Những Rào Cản đối Với Tư Duy Phản Biện - Toàn Thua

Đó là kết quả của một khảo sát do thầy Bùi Thế Nhưng - Giáo viên Trường THPT Trần Hưng Đạo (Hưng Yên) cùng đồng nghiệp thực hiện. Bằng cách sử dụng phiếu lấy thông tin học tập trên khoảng 1000 học sinh, kết quả thu được khá bất ngờ.

Học sinh yếu năng lực vận dụng

Theo kết quả khảo sát trên, khoảng 20% học sinh được hỏi thú nhận rằng mình yếu mọi mặt (cả kiến thức và kĩ năng hành văn); khoảng 30% công nhận mình còn yếu kém, hổng về kiến thức bộ môn và 37% thừa nhận kĩ năng hành văn còn yếu.

Qua lấy thông tin thực tế bằng phương pháp khảo sát, thầy Bùi Thế Nhưng cho biết, đa số học sinh học Văn chỉ nhớ và hiểu được kiến thức cơ bản từ những bài giảng của thày cô – theo kiểu ghi nhớ máy móc mà chưa có ý thức vận dụng sáng tạo trong làm bài thi cũng như trong cuộc sống.

Nói cách khác là năng lực vận dụng của các em rất yếu. Nhiều em thường xuyên lệ thuộc tài liệu cả trong khi học lẫn trong khi làm bài thi. Nhiều em nói không dám nêu ý kiến riêng vì sợ sai, sợ giáo viên trừ điểm.

Rào cản lớn nhất là tư duy phản biện

Nhận định của thầy Bùi Thế Nhưng, hiện nay, có rất nhiều thuận lợi để học sinh phát huy tư duy phản biện. Chương trình môn Ngữ Văn ở THPT có độ mở tương đối. Nó thể hiện ngay ở sự phong phú của nội dung và kiểu bài học. Nhất là có sự bổ sung của phần nghị luận xã hội.

Mục tiêu dạy học của bộ môn Văn cũng khá phức hợp. Thêm vào nữa là tính chất đặc thù bộ môn Văn – vừa khoa học, vừa nghệ thuật. Điều đó có thể mở ra trước mắt người học cả một chân trời tri thức và khả năng liên tưởng so sánh, cảm nhận, thẩm bình, đánh giá không giới hạn.

Thêm nữa, việc đổi mới kiểm tra, đánh giá của bộ môn Ngữ Văn gần đây làm sống dậy mạnh mẽ ý thức cá nhân người học. Họ có thể thoải mái bộc lộ quan điểm riêng của bản thân mà không sợ “chệch” ý thầy. 

Tiêu chí đúng, sai được thay bằng lập luận có thuyết phục hay không? Đây là cơ hội để học sinh phát huy tối đa khả năng học tập, hiểu biết của mình.

Không khí học tập đầy ắp tính dân chủ của nền giáo dục hiện đại cũng tạo nhiều cơ hội cho người học phát huy tiềm năng sáng tạo của bản thân. 

Và, trong bối cảnh hiện nay, toàn ngành đang thi đua “xây dựng trường học thân thiện, học sinh tích cực” thì tính sáng tạo của học sinh càng có điều kiện thăng hoa.

Đó là chưa kể, sự tương tác học sinh với học sinh, học sinh với giáo viên trong quá trình dạy học nhiều khi làm lóe sáng trong người học những ý tưởng kì diệu. 

Điều này khó có thể có đối với người nằm ngoài quá trình dạy học. Tài liệu tham khảo của bộ môn ngày càng phong phú, dễ tìm. Phương tiện đọc, lưu trữ cũng rất dễ dàng. Điều này giúp học sinh mở rộng kiến thức cần thiết cho những phản biện khi có thể.

Tuy nhiên, theo thầy Bùi thế Nhưng, rào cản lớn nhất cho những phản biện của học sinh trong dạy học nói chung và dạy học Văn nói riêng có lẽ là tư duy phản biện ở cả thày và trò.

Phần lớn giáo viên hiện nay, khi đứng trên bục giảng đều không muốn học sinh phản biện lại những gì mình nêu ra. Có nhiều lí do khác nhau: Danh dự, uy tín, hạn chế về chuyên môn (ở một bộ phận giáo viên)… Thậm chí, có người gay gắt hơn thì coi phản biện của học sinh là hành vi vô lễ (cãi thầy).

Giáo viên cũng dường như chưa có thói quen nhận lỗi trước học trò (khi có lỗi) mà chỉ quen “luôn đúng”, duy nhất đúng trước chúng. Vì lẽ đó mà học sinh cũng ít biểu hiện (ít dám) phản biện, chưa kể phản biện gay gắt…

Bên cạnh đó, ngày nay không có nhiều học sinh thật sự yêu thích, say sưa môn Văn. Mà không đam mê thì không có động lực, hứng thú để tìm tòi, nghiên cứu, sáng tạo. Vì vậy, thầy nói sao thì nghe thế.

Không những thế, điều kiện kiến thức, môi trường học tập, thời gian tiết học, bài học cũng còn nhiều bất cập. Chương trình vẫn ôm đồm, nặng tính hàn lâm, nhiều đơn vị kiến thức không cần thiết những vẫn phải học, gây nhàm chán.

Tình huống bỏ ngỏ luôn là xuất phát điểm của tìm tòi

Thầy Bùi Thế Nhưng chia sẻ: Tôi có thói quen kết thúc mỗi tiết học bằng một câu hỏi: Có em nào còn băn khoăn, thắc mắc hay hỏi thêm gì về vấn đề/ bài này nữa không? Ánh mắt của ông lão Sơn tràng đầy vẻ lo lắng khi nhìn ra ngoài mặt phá (lúc này chỉ còn duy nhất một chiếc thuyền vó) nói lên điều gì? Nguyễn Minh Châu có gửi gắm gì ở ánh mắt ấy không? Trong Đây thôn Vĩ Giạ có những dấu hiệu của thơ tượng trưng, siêu thực không? ...

Đã không ít lần tôi nhận được những câu hỏi rất hay từ học sinh. Chẳng hạn: Gọi vẻ đẹp của người vợ nhặt (trong truyện ngắn Vợ nhặt – Kim Lân) là “vẻ đẹp khuất lấp” liệu có gượng gạo, bởi vì đó là vẻ đẹp vượt lên trên hoàn cảnh cơ mà?

Do hạn chế về thời gian cũng như đặc thù của môn Văn nên không phải vấn đề nào đưa ra cũng giải quyết dứt điểm trong giờ học được. Và thầy Nhưng cho rằng, những tình huống còn bỏ ngỏ trong các bài học luôn là xuất phát điểm cho những tìm tòi, khám phá, sáng tạo của học sinh, nhất là những học sinh yêu thích và say mê môn Văn.

Người có tư duy phản biện thường có khả năng tư duy, phân tích, đánh giá vấn đề khách quan, đa chiều và logic. Kỹ năng này rất hữu ích trong việc hình thành và phát triển các kỹ năng mềm khác. Vậy tư duy phản biện là gì? Cách rèn luyện tư duy phản biện ra sao? Hãy cùng tìm hiểu qua bài viết dưới đây.

Tư duy phản biện không có định nghĩa chung hay cụ thể nào. Phần lớn các giải thích về tư duy phản biện đều nhấn mạnh đến tầm quan trọng của sự rõ ràng, chặt chẽ, hệ thống khi lập luận.

Trong tiếng Anh, tư duy phản biện (critical thinking) đề cập đến khả năng suy nghĩ rõ ràng và có lập luận đúng đắn về niềm tin của mỗi cá nhân hay những gì mà bạn đang làm. Nó bao gồm khả năng vận dụng suy nghĩ độc lập (independent thinking) và suy nghĩ phản chiếu (reflective thinking).

Tư duy phản biện có thể được chia thành hai loại:

Tư duy phản biện tự điều chỉnh: Bản thân mỗi người đều sẽ có những ý kiến, quan điểm chủ quan khi nhìn nhận một vấn đề nào đó. Những ý kiến đó có thể đúng hoặc sai. Nhưng để đánh giá được chính xác, bạn cần phải có tư duy phản biện tự điều chỉnh. Đây là quá trình mỗi người tự tranh luận, đấu tranh với những quan điểm của chính mình trong nội tâm. Bằng cách tư duy từng bước trong đầu, mỗi người sẽ tự mình đánh, phản bác lại những quan điểm chủ quan, tự hoàn thiện và đưa ra câu trả lời xác đáng nhất.

Tư duy phản biện ngoại cảnh: Mỗi cá nhân sẽ có những lối suy nghĩ, lập luận khác nhau. Vì vậy, quan điểm cũng sẽ chênh lệch với nhau và với chân lý. Tư duy phản biện ngoại cảnh được hình thành để giải quyết vấn đề này. Trình tự tư duy phản biện ngoại cảnh có 3 bước:

• Nhận thức: nhận thức được vấn đề và mấu chốt của nó, tổng hợp quan điểm và ý kiến của người khác
• Đánh giá: nhận thức rõ ràng ý kiến phản biện của người khác và của bản thân sẽ giúp bạn đi đến bước đưa ra những đánh giá khách quan nhất
• Phản biện vấn đề: từ những đánh giá trước đó, rút ra được lập luận để phản biện lại những ý kiến sai lệch và đưa ra câu trả lời xác đáng nhất.

Đặc điểm của người có tư duy phản biện khá dễ để nhận biết, bao gồm:

• Khả năng giải quyết vấn đề hệ thống
• Nhìn nhận vấn đề đa chiều, khách quan nhất quán, lập luận đúng – sai và tìm thấy cách giải quyết vấn đề dựa trên cơ sở phân tích, lập luận logic
• Nhận thấy được mối quan hệ, logic giữa các quan điểm, đồng thời biết đánh giá và phát triển hệ thống lập luận
• Nhận thức được vai trò và sự gắn kết của các ý tưởng và giữa những ý tưởng với nhau
• Biết cách đánh giá và nhìn ra sự đúng đắn trong hệ thống lập luận dựa trên quan điểm, niềm tin của người khác về một vấn đề nào đó

Ngoài ra, còn có một số vấn đề cần lưu ý về tư duy phản biện. Quá trình trau dồi, tích lũy kiến thức, thông tin rất quan trọng với người muốn rèn luyện tư duy phản biện. Tất nhiên không phải ai có nhiều kiến thức và trí nhớ tốt cũng sẽ có tư duy phản biện tốt.

Tư duy phản biện không phải tranh cãi. Một người tranh cãi giỏi chưa chắc đã là người có tư duy phản biện tốt. Người có năng lực tư duy phản biện tốt thường đánh giá, nhìn nhận vấn đề khách quan, theo nhiều góc nhìn. Còn người giỏi tranh cãi thì lại có xu hướng phán xét vấn đề một cách chủ quan, chỉ nhìn nhận quan điểm của mình là đúng, cái tôi cao.

Cùng là phương thức tìm ra sai sót nhưng tư duy phản biện thì lại mang tính xây dựng tích cực, còn tranh cãi lại mang tính tiêu cực, dìm hàng. Do đó, mọi người cần phân biệt rõ hai khái niệm này để không đi lệch hướng trong quá trình rèn luyện tư duy phản biện.

Nhiều người thường sai lầm khi nghĩ rằng người có tư duy phản biện tốt là người nói giỏi. Nhưng mấu chốt ở đây là tư duy. Trước khi nêu ra ý kiến, bạn cần phải hiểu rõ ngọn ngành vấn đề đó để có cái nhìn khách quan và tổng quát nhất. Để có tư duy phản biện tốt, chúng ta cần không ngừng trau dồi kiến thức cho bản thân, đọc sách nhiều hơn, nắm vững thông tin về mọi vấn đề, lĩnh vực dù đó không phải là công việc của mình.

Rèn luyện khả năng quan sát mọi thứ xung quanh. Có kiến thức sâu rộng, am hiểu về vấn đề sẽ giúp bạn có đủ cơ sở để tự tin nêu ra lập luận của mình. Người nào càng nắm rõ thông tin một cách chính xác thì sẽ dễ dàng thuyết phục đối phương hơn là một người có kiến thức hạn hẹp.

Đánh giá mọi việc khách quan

Một trong những rào cản lớn nhất của tư duy phản biện là suy nghĩ chủ quan. Nếu bạn giải quyết vấn đề theo cảm tính, đặt nặng cái tôi quá nhiều khi nhìn nhận vấn đề sẽ khiến tư duy bạn bị bó buộc, không thể phân tích và giải quyết vấn đề triệt để.

Thay vào đó, hãy loại bỏ lối suy nghĩ chủ quan, mở rộng góc nhìn hơn, nhìn nhận đa chiều và khách quan trong mọi việc. Từ đó, mọi vấn đề sẽ được xem xén trên cơ sở logic, hạn chế được rào cản trong phản biện.

Việc đặt ra những câu hỏi giả đình và xem xét lại vấn đề sẽ giúp tư duy phản biện hoàn thiện hơn, rõ ràng và chỉn chu nhất. Khi tiếp nhận một vấn đề mới, bạn cần đặt ra các câu hỏi giả định liên quan tới vấn đề và các đánh giá về vấn đề đó. Nhờ vậy, bạn sẽ nhìn nhận vấn đề sâu sắc hơn, hiểu rõ về nó hơn.

Câu hỏi giả định có thể dựa trên các đánh giá của bản thân. Bạn có thể đưa ra giả định về tính đúng hoặc sai của vấn đề. Càng nhiều câu hỏi được đặt ra thì tư duy của bạn sẽ hoàn thiện hơn. Sau khi đưa ra câu hỏi và trả lời chúng, hãy lật lại vấn đề và xem xét nó một lần nữa. Nhìn vào khía cạnh ngược lại sẽ giúp bạn có thêm nhiều ý tưởng mới. Hơn hết, bạn còn có thể phát hiện ra những sai sót trong lập luận trước đó.

Khi tư duy phản biện, bạn sẽ gặp phải nhiều ý kiến trái chiều. Trước những phản bác của người khác, bạn đừng vội thay đổi ý kiến và đưa ra kết luận. Hãy bình tĩnh và nhìn nhận lại vấn đề một lần nữa theo thực tiễn. Xem xét sự việc đúng/sai dựa trên những cơ sở đã được chứng minh trước đó.

Từ đó, bạn hãy tự đúc kết cho bản thân những kiến thức riêng. Tuyệt đối không được kết luận vấn đề theo cảm tính. Hành động này không chỉ khiến tư duy và kiến thức của bạn bị sai lệch mà còn dễ khiến bạn mất tự tin trong những lần phản biện sau đó.

Tư duy phản biện là công cụ tuyệt vời để bạn hoàn thiện bản thân và tạo nên những bước ngoặt trong cuộc sống, sự nghiệp. Mong rằng đây sẽ là những thông tin thú vị, hữu ích dành cho bạn.