá cho ông.[3] Nguyễn Trãi là một nhà văn hóa lớn, có đóng góp to lớn vào sự phát triển của văn học và tư tưởng Việt Nam.

Nguồn gốc và giáo dục

Xem thêm: Nguyễn Phi Khanh

Nguyễn Trãi hiệu là Ức Trai, người làng Nhị Khê (nay là xã Nhị Khê, huyện Thường Tín, thủ đô Hà Nội), là con của Nguyễn Phi Khanh, tiến sĩ cuối đời Trần, cháu ngoại tư đồ Chương Túc Quốc thượng hầu Trần Nguyên Đán.[2] Sách giáo khoa Ngữ văn 10 (Việt Nam) cho rằng gốc gác ông là ở làng Chi Ngại, huyện Phượng Sơn, lộ Lạng Giang (sau là Kinh Bắc) (nay thuộc huyện Chí Linh, tỉnh Hải Dương).[7]

Dưới thời nhà Trần, cha ông là Nguyễn Phi Khanh và Nguyễn Hán Anh được Tư đồ Trần Nguyên Đán mời về dạy hai người con gái, con trưởng tên là Thái, con thứ tên Thai. Nguyễn Phi Khanh dạy Thái, nhân gần gũi, đã làm thơ quốc ngữ khêu gợi Thái, có quan hệ nam nữ với Thái, Hán Anh cũng làm thơ quốc ngữ bắt chước Phi Khanh. Rốt cuộc Thái có thai, Nguyễn Phi Khanh và Nguyễn Hán Anh bỏ trốn, đến ngày Thái đẻ, Trần Nguyên Đán mới hỏi Nguyễn Phi Khanh ở đâu, người nhà bảo Nguyễn Phi Khanh đã trốn đi. Trần Nguyên Đán cho gọi hai người về gả con gái cho Nguyễn Phi Khanh, sinh ra Nguyễn Trãi. Sau đó Nguyễn Phi Khanh và Nguyễn Hán Anh thi đỗ, nhưng vua Trần Nghệ Tông bỏ không dùng, cho rằng: "Bọn chúng có vợ giàu sang, như thế là kẻ dưới mà dám phạm thượng".[8]

Theo nhà nghiên cứu sử hiện đại Trần Huy Liệu, Nguyễn Phi Khanh và Trần Thị Thái có với nhau 5 người con theo thứ tự là Nguyễn Trãi, Nguyễn Phi Báo, Nguyễn Phi Ly, Nguyễn Phi Bằng và Nguyễn Phi Hùng.[9] Mẹ mất sớm khi Nguyễn Trãi mới 6 tuổi, bố ông ở rể ở nhà ngoại, anh em Nguyễn Trãi ở nhà ông ngoại Trần Nguyên Đán, đến năm 1390 thì Trần Nguyên Đán mất. Nguyễn Phi Khanh phải một mình nuôi các con.[10]

Sự nghiệp

Thời kì làm quan cho nhà Hồ và quân Minh xâm lược Đại Việt

Xem thêm: Khởi nghĩa Lam Sơn

Ông ngoại của Nguyễn Trãi, Trần Nguyên Đán, là một tông thất, lại là đại thần triều Trần, không chống lại Hồ Quý Ly mà gửi gắm con cháu mình cho Hồ Quý Ly. Trần Nguyên Đán đem con là Mộng Dữ ký thác cho Quý Ly. Hồ Quý Ly đem công chúa gả cho. Sau khi lên làm hoàng đế, Hồ Quý Ly cho Mộng Dữ làm Đông Cung phán thủ, em của Mộng Dữ là Trần Thúc Dao và Trần Thúc Quỳnh đều làm tướng quân.[8] Thượng hoàng Nghệ Tông thường ngự đến nhà riêng của ông để thăm bệnh và hỏi việc sau này. Nhưng Nguyên Đán đều không nói gì, chỉ thưa: "Xin bệ hạ kính nước Minh như cha, yêu Chiêm Thành như con, thì nước nhà vô sự. Tôi dầu chết cũng được bất hủ". Về sau, con cháu Trần Nguyên Đán đều được Hồ Quý Ly bảo toàn.[11]

Năm 1400, Hồ Quý Ly phế truất vua Trần Thiếu Đế, lật đổ nhà Trần, thành lập nhà Hồ. Cùng năm, nhà Hồ mở khoa thi Nho học, Nguyễn Trãi tham dự và đỗ Thái học sinh.[12] Sau đó, ông được làm Ngự sử đài Chính chưởng. Nguyễn Phi Khanh năm 1401 được Hồ Hán Thương lấy làm Hàn lâm viện học sĩ.[13][14]

Năm 1407, Minh Thành Tổ phái Trương Phụ đem quân xâm lược nước Đại Ngu, nhà Hồ kháng chiến thất bại, Hồ Quý Ly cùng nhiều triều thần bị bắt và bị đem về Trung Quốc. Theo Đại Việt sử ký toàn thư, nhiều người kinh lộ không ủng hộ nhà Hồ nên hầu hết đầu hàng quân Minh. Cha ông là Nguyễn Phi Khanh cùng một số quan lại nhà Hồ đã đầu hàng trước đó. Sách Đại Việt sử ký toàn thư không chép gì về Nguyễn Trãi ở thời gian này. Sách Đại Việt sử ký toàn thư chép: Ngày 12, đầu mục bộ hạ của Mạc Thúy là bọn Nguyễn Như Khanh bắt được Hán Thương và thái tử Nhuế ở núi Cao Vọng. Bọn Hồ Đỗ, Phạm Lục Ngạn, Nguyễn Ngạn Quang, Đoàn Bồng đều bị bắt. Còn bọn Trần Nhật Chiêu, Nguyễn Phi Khanh, Nguyễn Cẩn, Đỗ Mãn đã hàng quân Minh trước rồi.[11][15]

Theo sách Lịch triều hiến chương loại chí, sau cuộc Chiến tranh Minh – Đại Ngu, Đại Ngu rơi vào ách Minh thuộc. Lúc này, Nguyễn Trãi đang chạy trốn để thoát khỏi sự truy bắt của quân Minh. Tổng binh Trương Phụ ép Nguyễn Phi Khanh viết thư gọi ông, ông bất đắc dĩ phải ra hàng. Trương Phụ biết ông không chịu ra làm quan hợp tác với quân Minh, muốn giết đi, nhưng Thượng thư Hoàng Phúc thấy mặt mũi khác thường, tha cho và giam lỏng ở thành Đông Quan.[16]

Ngoài ra, anh em đàng ngoại của Nguyễn Trãi, các con của ông ngoại Trần Nguyên Đán, cậu ruột của Nguyễn Trãi là Trần Thúc Dao, Trần Nhật Chiêu cũng đầu hàng quân Minh, được phong tước, cho giữ đất Diễn Châu. Đến năm 1408, nhà Hậu Trần nổi lên đánh quân Minh, khi đến Nghệ An đã giết Trần Thúc Dao, Trần Nhật Chiêu cùng 600 người khác.[17]

Mười năm phiêu dạt

Cuộc đời Nguyễn Trãi từ sau năm 1407 đến khi vào yết kiến Lê Lợi ở Lỗi Giang để tham gia khởi nghĩa Lam Sơn vẫn còn là một ẩn số. Cho tới nay, chưa thấy được những tài liệu chính xác, đầy đủ về Nguyễn Trãi trong thời kỳ đó. Sử sách không chép hoặc chép không đầy đủ, thống nhất và bản thân Nguyễn Trãi cũng không ghi lại điều gì cụ thể.[18] Nguyễn Trãi nói nhiều đến thập niên phiêu chuyển (mười năm phiêu dạt) lênh đênh ở nơi chân trời góc biển trong một số văn thơ của ông, áng chừng là để chỉ khoảng thời gian này. Tất nhiên con số mười năm chỉ mang tính tương đối.[19]

• Theo Phan Huy Chú trong sách Lịch triều hiến chương loại chí, sau khi ra hàng quân Minh, Trương Phụ muốn dụ dỗ ông ra làm quan nhưng Nguyễn Trãi từ chối. Trương Phụ tức giận, muốn đem Nguyễn Trãi giết đi nhưng Thượng thư Hoàng Phúc tiếc tài Nguyễn Trãi, tha cho và giam lỏng ở Đông Quan, không cho đi đâu... Ông lòng giận quân Minh tham độc, muốn tìm vị chân chúa để thờ nhưng chưa biết tìm ở đâu, bèn trốn đi. Đêm ngủ ở quán Trấn Vũ cầu mộng, được thần báo cho tên họ Lê Thái Tổ, bèn vào Lam Sơn tham gia khởi nghĩa.
• Trần Huy Liệu trong sách Nguyễn Trãi cũng ghi lại tương đối giống như ghi chép của Phan Huy Chú, nhưng dè dặt hơn, ông nhận xét: "Hiện nay vẫn chưa đủ tài liệu để khẳng định dứt khoát rằng trong khoảng thời gian từ năm 1407 đến năm 1417, Nguyễn Trãi ở luôn Đông Quan hay có đi đâu không ?" Theo ý kiến khác của Trần Huy Liệu dựa theo các bài thơ của Nguyễn Trãi, Nguyễn Trãi đã sang Trung Quốc ở thời gian này,[20] dựa trên một số bài thơ của ông có nhắc đến các địa danh ở Trung Quốc như Bình Nam[a] dạ bạc (Đêm đỗ thuyền ở Bình Nam), Ngô Châu,[b] Giang Tây, Thiều Châu Văn Hiến miếu[c](Thăm miếu thờ ông Văn Hiến ở Thiều Châu), Đồ trung ký hữu (Trên đường gửi bạn)...
• Theo Nguyễn Lương Bích trong sách Nguyễn Trãi đánh giặc cứu nước, dựa trên văn thơ của Nguyễn Trãi để lại và một vài ghi chép của Lê Quý Đôn trong Toàn Việt thi lục (nói Nhà Hồ mất, ông về ở ẩn) và Phạm Đình Hổ trong Tang thương ngẫu lục (viết Nhà Hồ mất, ông tránh loạn ở Côn Sơn), Nguyễn Lương Bích khẳng định sau cuộc kháng chiến thất bại của Hồ Quý Ly, Nguyễn Trãi đã đi lánh nạn trong một khoảng thời gian khá dài chứ không hề bị quân Minh bắt giữ. Ông đã từng lánh ở Côn Sơn và sau đó còn chu du ở nhiều nơi khác nữa.[21] Theo Nguyễn Lương Bích: Những tư tưởng chính trị, quân sự ưu tú cùng nhiều quan điểm đạo đức, triết học của ông đã được củng cố và phát triển tốt đẹp trong thời kỳ này. Trên cơ sở của thực tiễn cuộc sống và những kinh nghiệm chiến đấu của các thời đại, đồng thời cũng rút ra từ tư tưởng nhân nghĩa của ông, Nguyễn Trãi đã xây dựng cho mình những quan điểm đúng đắn về khởi nghĩa và chiến tranh chống xâm lược.[22]

Tham gia khởi nghĩa Lam Sơn

Xem thêm: Lê Thái Tổ

Yết kiến ở Lỗi Giang

Các tài liệu Lịch triều hiến chương loại chí, Ức Trai thi tập, bài thơ Minh Lương của Lê Thánh Tông, Chế văn của vua Tương Dực Đế, Kiến văn tiểu lục, Việt sử thông giám cương mục, Sơn Nam lịch triều đăng khoa khảo và Lịch triều đăng khoa bi khảo chép rằng Nguyễn Trãi yết kiến Lê Lợi tại địa điểm Lỗi Giang, nhưng không ghi năm nào.[23]

• Theo Lê Quý Đôn trong Đại Việt thông sử, Nguyễn Trãi gia nhập lực lượng của Lê Lợi trước thời điểm khởi nghĩa Lam Sơn bùng nổ (đầu năm 1418).[24]
• Theo Trần Trọng Kim trong Việt Nam sử lược thì Nguyễn Trãi gia nhập nghĩa quân Lam Sơn vào năm 1420. Việt Nam sử lược, chương XIV (Mười năm đánh quân Tàu), đoạn số 6 viết: "Khi Bình Định Vương về đánh ở Lỗi Giang, thì có ông Nguyễn Trãi, vào yết kiến, dâng bài sách bình Ngô, vua xem lấy làm hay, dùng ông ấy làm tham mưu". Trước đó, đoạn số 5 viết rằng "Năm Canh Tí (1420), Bình Định Vương đem quân ra đóng ở làng Thôi... Vương lại đem quân đóng ở Lỗi Giang".
• Theo Hoàng Xuân Hãn, Đặng Nghiêm Vạn, Phan Huy Lê cho rằng Nguyễn Trãi đã có mặt trong cuộc khởi nghĩa Lam Sơn từ hội thề Lũng Nhai vào năm 1416.[25]
• Theo Trần Huy Liệu, Nguyễn Trãi gia nhập nghĩa quân Lam Sơn vào năm 1420[26] hoặc 1421 hay sau đó một chút.[19][27]
• Theo Nguyễn Diên Niên, căn cứ vào Đại Việt sử ký toàn thư, Lam Sơn thực lục, những tư liệu được chép cùng thời thì thời kỳ Lê Lợi hoạt động buổi đầu ở vùng Thượng du Thanh Hóa (1418-1424) chưa có sự tham gia của Nguyễn Trãi. Các sách trên đều có đoạn rằng: Nguyên trước Nhà vua kinh-doanh việc bốn phương, Bắc đánh giặc Minh, Nam đuổi quân Lào, mình trải trăm trận, đến đâu được đấy, chỉ dùng có quan võ là bọn Lê Thạch, Lê Lễ, Lê Sát, Lê Vấn, Lê Lý, Lê Ngân, ba mươi lăm người; quan văn là bọn Lê văn Linh, Lê quốc Hưng; cùng những quân thân như cha, con; hai trăm thiết-kỵ, hai trăm nghĩa-sĩ, hai trăm dũng-sĩ và mười bốn thớt voi. Còn bọn chuyên-chở lương-thảo, cùng già yếu đi hộ-vệ vợ con, cũng chỉ hai nghìn người mà thôi.... Địa điểm Lỗi Giang mà Nguyễn Trãi ra mắt là năm 1426.[28]
• Theo sách Sơn Nam lịch triều đăng khoa khảo và Lịch triều đăng khoa bi khảo: Nhị Khê xã nhân, niên nhị thập thất, trưng Hồ Quý Ly, Canh Thìn, nguyên niên Thái học sinh, quan Ngự sử đài chính chưởng. Hồ mạt, Minh nhân Nam xâm, Lê Thái Tổ khởi nghĩa, tiến binh Tây đô. Bính Ngọ thu, công niên tứ thập thất, yết vu Lỗi Giang, hành dinh, hiến Bình Ngô sách, toại tham mưu duy ác, lũy tiến Hàn lâm thừa chỉ học sĩ. dịch ra là Người xã Nhị Khê, năm 21 tuổi đỗ tiến sĩ khoa Canh Thìn đầu triều Hồ Quý Ly (1400) làm chức Ngự sử đài chính chưởng. Cuối đời Hồ, nhà Minh xâm lược nước ta, Lê Thái Tổ khởi nghĩa tiến binh Tây đô, mùa thu năm Bính Ngọ (1426) ông 47 tuổi đến dinh Lỗi Giang và dâng Bình Ngô sách, bèn được làm việc trong Bộ tham mưu, tiến lĩnh chức Hàn lâm viện Thừa chỉ học sĩ.[29]
• Việc ra mắt Lê Lợi, các sách sử cùng thời đại đó như Đại Việt sử ký toàn thư, Lam Sơn thực lục không chép; thời hiện đại, một số nhà nghiên cứu đã trích dẫn từ sách Toàn việt thi lục của Lê Quý Đôn, từ phần họ gọi là Tiểu chú về Nguyễn Trãi, trích rằng Nguyễn Trãi trao cho Lê Lợi Bình Ngô sách, trong đó Nguyễn Trãi vạch ra ba kế sách đánh quân Minh, sách nay không còn;[30] mà chủ yếu là tâm công, đánh vào lòng người để đi đến chiến thắng.[31] Sau khi xem Bình Ngô sách, Nguyễn Trãi được Lê Lợi phong cho chức Tuyên phong đại phu Thừa chỉ Hàn lâm viện, ngày đêm dự bàn việc quân.

Tham gia Khởi nghĩa Lam Sơn

Các sử gia Trần Huy Liệu, Nguyễn Lương Bích đã dùng cuốn Tang thương ngẫu lục, cuốn sách mang tính truyền kỳ trong dân gian để nghiên cứu. Sách chép rằng Nguyễn Trãi đề xuất một kế nhằm tuyên truyền thanh thế cho nghĩa quân Lam Sơn. Ông dùng nước cơm trộn mật[32] (hoặc mỡ) viết vào lá cây tám chữ Lê Lợi vi quân, Nguyễn Trãi vi thần (黎利為君, 阮廌為臣),[33] nghĩa là Lê Lợi làm vua, Nguyễn Trãi làm tôi, với ý đồ khiến kiến ăn mỡ khoét thành chữ trên mặt lá, rồi lá theo dòng nước trôi đi các ngả như tin báo từ trên trời xuống. Tuy vậy, một số tướng lĩnh khác như Lê Sát, Phạm Vấn, Lê Thụ bất bình vì cho rằng Nguyễn Trãi quá cao ngạo và coi thường họ, những người đã chịu nhiều lao khổ từ khi cuộc khởi nghĩa còn trong trứng nước. Đinh Liệt hòa giải mâu thuẫn bằng cách đề nghị Nguyễn Trãi đổi lại thành Lê Lợi vi quân, bách tính vi thần (黎利為君, 百姓為 臣), nghĩa là Lê Lợi làm vua, trăm họ làm tôi. Thế là tin Lam Sơn khởi nghĩa truyền đi khắp nơi, khiến cho mọi người hết sức tin tưởng vào tương lai của nghĩa quân.[34]

Theo sách Đại Việt sử ký toàn thư, Lam Sơn thực lục, từ năm 1418 cho đến năm 1426 sách không chép gì về Nguyễn Trãi.[35]

Đầu năm 1427, Lê Lợi phong cho Hàn lâm viện thừa chỉ học sĩ Nguyễn Trãi làm Triều liệt Đại phu Nhập nội Hành khiển Lại bộ Thượng thư, kiêm chức Hành Khu mật viện sự, đây là lần xuất hiện đầu tiên của sách Đại Việt sử ký toàn thư về Nguyễn Trãi khi ông tham gia Khởi nghĩa Lam Sơn. Lê Lợi sai dựng một tòa lầu nhiều tầng ở dinh Bồ Đề, trên bờ sông Hồng, cao ngang tháp Báo Thiên, hàng ngày ngồi trên lầu trông vào thành Đông Quan xem xét hoạt động của quân Minh; Nguyễn Trãi ngồi hầu ở ngay tầng dưới để bàn luận quân cơ và thảo thư từ đi lại.[36] Sách Đại Việt sử ký toàn thư chép nguyên văn như sau:

“	Bấy giờ, vua dựng lầu nhiều tầng ở dinh Bồ Đề trên bờ sông Lô (Khi ấy, có hai cây bồ đề ở trong dinh, nên gọi là dinh Bồ Đề), cao bằng tháp Báo Thiên, hằng ngày vua ngự trên lầu nhìn vào thành để quan sát mọi hành vi của giặc, cho Trãi ngồi hầu ở tầng hai, nhận lệnh soạn thảo thư từ qua lại.	”
— Đại Việt sử ký toàn thư, Bản kỷ

Sách Đại Việt thông sử chép nguyên văn như sau:

Phong cho viên Hàn Lâm Viện Thừa chỉ học sĩ là Nguyễn Trãi chức "Triều liệt đại phu nhập nội hành khiển, Lại bộ Thượng thư, kiêm Cơ Mật viện". Hoàng đế sai dựng một cái lầu mấy tầng trong dinh Bồ Đề, hằng ngày ngài ngự tại từng lầu trên cùng, để trông vào thành bên địch, cho Nguyễn Trãi ngồi ở tầng lầu dưới, để bàn luận cơ mưu hầu ngài, và thảo những thư từ gởi tới.[37]

Tại đây, Nguyễn Trãi đã viết hàng chục bức thư gửi vào thành Đông Quan chiêu dụ Vương Thông, gửi đi Nghệ An chiêu dụ Thái Phúc cũng như dụ hàng các tướng lĩnh nhà Minh ở Tân Bình, Thuận Hóa và một số thành trì khác. Kết quả đạt được rất khả quan: các thành Nghệ An, Tân Bình, Thuận Hóa ra hàng đầu năm 1427.[38] Bản thân Nguyễn Trãi cũng đã từng cùng với viên chỉ huy họ Tăng vào dụ hàng thành Tam Giang, khiến Chỉ huy sứ thành này là Lưu Thanh ra hàng vào khoảng tháng 4 năm 1427. Ông cũng đã đem thân vào dụ hàng thành Đông Quan năm lần.[39] Quân Minh ở Giao Chỉ càng bị cô lập nhanh chóng, chỉ còn cố thủ được ở một số thành như Đông Quan, Cổ Lộng, Tây Đô... mà thôi.[40]

Cuối năm 1427, Minh Tuyên Tông xuống chiếu điều binh cứu viện Vương Thông, sai Liễu Thăng đem 10 vạn quân từ Quảng Tây, Mộc Thạnh đem 5 vạn quân từ Vân Nam, cùng tiến quân sang Việt Nam. Với trận Chi Lăng - Xương Giang, hai đạo viện binh của nhà Minh với số lượng lên tới hơn 10 vạn quân đã bị quân Lam Sơn tiêu diệt hoàn toàn.[41]

Tháng 11 năm 1427, tổng binh Vương Thông và nội quan Sơn Thọ nhà Minh sai viên thiên hộ họ Hạ mang thư đến giảng hòa, xin mở cho đường về. Lê Lợi chấp nhận, lại gởi tặng thổ sản và hải sản. Dẫu vậy, Vương Thông vấn do dự, chưa quyết, đem quân ra đánh, bị nghĩa quân đánh bại, suýt bị bắt sống.[42] Ngày 22, tháng 11, năm 1427 (Đinh Mùi), Vương Thông và Lê Lợi tiến hành Hội thề Đông Quan ở cửa nam thành, hẹn đến ngày 12, tháng 12 năm Đinh Mùi sẽ rút hết quân về nước. Lúc bấy giờ, một số tướng sĩ đến yết kiến và khuyên Lê Lợi nên đánh thành Đông Quan, giết hết quân Minh để trả thù cho sự bạo ngược mà người Minh đã gây nên ở Đại Việt. Nhưng ý kiến của Nguyễn Trãi thì lại khác. Sách Đại Việt sử ký Bản kỉ thực lục, quyển X, tờ 44a-44b ghi rằng:

“	Duy có hành khiển Nguyễn Trãi ở nơi tham mưu, được xem thư bọc sáp của [Vương] Thông gửi về nước nói "Chớ tham chỗ đất một góc mà làm nhọc quân đi muôn dặm; giả sử dùng quân được như số quân đi đánh khi đầu, lại được sáu, bảy, tám đại tướng như bọn Trương Phụ thì mới có thể đánh được; tuy nhiên có đánh được cũng không thể giữ được", nên biết rõ thế mạnh yếu của giặc, mới chuyên chủ mặt chủ hòa. Vua [Lê Thái Tổ] nghe theo và hạ lệnh cho các quân giải vây lui ra.[42][43]	”
— Đại Việt sử ký toàn thư

Lê Lợi nghe theo cho quân giải vây rút ra. Khi quân Minh sắp rút đi, một số tướng khuyên Lê Lợi nên đánh thêm một trận để cho giặc không dám sang nữa nhưng Lê Lợi không đồng ý, quân Minh rút về nước an toàn. Năm 1428, nhà Hậu Lê hình thành.[44]

Phong thưởng

Vua Lê Thái Tổ có 2 đợt phong thưởng chính. Lần một vào tháng 2, năm Thuận Thiên thứ nhất (1428) cho những Hỏa thủ và quân nhân Thiết đột ở Lũng Nhai, gồm 121 người. Lần 2 vào tháng 5, năm Thuận Thiên thứ 2 (1429), ban biển ngạch công thần cho 93 viên. Đợt phong thưởng lần 2 có tên của Nguyễn Trãi.[45]

Vào tháng 3, năm 1428, sách Đại Việt sử ký toàn thư chép rằng: Đại hội các tướng và các quan văn võ để định công, ban thưởng, xét công cao thấp mà định thứ bậc. Lấy Thừa chỉ Nguyễn Trãi làm Quan phục hầu; Tư đồ Trần Hãn làm Tả tướng quốc; Khu mật đại sứ Phạm Văn Xảo làm Thái bảo; đều được ban quốc tính.

Theo sách Đại Việt sử ký toàn thư, năm 1429, Lê Thái Tổ sai khắc biển công thần, ông được phong tước Á hầu.[46]

Phong thưởng có tất cả chín bậc, Thứ nhất: Huyện thượng hầu; Thứ hai: Á thượng hầu; Thứ ba: Hương thượng hầu; Thứ tư: Đình thượng hầu; Thứ năm: Huyện hầu; Thứ sáu: Á hầu; Thứ bảy: Quan nội hầu; Thứ tám: Quan phục hầu; Thứ chín: Trước phục hầu. Nguyễn Trãi ở bậc thứ 6.

Văn thần triều Lê

Triều vua Lê Thái Tổ

Nguyên văn "Bình Ngô đại cáo"Trích trong Hoàng Việt Văn Tuyển phát hành năm 1825, bản lưu trữ tại Thư viện Quốc gia Việt Nam

Đầu năm 1428, ngay cả khi chưa chính thức lên ngôi vua, Bình Định Vương đã đại hội các tướng và các quan văn võ, định công ban thưởng. Ngày 29 tháng 4 năm 1428, Lê Lợi làm lễ lên ngôi ở điện Kính Thiên tại Đông Kinh, đại xá thiên hạ, giao cho Nguyễn Trãi viết Bình Ngô đại cáo để bố cáo với cả nước về việc chiến thắng quân Minh.[47]

Năm 1433, Lê Thái Tổ mất, an táng ở Vĩnh Lăng tại Lam Sơn. Lê Thái Tông xuống sắc chỉ sai Nguyễn Trãi, với tư cách là Vinh lộc Đại phu Nhập nội Hành khiển tri Tam quán sự, soạn văn bia Vĩnh Lăng thần đạo bi.[48]

Triều vua Lê Thái Tông

Ngày 21 tháng 2 năm 1434, Lê Thái Tông bổ nhiệm 156 quan viên lớn nhỏ, trong số đó có Nguyễn Trãi.[49][50] Năm 1435, Nguyễn Trãi dâng lên vua sách Dư địa chí, trong đó ông ghi chép khá đầy đủ về bờ cõi hành chính nước Đại Việt thời đó.[51]

Tháng 5, năm 1434, Nguyễn Trãi đang giữ chức Hành khiển, soạn xong tờ tâu để Nguyễn Tông Trụ mang sang đưa lên vua Minh, bị Nội mật viện Nguyễn Thúc Huệ, Học sĩ Lê Cảnh Xước, Đại Tư đồ Lê Sát và Đô đốc Phạm Vấn phản đối và trách cứ và đòi sửa chữa. Nguyễn Trãi kiên quyết giữ chủ kiến của mình, cuối cùng Lê Thái Tông vẫn theo như bản tâu của ông, không thay đổi.[52] Tháng 12, năm 1434, Nguyễn Trãi cùng các đại thần theo vua Lê Thái Tông làm lễ rước thần chủ mới của Thái Tổ và Quốc thái mẫu vào thờ ở Thái miếu.[53]

Năm 1435, tháng 6, Đại Tư đồ Lê Sát tiến cử Nguyễn Trãi và một số viên quan khác vào dạy học cho Lê Thái Tông ở tòa Kinh Diên nhưng vua Lê Thái Tông không chấp thuận.[54][55]

Trong vụ án bảy tên trộm vào tháng 3 năm 1435, ông tranh cãi với Lê Sát và Lê Ngân về việc xử lý bảy tên ăn trộm ít tuổi can tội tái phạm. Ông khuyên Lê Thái Tông nên nhân nghĩa: "Pháp lệnh không bằng nhân nghĩa cũng rõ lắm rồi. Nay một lúc giết bảy người, e không phải là hành vi của bậc đại đức". Nhưng khi Lê Sát và Lê Ngân đề nghị ông dùng nhân nghĩa cảm hóa kẻ trộm thì ông từ chối. Cuối cùng xử chém 2 tên, còn lại thì xử đi đày.[56]

Trước đây, Lê Thái Tổ đã sai Nguyễn Trãi định ra quy chế mũ áo nhưng chưa kịp thi hành. Tháng 2 năm 1437, vua Lê Thái Tông lại sai Nguyễn Trãi cùng với Lương Đăng sửa định nhã nhạc và quy chế lễ nghi trong triều đình. Nguyễn Trãi đã dâng lên bản vẽ khánh đá và biểu tâu, vua Thái Tông khen ngợi và tiếp nhận sai thợ đá huyện Giáp Sơn lấy đá ở núi Kính Chủ để làm.[56] Nhưng đến tháng 5, năm 1437, Lương Đăng dâng sớ thư về quy chế có nhiều ý kiến khác với Nguyễn Trãi ở những chỗ bàn về số lượng, trọng lượng các nhạc khí. Vua Thái Tông lựa chọn đề nghị của Lương Đăng, nên Nguyễn Trãi tâu xin trả lại việc đã được giao phó.[56] Tháng 11 năm 1437, vua Lê Thái Tông cho ban bố các nghi thức lễ đại triều do Lương Đăng soạn định với triều đình, Nguyễn Trãi cùng một nhóm văn thần như Đào Công Soạn, Nguyễn Văn Huyến, Nguyễn Liễu, Nguyễn Truyền dâng sớ phản đối, nhưng không có kết quả. Cũng vì việc đó, Nguyễn Liễu bị "thích chữ vào mặt, đày ra châu xa".

Khoảng cuối năm 1437, đầu năm 1438, Nguyễn Trãi xin về hưu trí ở Côn Sơn[57] - nơi trước kia từng là thái ấp của ông ngoại ông - chỉ thỉnh thoảng mới vâng mệnh vào chầu vua.

Theo sách Lịch triều hiến chương loại chí, sau khi không hợp với Lương Đăng về việc nhạc, ông đã xin về quê hưu trí. Sách Đại Việt sử ký toàn thư cũng không chép ông làm gì sau thời gian này, đến năm 1442, sách mới chép việc ông mời vua Lê Thái Tông về ngự ở Côn Sơn. Theo nghiên cứu của Trần Huy Liệu, căn cứ vào biểu tạ ơn của Nguyễn Trãi, năm 1439, Lê Thái Tông mời ông ra làm quan, khôi phục lại hết các chức tước cũ trừ chức "Lại bộ Thượng thư".[58] Chức danh và tước hiệu đầy đủ của ông khi ấy là:

Vinh lộc Đại phu, Nhập nội Hành khiển, Môn hạ sảnh Tả ty Hữu Gián nghị Đại phu kiêm Hàn lâm viện Thừa chỉ học sĩ, tri Tam quán sự, Đề cử Côn Sơn Tư Phúc tự, Á đại trí tự, tứ quốc tính Lê Trãi.[59]

Ông cũng được giao cho việc coi giữ sổ sách, xét án kiện quân dân ở Tây đạo và Bắc đạo.[60] Nguyễn Trãi nhận mệnh vua, dâng biểu tạ ơn với sự hả hê thấy rõ. Trần Huy Liệu cho rằng đây là những năm đắc chí nhất của Nguyễn Trãi. Trong khoa thi Hội năm 1442, Nguyễn Trãi với danh nghĩa là Hàn lâm viện Học sĩ kiêm Tri Tam quán sự ra làm Giám khảo và lấy đỗ Trạng nguyên Nguyễn Trực.

Vụ án Lệ Chi Viên

Bài chi tiết: Vụ án Lệ Chi Viên

Tháng 9 năm 1442, vua Lê Thái Tông đi tuần ở miền Đông.[61] Ngày 1 tháng 9 năm 1442, sau khi nhà vua duyệt binh ở thành Chí Linh, Nguyễn Trãi đón Lê Thái Tông đi thuyền vào chơi chùa Côn Sơn. Khi trở về Đông Kinh, người thiếp của Nguyễn Trãi là Nguyễn Thị Lộ theo hầu vua. Ngày 7 tháng 9 năm 1442, thuyền về đến Lệ Chi Viên[e] thì vua bị bệnh, thức suốt đêm với Nguyễn Thị Lộ, đến sáng hôm sau đã thấy băng hà. Các quan giấu kín chuyện này, nửa đêm ngày 9 tháng 9 năm 1442 về đến Đông Kinh mới phát tang. Triều đình kết tội Nguyễn Thị Lộ rồi bắt bà và Nguyễn Trãi, khép hai người vào tội giết vua. Ngày 19 tháng 9 năm 1442 (tức ngày 16 tháng 8 năm Nhâm Tuất), Nguyễn Trãi bị giết cùng người thân 3 họ, gọi là tru di tam tộc.

Di lụy và hồi phục

Sau khi Nguyễn Trãi mất, đa phần những di cảo thơ văn và trước tác của ông đều bị tiêu hủy. Bản khắc in sách Dư địa chí bị Đại Tư đồ Đinh Liệt sai hủy[62] (năm 1447).[63] Nhiều trước tác mất vĩnh viễn đến nay như Luật thư,[64] Ngọc đường di cảo, Giao tự đại lễ... Theo gia phả họ Nguyễn ở Chi Ngãi, phường Cộng Hòa (Chí Linh), Phương Quất (Kim Môn) và gia phả ở Nhị Khê (Thường Tín, Hà Nội), thì Nguyễn Trãi có 5 bà vợ và 7 người con. Vợ cả là bà Trần thị Thành sinh được 3 người con là: Nguyễn Khuê, Nguyễn Ứng, Nguyễn Phù (tức Nguyễn Hồng Quý hay Hồng Quỳ), vợ thứ hai họ Phùng (quê ở xã Nguyệt Áng, Thanh Trì, Hà Nội) sinh được 3 người con là Nguyễn Thị Trà, Nguyễn Bản, Nguyễn Tích. Vợ thứ ba là bà Nguyễn Thị Lộ (quê ở Hưng Hà, Thái Bình) không có con. Vợ thứ tư là bà Phạm Thị Mẫn (quê ở làng Nỗ Vệ, Thụy Phú, Phú Xuyên, Hà Nội) sinh được 1 người con là Nguyễn Anh Vũ. Vợ thứ năm là bà Lê Thị phu nhân (người làng Chi Ngãi, phường Cộng Hòa, Chí Linh) sinh được 1 người con là Nguyễn Năng Đoán. Gia quyến Nguyễn Trãi cũng lưu tán khi biến cố Lệ Chi Viên xảy đến, nhiều người trong gia đình họ tộc bị hành hình, có những người lánh nạn trốn án. Căn cứ vào các gia phả, kết hợp với kết quả khảo sát thực tế tại các chi họ Nguyễn, bước đầu xác định nhiều người trong gia đình Nguyễn Trãi còn sống sót. Ngoài một số anh em của Nguyễn Trãi, các gia phả ghi lại còn 2 trong số 5 người vợ của ông thoát nạn là bà Phạm Thị Mẫn và bà Lê Thị Phu Nhân. Theo một số nhà nghiên cứu lịch sử, trong 7 người con của Nguyễn Trãi, còn 3 người con trai và 1 người con gái thoát nạn tru di. Người đầu tiên là Nguyễn Phù sau vụ Án Lệ Chi Viên ông chạy về Phù Đàm (nay là Phù Khê, Từ Sơn, Bắc Ninh) ẩn tích, sau đó phát triển chi họ Nguyễn ở đó. Một người con chạy lên Thái Nguyên. Một người con khác của Nguyễn Trãi chạy lên Cao Bằng, đổi họ sang họ Bế Nguyễn. Bà vợ thứ năm của Nguyễn Trãi là Lê thị, đang mang thai, phải trốn về Phương Quất, huyện Kim Môn, Hải Dương. Đặc biệt, bà vợ thứ tư của Nguyễn Trãi là Phạm Thị Mẫn, lúc đó cũng đang mang thai, được người học trò cũ của chồng là Lê Đạt giúp chạy trốn vào xứ Bồn Man, sau về thôn Dự Quần, huyện Ngọc Sơn, phủ Tĩnh Gia, Thanh Hóa. Tại đây, bà sinh ra Nguyễn Anh Vũ. Để tránh sự truy sát của triều đình, Nguyễn Anh Vũ đổi sang họ mẹ là Phạm Anh Vũ. Theo gia phả họ Nguyễn Phù Khê em trai Nguyễn Trãi là Nguyễn Phi Hùng theo cha đến Bắc Quốc, chọn đạo Phúc Kiến Trung Quốc để ở rồi sau đó đổi làm họ Ngô. Sau trở về nước tại huyện Đan Phượng, phủ Hoài Đức lại đổi thành họ Nguyễn Phi. Bây giờ là chi Dương Liễu, Hoài Đức, Hà Nội.

Tháng 8 năm 1464, sau 22 năm, vua Lê Thánh Tông đã xuống chiếu đại xá cho Nguyễn Trãi, truy tặng ông tước hiệu là Tán Trù bá, bãi bỏ lệnh truy sát của triều đình với gia quyến Nguyễn Trãi và ra lệnh bổ dụng con cháu ông làm quan. Các ông Trần Nguyên Hãn, Phạm Văn Xảo, Lê Sát... cũng được đại xá trong các đời Nhân Tông và Thánh Tông.

Nguyễn Anh Vũ khi ấy đi thi đỗ Hương cống, được nhà vua bổ nhiệm làm Tri huyện.[65]

Năm 1467, Lê Thánh Tông ra lệnh sưu tầm di cảo thơ văn Nguyễn Trãi. Sau khi Nguyễn Trãi bị nạn 70 năm, ngày 8 tháng 8 năm 1512, vua Lê Tương Dực truy tặng Nguyễn Trãi tước Tế Văn hầu, đến thời điểm này, Nguyễn Trãi mới được truy tặng tước vị tương đương lúc sinh thời, chế văn truy tặng có câu:

“

Long hổ phong vân chi hội, do tưởng tiền duyên Văn chương sự nghiệp chi truyền, vĩnh thùy hậu thế Dịch là: Gặp gỡ long hổ phong vân, còn ghi duyên cũ Truyền tụng văn chương sự nghiệp, để mãi đời sau[66]

”

Gia đình

Nguyễn Trãi có 5 người vợ và 7 người con trai

Vợ

• Bà Trần Thị Thành
• Bà Phùng Thị
• Bà Lê Thị
• Bà Nguyễn Thị Lộ
• Bà Phạm Trí Mẫn
• Bà Đậu Minh Trí

Con

• Nguyễn Ứng (con bà Trần Thị Thành).
• Nguyễn Phù (con bà Trần Thị Thành).
• Nguyễn Bảng (con bà Phùng Thị).
• Nguyễn Tích (con bà Phùng Thị).
• Nguyễn Anh Vũ (con bà Phạm Trí Mẫn ).
• Ông tổ chi họ Nguyễn ở Quế Lĩnh, Phương Quất, huyện Kinh Môn, Hải Dương (con bà Lê Thị).

Tư tưởng Nguyễn Trãi

Thời hiện đại, một số nhà làm sử ở Việt Nam như Doãn Chính, Phan Huy Lê, Nguyễn Khắc Thuần... đã viết các sách với nội dung mà họ gọi là Tư tưởng Nguyễn Trãi, nay trích lại dưới đây:

Nguyễn Trãi được coi là một nhà tư tưởng lớn của Việt Nam,[67] tư tưởng của ông là sản phẩm của nền văn hóa Việt Nam thời đại nhà Hậu Lê khi mà xã hội Việt Nam đang trên đà phát triển,[68] đánh dấu một giai đoạn phát triển quan trọng trong lịch sử tư tưởng Việt Nam.

Tư tưởng Nguyễn Trãi không được ông trình bày thành một học thuyết có hệ thống hay chứa đựng trong một trước tác cụ thể nào mà được thể hiện rải rác qua các tác phẩm của ông, được phát hiện bằng các công trình nghiên cứu của các nhà khoa học xã hội hiện đại. Nét nổi bật trong tư tưởng Nguyễn Trãi là sự hòa quyện, chắt lọc giữa tư tưởng Nho giáo, Phật giáo và Đạo giáo[69] (trong đó Nho giáo đóng vai trò chủ yếu), có sự kết hợp chặt chẽ với hoàn cảnh thực tiễn Việt Nam lúc đó.

Ảnh hưởng của Nho giáo với tư tưởng Nguyễn Trãi

Tư tưởng Nguyễn Trãi xuất phát từ Nho giáo, mà cụ thể là Nho giáo Khổng Tử. Ông đã vận dụng xuất sắc các tư tưởng Nho giáo vào công cuộc khởi nghĩa, chống lại sự thống trị của nhà Minh lên Việt Nam cũng như trong công cuộc xây dựng đất nước thời kì đầu nhà Hậu Lê.

• Tư tưởng nhân nghĩa: Tư tưởng nhân nghĩa của Nguyễn Trãi là nội dung cốt lõi trong toàn bộ hệ thống tư tưởng triết học – chính trị của ông. Tư tưởng ấy có phạm vi rộng lớn, vượt ra ngoài đường lối chính trị thông thường, đạt tới mức độ khái quát, trở thành nền tảng, cơ sở của đường lối và chuẩn mực của quan hệ chính trị, là nguyên tắc trong việc quản lý, lãnh đạo quốc gia.[70] Nhân nghĩa của Nguyễn Trãi gắn liền với tư tưởng nhân dân, tinh thần yêu nước, tư tưởng hòa bình là một đường lối chính trị, một chính sách cứu nước và dựng nước. Nhân nghĩa còn được thể hiện ước mơ xây dựng xã hội lý tưởng cho nền thái bình muôn thuở: xã hội Nghiêu Thuấn của Nguyễn Trãi. Tất nhiên mơ ước ấy của ông là không tưởng.[71]
• Mệnh trời: Nguyễn Trãi tin ở Trời và ông coi Trời là đấng tạo hóa sinh ra muôn vật. Cuộc đời của mỗi con người đều do mệnh trời sắp đặt. Vận nước, mệnh vua cũng là do trời quy định. Nhưng Trời không chỉ là đấng sinh thành, mà còn có tình cảm, tấm lòng giống như cha mẹ. Lòng hiếu sinh và đạo trời lại rất hòa hợp với tâm lý phổ biến và nguyện vọng tha thiết của lòng người, đó là hạnh phúc, ấm no và thái bình. Nếu con người biết tuân theo lẽ trời, mệnh trời, thì có thể biến yếu thành mạnh, chuyển bại thành thắng. Và ngược lại, theo Nguyễn Trãi, nếu con người không theo ý trời, lòng trời, thì có thể chuyển yên thành nguy và tự rước họa vào thân.
• Tư tưởng nhân dân: Nguyễn Trãi đầy lòng thương dân, yêu dân và trọng dân. Ông khẳng định nhân dân là lực lượng sản xuất ra vật chất của xã hội và động lực quyết định sự suy vong của triều đại, đất nước. Ông được coi là nhân vật lịch sử có tư tưởng nhân dân cao quý nhất trong lịch sử chế độ phong kiến Việt Nam.[72]
• Quan điểm sống: Nguyễn Trãi khuyên con người ta nên tu thân theo các tiêu chuẩn Nho giáo: sống trung dung, tuân theo tam cương ngũ thường, đặc biệt là đạo hiếu và đạo trung.

Về ảnh hưởng của Nho giáo với tư tưởng Nguyễn Trãi, Trần Đình Hượu cho rằng:

“	Về hệ thống, tư tưởng nhân sinh của Nguyễn Trãi vẫn thuộc Nho giáo nhưng là một Nho giáo khoáng đạt, rộng rãi, không câu nệ và vì vậy không chỉ là gần gũi mà còn là phong phú hơn, cao hơn lối sống thuộc dân tộc trước đó	”
— Trần Đình Hượu

Ảnh hưởng của Phật giáo và Đạo giáo với tư tưởng Nguyễn Trãi

Ảnh hưởng của Phật giáo và Đạo giáo trong tư tưởng Nguyễn Trãi chủ yếu qua các tác phẩm thơ văn của ông với nội dung khuyên răn luân lý. Ông khuyên con người ta không coi trọng vật chất mà nên sống với chữ đức, hiểu được giá trị bền vững của đạo đức, coi trọng danh dự và sự giàu có về tâm hồn hơn là sự giàu có về tiền bạc. Danh lợi là sắc không, đạo đức mới là của chầy. Muốn có đạo đức thì phải làm điều thiện, sống có hiếu, có khí tiết, không uốn mình, không cầu xin danh lợi, không oán thán, biết tha thứ cho người khác, sống trong sạch, lành mạnh, thanh tịnh, luôn nhận phần thiệt thòi về mình. Tư tưởng Lão - Trang thể hiện ở quan niệm sống phủ nhận danh lợi, ung dung tự tại, vô vi và hòa hợp với thiên nhiên.[73]

Một số ý kiến cho rằng, ảnh hưởng của Phật giáo và Đạo giáo, dù chỉ giữ vị trí thứ yếu trong tư tưởng Nguyễn Trãi, chính là ảnh hưởng của tam giáo đồng nguyên trong hệ tư tưởng Lý - Trần. Nguyễn Trãi sống trong một thời kỳ quá độ, thời kỳ bản lề của hai chặng đường lịch sử văn hóa Việt Nam. Trước Nguyễn Trãi là một văn hóa Đại Việt được cấu trúc theo mô hình Phật giáo, sau Nguyễn Trãi là một văn hóa Đại Việt được cấu trúc theo mô hình Nho giáo từ Trung Quốc. Nguyễn Trãi chủ trương xây dựng một nền văn hóa dân tộc, Nho giáo trong tư tưởng của ông có thể gọi là tư tưởng Nho giáo dân gian. Sự thất bại của Nguyễn Trãi trong việc chế định nhã nhạc và việc Lương Đăng hoàn toàn mô phỏng nhã nhạc triều Minh trong việc soạn nhạc cung đình triều Lê đã đánh dấu một bước ngoặt trong sự tiến triển của tình trạng nhị nguyên văn hóa giữa cung đình và dân gian. Sức sống của nền văn hóa dân tộc giờ đây phải tìm về kho tàng văn hóa dân gian, ở đó các cương lĩnh Nho giáo đã bị lật ngược lại, còn trong triều đình thì về chính trị là chế độ trung ương tập quyền theo hướng chuyên chế, về tư tưởng - văn hóa thì theo hướng độc tôn Nho giáo, bài xích Phật giáo, Đạo giáo và tín ngưỡng dân gian.[74]

Sự nghiệp văn chương

Theo Lê Quý Đôn chép trong sách Đại Việt thông sử, phần Văn tịch chí, thời nhà Minh xâm lược Đại Việt, Trương Phụ thu thập hầu hết sách vở của Đại Việt gửi theo đường sông về Kim Lăng, Trung Quốc. Khi Lê Lợi giành lại độc lập cho Đại Việt, ông mới ra lệnh thu thập sách vở, các bậc danh nho như Lý Tử Tấn, Phan Phu Tiên, Nguyễn Trãi... cùng nhau sưu tập. Nhưng sau cuộc binh hỏa, sách vở mười phần nay chỉ còn được 3, 4 phần, Lê Quý Đôn có thống kê đầy đủ ở sách Đại Việt thông sử.[75]

Đến thời hiện đại, khi biên soạn sách những tác giả như Nguyễn Hữu Sơn, Phan Huy Lê... không rõ căn cứ vào đâu khi họ cho rằng sau vụ Lệ Chi Viên, Đinh Liệt cho hủy các sách của Nguyễn Trãi như Luật thư, Dư địa chí, Ngọc đường di cảo, Giao tự đại lễ...

Văn chính luận

• Quân trung từ mệnh tập là tập sách gồm những văn thư do Nguyễn Trãi thay mặt Lê Thái Tổ gửi cho các tướng tá nhà Minh trong cuộc khởi nghĩa Lam Sơn và văn răn tướng sĩ, từ năm 1423 đến năm 1427. Bản khắc in năm 1868 chỉ ghi lại được 46 văn kiện. Năm 1970, nhà nghiên cứu Trần Văn Giáp phát hiện thêm 23 văn kiện nữa do Nguyễn Trãi viết gửi cho tướng nhà Minh.[76]
• Bình Ngô đại cáo, tuy nhiên cuốn sử Đại Việt sử ký toàn thư không chép rõ ai là tác giả của bài cáo.
• Một số bài chiếu, biểu viết dưới thời Lê Thái Tổ và Lê Thái Tông (1433 - 1442).

Lịch sử

• Lam Sơn thực lục là quyển lịch sử ký sự ghi chép về công cuộc 10 năm khởi nghĩa Lam Sơn, do vua Lê Thái Tổ sai soạn vào năm 1432. Vấn đề tác giả của tác phẩm này vẫn còn chưa rõ ràng,[77] dù cho đến nay nhiều người khẳng định rằng Lam Sơn thực lục là tác phẩm do Nguyễn Trãi nhưng điều đó vẫn chỉ mang tính phỏng đoán.[78]

• Vĩnh Lăng thần đạo bi là bài văn bia ở Vĩnh Lăng - lăng của vua Lê Thái Tổ, kể lại thân thế và sự nghiệp của Lê Thái Tổ.

Địa lý

• Dư địa chí, còn gọi là Ức Trai di tập Nam Việt dư địa chí (抑齋遺集南越輿地誌), Đại Việt địa dư chí (大越地輿誌), An Nam vũ cống (安南禹貢), Nam Quốc vũ cống (南國禹貢) hoặc Lê triều cống pháp (黎朝貢法).

Thơ phú

• Ức Trai thi tập là tập thơ bằng chữ Hán của Nguyễn Trãi, gồm 105 bài thơ, trong đó có bài Côn Sơn ca nổi tiếng. Theo Lê Quý Đôn sách gồm 3 quyển, Nguyễn Trãi soạn, Trần Khắc Kiệm biên tập.

Tập thơ này có những bài Nguyễn Trãi họa thơ với các viên quan thái thú nhà Minh lúc đó như Thượng thư Trần Hiệp, với bài Thứ vận Trần thượng thư đề Nguyễn bố chánh thảo đường, hoặc bài đề thơ với Ngự sử Hoàng Phúc, Đề Hoàng ngự sử Mai Tuyết hiên.[79]

• Quốc âm thi tập là tập thơ bằng chữ Nôm của Nguyễn Trãi, gồm 254 bài thơ, chia làm 4 mục: Vô đề (192 bài), Thời lệnh môn (21 bài), Hoa mộc môn (34 bài), Cầm thú môn (7 bài). Theo Trần Huy Liệu đây là tập thơ Nôm xưa nhất của Việt Nam còn lại đến nay.[80] Bằng tập thơ này, Nguyễn Trãi là người đặt nền móng cho văn học chữ Nôm của Việt Nam.[81]
• Chí Linh sơn phú là bài phú bằng chữ Hán, kể lại sự kiện nghĩa quân Lam Sơn rút lên núi Chí Linh lần thứ ba vào năm 1422.
• Băng Hồ di sự lục là thiên tản văn bằng chữ Hán do Nguyễn Trãi làm vào năm 1428, kể về cuộc đời Trần Nguyên Đán.
• Sách Luật thư, 6 quyển, nay không còn, được Nguyễn Trãi soạn vào khoảng thời gian 1440-1441.

Nhận định

• Sách Khâm định Việt sử Thông giám cương mục có những nhận định về Nguyễn Trãi như sau:

- Theo nhận định của sử quan: Ông Trãi giúp Lê Thái Tổ khai quốc, rồi lại giúp Lê Thái Tông, tài trí, phép tắc, mưu mô, đạo đức, đều vượt hơn hết mọi người lúc bấy giờ.[82] - Theo lời phê của Tự Đức: Đời Lê Thái Tông, vua thì buông tuồng, bầy tôi thì chuyên quyền. Trãi nếu là người hiền, thì nên sớm liệu rút lui, ẩn náu tung tích để cho danh tiếng được toàn vẹn. Thế mà lại đi đón trước ngự giá, thả lỏng cho vợ làm việc hoang dâm, vô liêm sỉ. Vậy thì cái vạ tru di cũng là tự Trãi chuốc lấy. Như thế sao được gọi là người hiền?[83] - Theo Bảng nhãn Lê Quý Đôn khi xem đến đạo cáo sắc của Nguyễn Trãi: Đấy là phường loạn thần tặc tử, còn cáo sắc làm gì.

• Trong Lịch triều hiến chương loại chí, Lê Thánh Tông chú thích rằng:

Ức Trai tiên sinh, đương lúc Thái Tổ mới sáng nghiệp theo về Lỗi Giang, trong thì bàn kế hoạch nơi màn trướng, ngoài thì thảo văn thư dụ các thành; văn chương tiên sinh làm vẻ vang cho nước, lại được vua yêu tin quý trọng.[84]

• Hà Nhậm Đại, người thế kỷ XVI:

Công giúp hồng đồ cao nữa (tựa) núi Danh ghi thanh sử sáng bằng gương[85]

• Theo Đỗ Nghi: Nhà Lê sở dĩ lấy được thiên hạ đều do sức ông cả và Đỗ Nghi tiếc rằng:

Tiếc thay trời chưa muốn bình trị thiên hạ, cho nên cuối cùng ông vẫn chỉ làm chức hành khiển Đông đạo, không được giở hết hoài bão của mình; việc đó không phải là không may cho ông, mà chính là không may cho sinh dân đời Lê vậy.[86]

• Theo Dương Bá Cung: công lao của ông trùm khắp trên đời.[87]
• Lê Quý Đôn trong Kiến Văn tiểu lục nhận định về ông:

Khi vào yết kiến Bình Định vương ở Lỗi Giang liền được tri ngộ, viết thư gửi tướng súy nhà Minh, thảo hịch truyền đi các lộ, đứng vào bậc nhất một đời, chức vị Thượng thư, cấp bậc công thần. Cứ xem ông giúp chính trị hai triều vua hết lòng trung thành, tuy dâng lời khuyên răn thường bị đè nén mà không từng chịu khuất... nhưng vì tối nghĩa về "chỉ, túc" thành ra cuối cùng không giữ được tốt lành, thật đáng thương xót!... Người có công lao đứng đầu về việc giúp rập vua, thì ngàn năm cũng không thể mai một được".[88]

• Theo Nguyễn Năng Tĩnh:

Nước Việt ta, từ Đinh, Lê, Lý, Trần, đời nào sáng lập cơ nghiệp đế vương, tất cũng đều phải có các tướng tá giúp sức, nhưng tìm được người toàn tài toàn đức như Ức Trai tiên sinh, thật là ít lắm.[89]

• Ở thế kỷ XX, thủ tướng Phạm Văn Đồng đã đánh giá:

Nguyễn Trãi, người anh hùng của dân tộc, văn võ song toàn; văn là chính trị: chính trị cứu nước, cứu dân, nội trị ngoại giao "mở nền thái bình muôn thủa, rửa nỗi thẹn nghìn thu"; võ là quân sự: chiến lược và chiến thuật, "yếu đánh mạnh ít địch nhiều... thắng hung tàn bằng đại nghĩa"; văn và võ đều là võ khí, mạnh như vũ bão, sắc như gươm đao... Thật là một con người vĩ đại về nhiều mặt trong lịch sử nước ta.[90]

• Theo Keith Weller Taylor, một sử gia người Mĩ nghiên cứu về lịch sử Việt Nam:

Lúc đó phần nhiều người ở các vùng xung quanh Hà Nội tức là Đông Kinh theo chính trị của người Minh. Nguyễn Trãi là người Bắc thường, và ông phải chạy đến Thanh Hóa. Hơn 9.000 người Đông Kinh đã làm việc cai trị cho người Minh. Nguyễn Trãi viết thư cố thuyết phục họ bỏ người Minh theo Lê Lợi... Nguyễn Trãi là một nhà thơ tài năng, nhưng vai trò của ông về mặt chính trị và quân đội thì khá mờ nhạt. Lê Lợi và các tướng lĩnh khác chỉ muốn dùng tài năng thơ văn của Nguyễn Trãi để tuyên truyền và vận động dân chúng đứng về phía mình.[91]

• Theo Nguyễn Diên Niên:

Hành trạng của Nguyễn Trãi ở triều Lê không thể cho ta cái nhận thức ông là một lãnh tụ, linh hồn của Khởi nghĩa Lam Sơn. Ở ông, ông chỉ là một viên quan triều đình như bao viên quan khác. Ông nổi tiếng là ở tài văn chương được người đời ca ngợi trong chức vụ Thừa chỉ mà Thái Tổ ban cho. Lê Thánh Tông cũng đã có một câu đánh giá tài năng văn chương của ông: "Văn chương Nguyễn Trãi làm vẻ vang cho nước".

Theo tác giả này sách Tang thương ngẫu lục viết vào thế kỷ XVIII đã tạo nên truyền thuyết dân gian về vai trò Lê Lợi số 1, Nguyễn Trãi số 2. Sau này các nhà sử học ở Viện sử học như Phan Huy Lê cũng đã dựa vào truyền thuyết này để viết sách giáo khoa giảng dạy ở các trường học ở Việt Nam.[92]

• Theo một tác giả hiện đại Nguyễn Lương Bích:

Công lao sự nghiệp của Nguyễn Trãi rõ ràng là huy hoàng, vĩ đại, Nguyễn Trãi quả thật là anh hùng, là khí phách, là tinh hoa của dân tộc. Công lao quý giá nhất và sự nghiệp vĩ đại nhất của Nguyễn Trãi là tấm lòng yêu nước yêu dân tha thiết và sự nghiệp đánh giặc cứu nước vô cùng vẻ vang của ông. Ông đã đem hết tâm hồn, trí tuệ, tài năng phục vụ lợi ích của dân tộc trong phong trào khởi nghĩa Lam Sơn. Tư tưởng chính trị quân sự ưu tú và tài ngoại giao kiệt xuất của ông đã dẫn đường cho phong trào khởi nghĩa Lam Sơn đi tới thắng lợi.[93] Tố chất thiên tài của Nguyễn Trãi là sản phẩm của phong trào đấu tranh anh dũng của dân tộc trong một cao điểm của lịch sử. Thiên tài ấy đã để lại một sự nghiệp lớn về nhiều mặt mà chúng ta còn phải tiếp tục tìm hiểu thêm mới có thể đánh giá đầy đủ và chính xác được. Dầu sao, nếu chỉ xét về mặt văn hóa thì cũng có thể khẳng định rằng Nguyễn Trãi đã cắm một cột mốc quan trọng trên con đường tiến lên của dân tộc Việt Nam, đặc biệt là lĩnh vực văn học.

Về văn chương

Nguyễn Trãi được đánh giá là một nhà văn chính luận kiệt xuất.[94] Đời sau có nhiều người ca ngợi văn chương của ông:

• Nguyễn Mộng Tuân xem ông là "bậc văn bá"
• Lê Quý Đôn đánh giá ông là "văn thư thảo hịch giỏi hơn hết một thời"
• Tô Thế Nghi ca ngợi ông là "sông Giang sông Hán trong các sông và sao Ngưu sao Đẩu trong các sao"
• Phạm Đình Hổ xem văn chương của ông "có khí lực dồi dào... đọc không chán miệng"
• Theo Dương Bá Cung, văn Nguyễn Trãi "rõ ràng và sang sảng trong khoảng trời đất"
• Theo Phan Huy Chú: "văn chương mưu lược gắn liền với sự nghiệp kinh bang tế thế"
• Phạm Văn Đồng nhìn nhận văn chương Nguyễn Trãi "đạt đến đỉnh cao của nghệ thuật, đều hay và đẹp lạ thường"

Riêng những tác phẩm văn chính luận của ông mang tính chiến đấu xuất phát từ ý thức tự giác dùng văn chương phục vụ cho những mục đích chính trị, xã hội, thể hiện lý tưởng chính trị - xã hội cao nhất trong thời phong kiến Việt Nam.[95] Ngoài ra, các tác phẩm này còn phản ánh tinh thần dân tộc đã trưởng thành, điều này được đánh giá là một thành tựu lịch sử tư tưởng và lịch sử văn học Việt Nam.[96]

Về nhận định của Lê Thánh Tông trong thơ ca

Lê Thánh Tông trong bài "Quân minh thần lương" (君明臣良) của tập thơ "Quỳnh uyển cửu ca" (瓊苑九歌) có câu: "Ức Trai tâm thượng quang Khuê tảo" (抑齋心上光奎藻). Trong một thời gian dài, nhiều sách giáo khoa lịch sử và văn học dịch câu này là: "Tâm hồn Úc Trai trong sáng như sao Khuê buổi sớm". Nhà nghiên cứu Bùi Duy Tân khẳng định đây là một cách dịch sai lầm và lý giải nguồn gốc như sau:

Cách dịch câu thơ trên của Lê Thánh Tông như mọi người thường biết bắt đầu từ năm 1962, khi nhà sử học Trần Huy Liệu đưa ra bản dịch câu thơ đó trong bài viết nhân dịp kỷ niệm 520 năm ngày mất của Nguyễn Trãi, mà Bùi Duy Tân khẳng định là dịch sai: "Ức Trai lòng sáng như sao Khuê".[97] Bùi Duy Tân phân tích, trong câu dịch này, chữ "tảo" không được dịch, chữ "Khuê" bị hiểu sai nghĩa về văn cảnh. Các nhà xuất bản, trường học lần lượt sử dụng lời dịch sai này, xem đây là lời bình luận về nhân cách Nguyễn Trãi. Hệ quả là sau đó nhiều tác phẩm văn học, ca kịch... nói về Nguyễn Trãi dùng "sao Khuê" làm cách hoán dụ để nói về ông ("Sao Khuê lấp lánh", "Vằng vặc sao Khuê"...).

Trong giới nghiên cứu, giảng dạy văn học cổ đã từng có nhiều ý kiến nói về cách dịch sai này, nhưng ít tác giả làm rõ vấn đề.[98] Cần xem câu thơ của Lê Thánh Tông trong toàn bộ bài "Quân minh thần lương" để làm rõ nghĩa:

Nguyên văn chữ Hán:

高帝英雄蓋世名 文皇智勇撫盈成 抑齋心上光奎藻 武穆胸中列甲兵 十鄭第兄聯貴顯 二申父子佩恩榮 孝孫洪德承丕緒 八百姬周樂治平

Phiên âm Hán-Việt:

Cao Đế anh hùng cái thế danh Văn Hoàng trí dũng phú doanh thành Ức Trai tâm thượng quang Khuê tảo Vũ Mục hung trung liệt giáp binh Thập Trịnh đệ huynh liên quý hiển Nhị Thân phụ tử bội ân vinh Hiếu tôn Hồng Đức thừa phi sự Bát bách Cơ Chu lạc trị bình

Bài thơ này ca ngợi sự nghiệp nhà Hậu Lê. Bản dịch thơ của Hoàng Việt thi văn tuyển xuất bản năm 1958 (xuất bản trước thời điểm Trần Huy Liệu đưa ra bài viết có câu dịch được phổ biến năm 1962) được các nhà nghiên cứu đính chính câu thơ trên cho rằng đã dịch đúng:

Cao Đế anh hùng dễ mấy ai Văn Hoàng trí dũng kế ngôi trời Văn chương Nguyễn Trãi lòng soi sáng Binh giáp Lê Khôi bụng chứa đầy[99] Mười Trịnh vang lừng nền phú quý[f] Hai Thân sáng rạng vẻ cân đai[f] Cháu nay Hồng Đức nhờ ơn nước Cơ nghiệp Thành Chu vận nước dài

Một dị bản khác là Toàn Việt thi lục của Lê Quý Đôn, câu thứ 4 không dùng "liệt" mà dùng "uẩn" mang nghĩa chất chứa, được nhìn nhận là chuẩn xác hơn, và do đó đối chỉnh nghĩa với câu 3 về Nguyễn Trãi hơn. Theo nghĩa đen, "khuê" là một trong 28 vị tinh tú, biểu tượng của văn chương; tảo là loài rong biển, nghĩa rộng là màu vẻ đẹp đẽ, không phải mang nghĩa "sớm".[100]

"Khuê tảo" đi với nhau chỉ văn, đối với "giáp binh" ở câu dưới chỉ võ. Cách dùng "khuê" để chỉ văn chương khá quen thuộc, ngay cả Lê Thánh Tông trong "Quỳnh uyển cửu ca" cũng có viết "...thổ hồng nghê chí khí, quang khuê tảo chi văn" (nghĩa là: "nhả cái khí vồng mống, rạng cái vẻ văn chương..."). Do đó "khuê tảo" trong câu thơ của Lê Thánh Tông là ca ngợi văn chương Nguyễn Trãi chứ không phải ca ngợi nhân cách của ông.[101]

Tưởng niệm và vinh danh

Sự kiện, đền thờ

Năm 1956, Bộ Văn hóa Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tổ chức lần đầu tiên lễ kỷ niệm Nguyễn Trãi nhân 514 năm ngày mất của ông.[102] Sau đó, vào các năm 1962, 1967, Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đều đặn kỉ niệm 520 năm và 525 năm ngày mất của Nguyễn Trãi và đã phát hành một bộ tem về ông vào năm 1962.[103] Năm 1980, tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên Hợp Quốc UNESCO tổ chức kỷ niệm 600 năm ngày sinh Nguyễn Trãi. Cũng trong năm đó, Nhà nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam cho phát hành một bộ tem về Nguyễn Trãi nhân kỉ niệm 600 năm ngày sinh của ông.[104]

Đền thờ Nguyễn Trãi ở Nhị Khê, Hà Nội vốn là từ đường của họ Nguyễn Nhị Khê, được xây dựng sau khi vua Lê Thánh Tông chiêu tuyết cho ông. Đền còn lưu giữ bức chân dung Nguyễn Trãi cổ vẽ trên lụa và nhiều bức hoành phi nêu bật công lao và đức độ Nguyễn Trãi. Nhân dịp kỷ niệm 600 năm ngày sinh của Nguyễn Trãi, nhà thờ đã được tôn tạo mở rộng, có thêm phòng trưng bày về thân thế và sự nghiệp của Nguyễn Trãi và tượng đài Nguyễn Trãi. Đền được xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa vào tháng 1 năm 1964.

Đền thờ Nguyễn Trãi ở Côn Sơn, Hải Dương được khởi công xây dựng vào năm 2000 và khánh thành vào năm 2002. Tọa lạc tại khu vực động Thanh Hư, đền có mặt bằng rộng 10.000 m2, xoải dốc dưới chân dãy Ngũ Nhạc kề liền núi Kỳ Lân, chia thành nhiều cấp, tạo chiều sâu và tăng tính uy nghiêm. Nghệ thuật trang trí mô phỏng phong cách Lê và Nguyễn. Đền đã được công nhận Di tích nghệ thuật kiến trúc năm 2003. Ngoài ra, Nguyễn Trãi và Nguyễn Thị Lộ cũng được thờ ở làng Khuyến Lương, nay là phường Trần Phú, quận Hoàng Mai và ở xã Lệ Chi, huyện Gia Lâm, Hà Nội.

Hình ảnh trong văn hóa

Cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn Trãi đã trở thành cảm hứng cho nhiều tác phẩm nghệ thuật.

• Bí Mật Vườn Lệ Chi (kịch, tác giả: Hoàng Hữu Đản. Đạo diễn: Nghệ sĩ ưu tú Thành Lộc)
• Nguyễn Trãi ở Đông Quan (kịch, Nguyễn Đình Thi)
• Đêm của bóng tối (kịch, Lê Chí Trung)
• Vạn xuân (tiểu thuyết, Yveline Feray)
• Đêm Côn Sơn (thơ, Trần Đăng Khoa)
• Nguyễn Trãi (tiểu thuyết, Bùi Anh Tấn)
• Thiên mệnh anh hùng (phim dựa theo tiểu thuyết Nguyễn Trãi - quyển 2, Bức huyết thư - đạo diễn Victor Vũ).

Đường phố

Tại thành phố Hà Nội, từ thời Pháp thuộc đã có một con đường nhỏ và ngắn ở khu vực trung tâm mang tên đường Nguyễn Trãi (nay là đường Nguyễn Văn Tố). Cuối năm 1945, chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa cho đổi tên con đường này, đồng thời đặt tên đường Nguyễn Trãi cho một con đường dài hơn ở khu vực xung quanh hồ Hoàn Kiếm (nay là đường Lò Sũ). Tuy nhiên, sau đó đến đầu năm 1951, chính quyền Quốc gia Việt Nam thân Pháp trong đợt đổi tên đường cũ thời Pháp sang tên danh nhân Việt Nam với quy mô lớn thì vẫn duy trì tên đường Nguyễn Trãi vốn đã có từ Pháp thuộc này. Sau năm 1954, chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ban đầu vẫn duy trì đường Nguyễn Trãi cũ. Tuy nhiên đến năm 1964, trên cơ sở cho rằng con đường Nguyễn Trãi ngắn và nhỏ như vậy hoàn toàn không phù hợp với công lao to lớn của ông đối với đất nước, chính quyền Hà Nội lại cho đổi tên đường Nguyễn Trãi cũ thành đường Nguyễn Văn Tố và giữ nguyên cho đến ngày nay; còn tuyến Quốc lộ 6 đoạn từ Ngã Tư Sở đến vùng giáp ranh thị xã Hà Đông thuộc tỉnh Hà Đông cũ thì cho đặt tên là đường Nguyễn Trãi. Hiện nay, ở Hà Nội có 2 đường phố Nguyễn Trãi, đó là Đường Nguyễn Trãi chạy qua quận Đống Đa, Thanh Xuân và Nam Từ Liêm và Phố Nguyễn Trãi chạy qua phường Nguyễn Trãi, quận Hà Đông

Tại đô thành Sài Gòn – Chợ Lớn, từ năm 1954 chính quyền Quốc gia Việt Nam thân Pháp (tiền thân của Việt Nam Cộng hòa) cũng cho đặt tên một con đường mang tên là đường Nguyễn Trãi tại khu vực thành phố Chợ Lớn cũ. Tuy nhiên một năm sau, vào năm 1955 do thấy không phù hợp nên chính quyền này lại cho đổi tên đường Nguyễn Trãi cũ thành đường Trần Nhân Tôn và giữ nguyên cho đến ngày nay; còn tuyến đường Quang Trung cũ đoạn đi qua khu vực quận 5 ngày nay (cũng nằm trong khu vực thành phố Chợ Lớn cũ) vốn dài khoảng 4 km thì cho đặt tên là đường Nguyễn Trãi. Đến năm 1975, chính quyền quân quản Cộng hòa Miền Nam Việt Nam tiếp tục cho nhập chung và đổi tên đường Võ Tánh cũ ở khu vực quận 2 cũ (nay là quận 1) vốn dài khoảng 2 km thành đường Nguyễn Trãi. Như vậy đường Nguyễn Trãi hiện nay ở Thành phố Hồ Chí Minh dài khoảng 6 km.

Tại thị xã Cần Thơ thuộc tỉnh Cần Thơ cũ (nay là thành phố Cần Thơ trực thuộc trung ương), từ năm 1954, một phần Quốc lộ 4 cũ (nay gọi là Quốc lộ 1, nhưng phần này đã trở thành đường chính nội bộ, không còn là một phần của đường quốc lộ) đoạn từ vòng xoay trung tâm đến cầu Cái Khế cũng được đặt tên là đường Nguyễn Trãi. Sau năm 1975, chính quyền mới tiếp tục cho nhập chung và đổi tên đường Hai Bà Trưng cũ (đoạn từ cầu Cái Khế tới vòng xoay Ngã tư Bến xe) thành đường Nguyễn Trãi, giữ nguyên cho đến ngày nay. Bên cạnh đó từ trước năm 1975 tại thị trấn Cái Răng cũ (nay là phường Lê Bình, quận Cái Răng) cũng có một con đường quan trọng mang tên đường Nguyễn Trãi.

Trường học

Cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn Trãi đã trở thành cảm hứng của các ngôi trường trên cả nước, cụ thể như sau:

• Trường Tiểu học Nguyễn Trãi và trường THCS Nguyễn Trãi tại phường Nguyễn Trãi, quận Hà Đông, Hà Nội.
• Trường Đại học Nguyễn Trãi tại phố Lê Trọng Tấn, phường La Khê, quận Hà Đông, Hà Nội.
• Trường Trung học phổ thông chuyên Nguyễn Trãi, đường Nguyễn Văn Linh, phường Thanh Bình, thành phố Hải Dương, tỉnh Hải Dương.
• Trường THPT Nguyễn Trãi - Ba Đình, 50 Nam Cao, Giảng Võ, Ba Đình, Hà Nội.

Xem thêm

• Khởi nghĩa Lam Sơn
• Trần Nguyên Đán
• Nguyễn Phi Khanh
• Nguyễn Thị Lộ
• Vụ án Lệ Chi viên
• Người bị kết án oan sai trong lịch sử
• Nghi án chưa có lời giải trong lịch sử

Chú giải

• a)^ Một huyện xưa ở phủ Tầm Châu, Quảng Tây, Trung Quốc

• b)^ Một châu quận ở Quảng Tây, Trung Quốc

• c)^ Thiều Châu: là một châu quận thuộc Trung Quốc. Văn Hiến là Trương Cửu Linh

• d)^ Lỗi Giang: tên một địa điểm nằm ở trên bờ sông Mã, giữa huyện Cẩm Thủy, Bá Thước và Quan Hóa (Thanh Hóa)

• e)^ Nay thuộc thôn Đại Lai, xã Đại Lai, huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh

• f)^ Mười Trịnh là mười anh em họ Trịnh, con của Trịnh Khả đều làm quan trong triều, hai Thân là cha con Thân Nhân Trung và Thân Nhân Vũ

Chú thích và tham khảo

Ghi chú

1. ^ Ngày tháng trong bài này đều lấy theo lịch Gregory đón trước.
2. ^ a b Lịch triều hiến chương loại chí, tập 1, Soạn giả Phan Huy Chú, Dịch giả Viện sử học; Nhà xuất bản Giáo dục, 2005, Nguyễn Trãi, tr. 274.
3. ^ a b Lịch triều hiến chương loại chí, tập 1, Soạn giả Phan Huy Chú, Dịch giả Viện sử học; Nhà xuất bản Giáo dục, 2005, Nguyễn Trãi, tr. 274, 275.
4. ^ Đại Việt sử ký toàn thư.
5. ^ Việt sử thông giám Cương mục.
6. ^ Đại Việt Sử ký toàn thư, thuộc Minh, 1427.
7. ^ Theo SGK ngữ văn 10, tập hai, Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam.
8. ^ a b Đại Việt sử ký toàn thư, Nhà xuất bản Thời đại, 2013, tr. 411.
9. ^ Trần Huy Liệu 1966, tr. 19. Nguyễn Lương Bích 1973, tr. 39 thì ghi rằng chỉ có bốn người con là Nguyễn Trãi, Nguyễn Báo, Nguyễn Hùng và Nguyễn Ly.
10. ^ Trần Huy Liệu 1966, tr. 49.
11. ^ a b Đại Việt sử ký toàn thư, Nhà xuất bản Khoa học xã hội, 1998, tập 1,2,3.
12. ^ Nguyễn Hữu Sơn 2007, tr. 49.
13. ^ Trần Huy Liệu 1966, tr. 20.
14. ^ Đại Việt sử ký toàn thư, Nhà xuất bản Thời đại, 2013, tr. 434.
15. ^ Đại Việt sử ký toàn thư, Nhà xuất bản Thời đại, 2013, tr. 452.
16. ^ Lịch triều hiến chương loại chí, tập 1, Nhà xuất bản Giáo dục, 2005. tr. 274.
17. ^ Đại Việt sử ký toàn thư, Nhà xuất bản khoa học xã hội, tập 2, 1998, tr. 222.
18. ^ Nguyễn Lương Bích 1973, tr. 58.
19. ^ a b Nguyễn Lương Bích 1967, tr. 23-38.
20. ^ Trần Huy Liệu 1966, tr. 21.
21. ^ Nguyễn Lương Bích 1973, tr. 62-63.
22. ^ Nguyễn Lương Bích 1973, tr. 79-80.
23. ^ Suy ngẫm về 20 năm, một chớp mắt của lịch sử đầu thế kỷ XV, Nguyễn Diên Niên, Nhà xuất bản Tri thức, 2013, tr. 112, 113, 114, 115, 116, 117.
24. ^ Lê Quý Đôn 1978, tr. 33Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFLê_Quý_Đôn1978 (trợ giúp).
25. ^ Hoàng Xuân Hãn 1966, tr. 3-23. Đặng Nghiêm Vạn 1967, tr. 42-49. Phan Huy Lê trong sách Khởi nghĩa Lam Sơn (Nhà xuất bản Khoa học xã hội, 1988) cũng ghi tên Nguyễn Trãi vào danh sách người dự hội thề Lũng Nhai.
26. ^ Trần Huy Liệu 1960, tr. 22Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFTrần_Huy_Liệu1960 (trợ giúp).
27. ^ Nhị Khê Nguyễn tộc thế phả, thế phả của họ Nguyễn Nhị Khê.
28. ^ Suy ngẫm về 20 năm, một chớp mắt của lịch sử đầu thế kỷ XV, Nguyễn Diên Niên, Nhà xuất bản Tri thức, 2013, tr. 107.
29. ^ Suy ngẫm về 20 năm, một chớp mắt đầu thế kỉ 15, Nhà xuất bản Tri thức, 2013, tr. 117.
30. ^ Lê Quý Đôn, Toàn Việt thi lục, tiểu chú về Nguyễn Trãi.
31. ^ Nguyễn Hữu Sơn 2007.
32. ^ “Đinh tộc ngọc phả (phần bốn)”. Đinh Xuân Vinh. Truy cập ngày 11 tháng 3 năm 2018.
33. ^ Nhị Khê Nguyễn tộc thế phả chép là Lê Lợi vi vương, Nguyễn Trãi vi thần. Gia phả của nhà Lưu Nhân Chú ghi rằng chính cha Lưu Nhân Chú là Lưu Trung, anh rể Lưu Nhân Chú là Phạm Cuống và Lưu Nhân Chú mới là người nghĩ và thi hành kế này.
34. ^ Trần Huy Liệu 1966, tr. 110.
35. ^ Trần Huy Liệu 1966, tr. 114.
36. ^ Ngô Sĩ Liên 1968, tr. 30 và Lê Quý Đôn 2007, tr. 66Lỗi harv: nhiều mục tiêu (2×): CITEREFLê_Quý_Đôn2007 (trợ giúp).
37. ^ Đại Việt thông sử, quyển 1, Đế kỷ đệ nhất.
38. ^ Lê Quý Đôn 2007, tr. 64Lỗi harv: nhiều mục tiêu (2×): CITEREFLê_Quý_Đôn2007 (trợ giúp).
39. ^ Nguyễn Hữu Sơn 2007, tr. 50, dẫn lại từ Ức Trai thi tập tự của Trần Khắc Kiệm.
40. ^ Nguyễn Trãi 1976, tr. 64.
41. ^ Đại Việt sử ký toàn thư, Nhà xuất bản Khoa học xã hội Hà Nội, 1993, bản điển tử, trang 351.
42. ^ a b Đại Việt sử ký toàn thư, Nhà xuất bản Khoa học xã hội Hà Nội, 1993, bản điển tử, trang 351, 352.
43. ^ Ngô Sĩ Liên 1968, tr. 47-48.
44. ^ Đại Việt sử ký toàn thư, Nhà xuất bản Khoa học xã hội Hà Nội, 1993, bản điển tử, trang 351, 352, 353, 354.
45. ^ Đại Việt sử ký toàn thư, Nhà xuất bản Khoa học xã hội Hà Nội, 1993, bản điện tử, trang 361, 362, 366.
46. ^ Đại Việt sử ký toàn thư, bản kỷ, quyển 10.
47. ^ Lê Quý Đôn 2007, tr. 89Lỗi harv: nhiều mục tiêu (2×): CITEREFLê_Quý_Đôn2007 (trợ giúp).
48. ^ Ngô Sĩ Liên 1968, tr. 78.
49. ^ Ngô Sĩ Liên 1968, tr. 81.
50. ^ Ngô Sĩ Liên 1968, tr. 104 ghi rằng vua không chấp nhận đề nghị này của các quan đại thần. Tuy vậy, trong Ức Trai di tập tự của Trần Khắc Kiệm ghi chức quan của Nguyễn Trãi có chép là ông hầu giảng tòa Kinh Diên và cầm đầu Ngũ kinh Bác sĩ.
51. ^ Nguyễn Trãi 1976, tr. 211. Trần Văn Giáp trong Ức Trai quân trung từ mệnh tập bổ biên, Tài liệu đánh máy, Thư viện Quốc gia Việt Nam cho rằng sách Dư địa chí nằm trong một bộ sách có nhan đề Quốc thư bảo huấn và phỏng đoán rằng đây có thể là một bộ sử lớn, bách khoa thư hoặc tùng thư.
52. ^ Đại Việt sử ký toàn thư, Nhà xuất bản Khoa học xã hội, 1993, bản điện tử, trang 378.
53. ^ Đại Việt sử ký toàn thư, Nhà xuất bản Khoa học xã hội, 1993, bản điện tử, trang 384.
54. ^ Lịch triều hiến chương loại chí, Tập 1, Nhà xuất bản Giáo dục, 2006, Phan Huy Chú, Nhân vật chí, trang 276.
55. ^ Đại Việt thông sử, Nhà xuất bản Văn hóa thông tin, 1976, trang 243.
56. ^ a b c Đại Việt sử ký toàn thư, Bản kỷ quyển 11
57. ^ Trần Huy Liệu 1966, tr. 29.
58. ^ Đinh Khắc Thuận (2002), Chức quan của Nguyễn Trãi và vị thế của ông trong triều đình Nhà Lê, Tạp chí Hán Nôm số 4 năm 2002: Viện nghiên cứu Hán Nôm, truy cập ngày 13 tháng 6 năm 2020Quản lý CS1: địa điểm (liên kết)[liên kết hỏng]
59. ^ Nguyễn Trãi 1976, tr. 204. Chức Đề cử Tư Phúc tự (trông coi chùa Côn Sơn) có lẽ được Lê Thái Tông ban cho Nguyễn Trãi vào khoảng mười năm thanh chức, tức khoảng năm 1430 đến những năm 1440.
60. ^ Nguyễn Hữu Sơn 2007, tr. 50, dẫn lại từ Trần Khắc Kiệm, Ức Trai di tập tự. Trần Huy Liệu 1966, tr. 29 thì ghi hai đạo là Đông đạo và Bắc đạo.
61. ^ Ngô Sĩ Liên 1968, tr. 131.
62. ^ Nguyễn Trãi 1976, tr. 246.
63. ^ Nguyễn Hữu Sơn 2007, tr. 45.
64. ^ Lê Quý Đôn 2007, tr. 128Lỗi harv: nhiều mục tiêu (2×): CITEREFLê_Quý_Đôn2007 (trợ giúp).
65. ^ Ngô Sĩ Liên 1968, tr. 189.
66. ^ Lê Quý Đôn 2007, tr. 309Lỗi harv: nhiều mục tiêu (2×): CITEREFLê_Quý_Đôn2007 (trợ giúp).
67. ^ “Về tư tưởng triết học của Nguyễn Trãi”. Doãn Chính.
68. ^ Trần Huy Liệu 1966, tr. 74.
69. ^ Nguyễn Hữu Sơn 2007, tr. 78.
70. ^ Lương Minh Cừ - Nguyễn Thị Hương. “Về tư tưởng nhân nghĩa của Nguyễn Trãi”. Tạp chí Triết học, số 12 (198), tháng 11 - 2007. Bản gốc lưu trữ ngày 13 tháng 3 năm 2018. Truy cập ngày 12 tháng 3 năm 2018.
71. ^ Trần Huy Liệu 1966, tr. 144.
72. ^ Trần Huy Liệu 1966, tr. 56.
73. ^ Nguyễn Hữu Sơn 2007, tr. 164-173.
74. ^ Trần Quốc Vượng. “Nguyễn Trãi trong bối cảnh văn hóa Việt Nam”. Nhà xuất bản Văn học, Hà Nội, 2003, tr. 727-742. Bản gốc lưu trữ ngày 12 tháng 3 năm 2018. Truy cập ngày 12 tháng 3 năm 2018.
75. ^ Đại Việt thông sử, tác giả Lê Quý Đôn, dịch giả Ngô Thế Long, Nhà xuất bản Văn hóa thông tin, 1976, trang 136.
76. ^ Nguyễn Trãi 1976, tr. 99.
77. ^ Nhiều tác giả 1963, tr. 385.
78. ^ Trần Văn Giáp trong Ức Trai quân trung từ mệnh tập bổ biên, Tài liệu đánh máy, Thư viện Quốc gia Việt Nam phê phán người đem Lam Sơn thực lục gán ghép cho Nguyễn Trãi là thiếu thận trọng.
79. ^ [1]
80. ^ Trần Huy Liệu 1966, tr. 159.
81. ^ Nhiều tác giả 2007, tr. 17.
82. ^ Khâm định Việt sử Thông giám cương mục, Chính biên quyển 20.
83. ^ Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Chính biên quyển 17.
84. ^ Lịch triều hiến chương loại chí, Tập 1, Nhà xuất bản Giáo dục, 2006, trang 277.
85. ^ Hà Nhiệm Đại, Khiếu vịnh tập, dẫn trong Quốc âm thi tập, bản phiên âm của Nhà xuất bản Văn Sử Địa, 1956, trang 16.
86. ^ Dương Bá Cung, Bình luận chư thuyết trong Ức Trai di tập, quyển 5.
87. ^ Dương Bá Cung, Tiên sinh sự trạng khảo trong Ức Trai di tập, quyển 5.
88. ^ Lê Quý Đôn, Kiến văn tiểu lục, Nhà xuất bản Văn hóa thông tin, 2007, tr. 308-309. Ý Lê Quý Đôn nói theo lời của Lão Tử, cho rằng Nguyễn Trãi có tài nhưng không biết thời thế không thuận lợi thì nên rút lui nên mới gặp họa.
89. ^ Nguyễn Năng Tĩnh, Tựa Ức Trai di tập của Dương Bá Cung.
90. ^ Phạm Văn Đồng, Nguyễn Trãi, người anh hùng của dân tộc, báo Nhân dân số 3099, ngày 19 tháng 9 năm 1962.
91. ^ Cái nhìn mới về Việt Nam, BBC phỏng vấn giáo sư Keith Weller Taylor, giảng dạy môn lịch sử Việt Nam tại đại học Cornell, Hoa Kỳ xoay quanh một số quan điểm mới của giới nghiên cứu nước ngoài nhìn về Việt Nam.
92. ^ Suy ngẫm về 20 - một chớp mắt của lịch sử đầu thế kỷ XV, Nguyễn Diên Niên, Nhà xuất bản Tri thức, 2013, tr. 139.
93. ^ Nguyễn Lương Bích, trang 603.
94. ^ Bùi Duy Tân, sách đã dẫn, tr. 72.
95. ^ Bùi Duy Tân, sách đã dẫn, tr. 79.
96. ^ Bùi Duy Tân, sách đã dẫn, tr. 73, 76.
97. ^ Bùi Duy Tân, sách đã dẫn, tr. 94.
98. ^ Bùi Duy Tân, sách đã dẫn, tr. 95.
99. ^ Lê Khôi ở đây là Khai quốc công thần Lê Khôi, người gọi vua Lê Thái Tổ bằng chú ruột.
100. ^ Bùi Duy Tân, sách đã dẫn, tr. 96.
101. ^ Bùi Duy Tân, sách đã dẫn, tr. 96-97.
102. ^ Trần Huy Liệu 1966, tr. 5.
103. ^ “Nguyễn Trãi (1380 - 1442)”. Bản gốc lưu trữ ngày 12 tháng 3 năm 2018. Truy cập ngày 12 tháng 3 năm 2018.
104. ^ “Kỷ niệm 600 năm năm sinh Nguyễn Trãi (1380 - 1980)”. Công ty Tem Việt Nam. Bản gốc lưu trữ ngày 12 tháng 3 năm 2018. Truy cập ngày 12 tháng 3 năm 2018.

Thư mục

• Nhiều tác giả (2006), Lam Sơn thực lục, Bản dịch, Hà Nội: Nhà xuất bản Khoa học xã hội

• Ngô Sĩ Liên (1967), Đại Việt sử ký toàn thư, Bản dịch, 2, Hà Nội: Nhà xuất bản Khoa học xã hội

• Ngô Sĩ Liên (1968), Đại Việt sử ký toàn thư, Bản dịch, 3, Hà Nội: Nhà xuất bản Khoa học xã hội

• Lê Quý Đôn (2007), Đại Việt thông sử (PDF), Hà Nội: Nhà xuất bản Văn hoá - Thông tin, Bản gốc (PDF) lưu trữ ngày 27 tháng 10 năm 2020, truy cập ngày 12 tháng 3 năm 2018
• Lê Quý Đôn (2007), Kiến văn tiểu lục, Hà Nội: Nhà xuất bản Văn hoá - Thông tin
• Phan Huy Chú (1961), Lịch triều hiến chương loại chí, Bản dịch, 4, Hà Nội: Nhà xuất bản Sử học

• Quốc sử quán triều Nguyễn (1969), Đại Nam nhất thống chí, Hà Nội: Nhà xuất bản Khoa học xã hội

• Nhiều tác giả (1963), Mấy vấn đề về sự nghiệp và thơ văn Nguyễn Trãi: Nhân kỷ niệm 520 năm ngày Nguyễn Trãi mất, Hà Nội: Nhà xuất bản Khoa học

• Trần Huy Liệu (1966), Nguyễn Trãi, Hà Nội: Nhà xuất bản Khoa học

• Hoàng Xuân Hãn (1966), Những lời thề của Lê Lợi, Sài Gòn: Tập san Sử - Địa số 1 - 2

• Nguyễn Lương Bích (1967), Nguyễn Trãi tham gia khởi nghĩa Lam Sơn từ bao giờ ?, Hà Nội: Tạp chí Nghiên cứu lịch sử số 98

• Đặng Nghiêm Vạn (1967), Tìm thấy gia phả dòng họ Lưu Nhân Chú, Hà Nội: Tạp chí Nghiên cứu lịch sử số 105

• Trần Văn Giáp (1970), Ức Trai Quân trung từ mệnh tập bổ biên, Hà Nội: Tài liệu đánh máy

• Nguyễn Lương Bích (1973), Nguyễn Trãi đánh giặc cứu nước, Hà Nội: Nhà xuất bản Quân đội Nhân dân

• Nguyễn Trãi (1976), Nguyễn Trãi toàn tập, Hồ Chí Minh: Nhà xuất bản Khoa học xã hội

• Phan Huy Lê (1988), Khởi nghĩa Lam Sơn, Hà Nội: Nhà xuất bản Khoa học xã hội

• Đinh Công Nhiếp (2010), Đinh tộc ngọc phả (phần ba), Đinh Xuân Vinh, truy cập ngày 11 tháng 3 năm 2018.

• Đinh Công Nhiếp (2010), Đinh tộc ngọc phả (phần bốn), Đinh Xuân Vinh, truy cập ngày 11 tháng 3 năm 2018.

• Nguyễn Hữu Sơn (2007), Nguyễn Trãi - Về tác gia và tác phẩm, Hà Nội: Nhà xuất bản Giáo dục

• Nhiều tác giả (2007), Bài tập Ngữ văn 10 tập hai (nâng cao), Hà Nội: Nhà xuất bản Giáo dục

• Bùi Duy Tân (1999), Khảo và luận về một số tác gia-tác phẩm văn học trung đại Việt Nam, tập 1, Hà Nội: Nhà xuất bản Khoa học giáo dục

Liên kết ngoài

Wikisource có các tác phẩm của hoặc nói về:Nguyễn Trãi Wikisource tiếng Việt có toàn văn tác phẩm về: Nguyễn Trãi - Thị Lộ

• Thuyết minh về Nguyễn Trãi - cuộc đời và sự nghiệp qua góc nhìn văn học
• Tư liệu liên quan tới Nguyen Trai tại Wikimedia Commons
• Nguyễn Trãi tại Từ điển bách khoa Việt Nam
• Thơ chữ Hán và thơ chữ Nôm Nguyễn Trãi - Quan niệm thẩm mỹ và phương thức nghệ thuật 2012 Phạm Thị Ngọc Hoa Thư viện Quốc gia Việt Nam
• Quốc âm thi tập của Nguyễn Trãi trong dòng thơ Nôm đường luật Việt Nam thời Trung đại 2005 La Kim Liên
• Nguyễn Trãi, ngôi sao Khuê của văn hóa Việt Nam Giáo sư sử học VĂN TÂM Nhân Dân Thứ Sáu, 05/03/2004, 09:40:00 lưu 28/12/2003

x t s Nguyễn Trãi (1380–1442)
Người thân	Nguyễn Phi Khanh · Trần Nguyên Đán · Trần Nguyên Hãn · Nguyễn Thị Lộ · Nguyễn Anh Vũ
Tác phẩmcủa ông	Ức Trai thi tập (chữ Hán) · Quốc âm thi tập (chữ Nôm) · Dư địa chí · Quân trung từ mệnh tập · Bình Ngô đại cáo · Lam Sơn thực lục (vẫn còn tranh cãi về tác giả thực sự)
Tác phẩmvề ông	Bí Mật Vườn Lệ Chi (vở kịch của Hoàng Hữu Đản) · Thiên mệnh anh hùng (phim của đạo diễn Victor Vũ, 2012)
Vinh danh	Trường Trung học phổ thông chuyên Nguyễn Trãi, Hải Dương · Trường Đại học Nguyễn Trãi · Bệnh viện Nguyễn Trãi · Trường Trung học phổ thông Nguyễn Trãi – Ba Đình
Liên quan	Chiến tranh Đại Ngu - Minh · Khởi nghĩa Lam Sơn · Văn học Việt Nam thời Lê sơ · Khu di tích Côn Sơn – Kiếp Bạc · Vụ án Lệ Chi viên · Văn hóa Lê–Mạc
Thể loại · Wikiquote

x t s Tuyên ngôn độc lập Việt Nam
Nam quốc sơn hà (Khuyết danh, 981) • Bình Ngô đại cáo (Nguyễn Trãi, 1428) • Tuyên ngôn độc lập Việt Nam (Hồ Chí Minh, 1945)

x t s Khởi nghĩa Lam Sơn (1418–1427)
Sự kiện chính	Hội thề Lũng Nhai Chiến dịch giải phóng Nghệ An Trận Tốt Động – Chúc Động Trận Xương Giang Trận Chi Lăng – Xương Giang Hội thề Đông Quan
Tướng lĩnh Lam Sơn	Lê Lợi Lê Lai Lê Thạch Lê Thận Đinh Lễ Lê Lễ Lý Triện Phạm Văn Xảo Trần Nguyên Hãn Lưu Nhân Chú Lê Sát Lê Ngân Nguyễn Trãi Trịnh Khả Đỗ Bí Trịnh Khắc Phục Lê Thụ Phạm Vấn Nguyễn Lý Lê Văn Linh Bùi Quốc Hưng Nguyễn Chích Lê Văn An Đinh Liệt Lê Khôi Trịnh Lỗi Doãn Nỗ Bùi Bị Nguyễn Xí Lê Ê Trịnh Lỗi Lê Hiểm Lê Khả Lãng Đỗ Khuyển Trương Lôi Trương Chiến Đinh Lan Vũ Uy Lê Sao Lê Lạn Lê Thiệt Lê Chương Lê Dao Lê Hài Nguyễn Tuấn Thiện Nguyễn Nhữ Lãm Ngô Sĩ Liên Lý Tử Tấn Nguyễn Nhữ Soạn Nguyễn Mộng Tuân Đào Công Soạn Phạm Cuống Lưu Trung Trần Lựu Lê Tư Tề Ngô Kinh Ngô Từ
Tướng lĩnh nhà Minh	Lý An Phương Chính Trần Trí Lý Bân Sơn Thọ Mã Anh Mã Kỳ Vương Thông Vương An Lão Mộc Thạnh Liễu Thăng Lương Minh Lý Khánh Thôi Tụ Hoàng Phúc Trương Phụ Cố Hưng Tổ Từ Hanh Đàm Trung Thái Phúc Lý Lượng Lưu Thanh Trần Hiệp Dặc Khiêm Hà Trung Cao Tường Hoa Anh Sư Hựu Phùng Quý Chu Kiệt Nguyễn Sao Trương Hùng Vi Lượng Tạ Phượng Hoàng Thành Tôn Tụ Trương Lân Lưu Thanh Kim Dận Lý Nhiệm
Cộng sự người Việtcủa nhà Minh	Phan Liêu Nguyễn Huân Bùi Bá Kỳ Mạc Thúy Lương Nhữ Hốt Đỗ Duy Trung Trần Phong Cầm Bành Cầm Lạn Đỗ Phú Lộ Văn Luật Trần Đinh Đào Quý Dung Mạc Viễn Mạc Địch
Thư tịch	Bình Ngô đại cáo Lam Sơn thực lục Văn bia Vĩnh Lăng Quân trung từ mệnh tập

x t s Các công thần khai quốc nhà Lê sơ (1418-1427)
Tướng tử trận khi khởi nghĩa chưa kết thúc:	Lê Lai • Lê Thạch • Đinh Lễ • Lý Triện
Công thần bị sát hại thời Lê sơ:	Phạm Văn Xảo • Trần Nguyên Hãn • Lưu Nhân Chú • Lê Sát • Lê Ngân • Nguyễn Trãi • Trịnh Khả • Đỗ Bí • Trịnh Khắc Phục • Lê Thụ
Công thần toàn danh:	Phạm Vấn • Nguyễn Lý • Lê Văn Linh • Bùi Quốc Hưng • Nguyễn Chích • Lê Văn An • Đinh Liệt • Lê Khôi • Trịnh Lỗi • Doãn Nỗ • Bùi Bị • Nguyễn Xí • Phạm Cuống • Lê Miễn • Lê Chiến • Lê Đính • Lê Chuyết • Nguyễn Nhữ Lãm • Lê Sao • Lê Kiệm • Lê Bật • Lê Lạn • Lê Thiệt • Lê Chương • Lê Dao • Lê Hài • Lê Thiện

x t s Danh nhân văn hóa Việt Nam
Nguyễn Trãi  • Nguyễn Du  • Hồ Chí Minh

Cổng thông tin:

• Lịch sử
• Lịch sử Việt Nam
• Văn hóa
• Văn học
• Thiên nhiên
• Việt Nam

Tiêu đề chuẩn	BNF: cb12026869g (data) GND: 123017696 ISNI: 0000 0000 8102 8910 LCCN: n82018093 NKC: xx0117563 NTA: 072750618 PLWABN: 9810547569905606 SUDOC: 028432134 Trove: 898126 VIAF: 24615473 WorldCat Identities (via VIAF): 24615473