Phủ Đồi Ngang (Nho Quan , Ninh Bình) - Chốn Thiêng

Tên gọi và vị trí địa lý

Cách trung tâm huyện Nho Quan khoảng 13km, men theo con đường phủ bóng cây thông, không khó để đến được đền Đồi Ngang – một địa điểm tâm linh nổi tiếng gắn bó với người dân huyện Nho Quan suốt bao đời nay. Do nằm ở trên đồi có một con đường ngang chạy qua nên được gọi là đền Đồi Ngang. Đền thuộc địa phận xã Phú Long, huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình, tọa lạc bên Khu du lịch hồ Đồng Chương – sân golf Tràng An – phủ Sòng Xanh. 

Đền Đồi Ngang là nơi thờ chính của Cậu Bé Đồi Ngang, bên cạnh đó đền còn là nơi thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh, một trong bốn vị “tứ bất tử” của Việt Nam, vì vậy có tên là Phủ Đồi Ngang. Đây cũng là nơi duy nhất ở miền Bắc tại Việt Nam có đền thờ Thánh Cậu.

Lịch sử và nhân vật

Theo ông Phạm Văn Tuất, hiện là người thường xuyên trông coi phủ Đồi Ngang kể lại thần tích từ hàng trăm năm trước đây: 

Phủ Đồi Ngang gắn liền với truyền thuyết Thánh Mẫu tiên chúa tái tam giáng thế, hiển thánh tại vùng đất Nho Quan, Ninh Bình. Sau khi Mẫu Mẹ về trời, một thời gian qua đi, Mẫu Mẹ nhớ trần gian, khuôn mặt trở nên u buồn. Bà bèn tâu với vua cha cho giáng thế xuống trần. Thánh Mẫu biến hóa thành cô thôn nữ dọn quán bán nước ven đường (trước cổng phủ Đồi Ngang ngày nay) quan sát, dùng phép thuật trừ tà ác, dâm tặc bảo vệ nhân dân. Thánh Mẫu cũng biến hóa, cải trang thành người trần để thử lòng trần gian.(1)

Ngoài câu chuyện về Thánh Mẫu tái tam giáng thế, ở phủ Đồi Ngang, còn có một câu chuyện về Cậu Bé Đồi Ngang. Cậu Bé Đồi Ngang không phải là một nhân vật có thật trong lịch sử, đây là tích do dân gian kể lại gắn liền với câu chuyện của Thánh Mẫu giáng thế lần thứ 3 tại mảnh đất Nho Quan, Ninh Bình vào khoảng thế kỷ XVI. Do quá thương nhớ người chồng là Trần Đào Lang trong lần tái sinh thứ 2 ở Phủ Dầy, Mẫu xin vua cha Ngọc Hoàng được giáng sinh lần thứ 3. Mẫu giáng sinh xuống một gia đình họ Hoàng tại làng Tây Mỗ chốn Thanh Hoá vào đúng ngày mùng 10 tháng 10, tên là Hoàng Thị Trinh để kết duyên cùng tiên sinh Mai Thanh Lâm (là chuyển kiếp của Trần Đào Lang). 

Lúc bây giờ, có người con trai họ Mai ở Thanh Hóa cũng cùng cảnh đọa đày giáng trần. Cơ duyên đã đưa họ gặp gỡ, tâm đầu ý hợp, nên duyên vợ chồng. Sau này họ sinh hạ cậu con trai đầu lòng, chính là Cậu Bé Đồi Ngang.

Theo thời gian cậu bé lớn lên và trưởng thành, khí phách hiên ngang, giúp dân giúp nước. Tương truyền rằng cậu là sống phóng khoáng, cậu sẵn sàng cho một người nào đó tất cả nếu thuận lòng, nếu người đó có tâm sáng.

Nhưng cũng không kém phần dứt khoát của một chàng trai, nếu không bằng lòng với ai, cậu sẽ lấy hết những gì mà người đó có.(2)

Vì vậy, phủ Đồi Ngang ngoài thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh, còn là nơi linh thiêng thờ Cậu Bé Đồi Ngang.

Về công lao của Thánh Mẫu Liễu Hạnh tại nơi đây, tương truyền rằng: khi quân triều đình đang chống lại sự xâm lược của quân Xiêm. Vị tướng dẫn quân đi chinh chiến đã vào đền Thánh Mẫu ở phủ Đồi Ngang để xin sự “phù trợ” của thần linh. Đến khi ra trận, quân đội nước ta đã dùng ít địch nhiều, chiến thắng vẻ vang quay về. Câu chuyện sau lan truyền rộng rãi trong dân gian, được nhiều người cho rằng đó là nhờ quân Thiên Đình phù trợ, nên dù ít, nhưng quân ta vẫn chiến thắng một cách nhanh chóng. Thánh Mẫu ở phủ Đồi Ngang được đạo sắc phong là Thượng Thượng Đẳng Thần (vị thần giỏi nhất trong một trăm vị các thần), cũng là người hộ quốc bảo vệ cho con dân, đất nước sống trong bình yên, hạnh phúc. 

Vào thời vua Lê Hiển Tông (niên hiệu Cảnh Trị), trong một lần đi đánh giặc Xiêm, các tướng lĩnh và binh sĩ của ta đã đến đây thắp hương cầu mong Thánh mẫu phù hộ và sau đó đã đánh tan được quân giặc.(3)

Không chỉ có những thần tích thiêng liêng, phủ Đồi Ngang còn gắn liền với dòng chảy lịch sử của đất nước từ thời kỳ phong kiến cho đến hiện đại. 

Trải qua mấy trăm năm, đến thời kỳ chống Pháp, phủ là nơi diễn ra những trận đánh trong chiến dịch Tây Nam – Ninh Bình, khiến địch thất bại thảm hại, góp phần vào thắng lợi trong chiến dịch Đông Xuân 1953 – 1954 mà đỉnh cao là chiến thắng Điện Biên Phủ. Phần lớn đồ đạc ở trong phủ đều được sử dụng để ngăn chặn xe cộ của quân Pháp hành quân. Khi cuộc chiến ngày càng trở nên ác liệt, do bom đạn của quân giặc, phủ Đồi Ngang cũng đã bị phá hoại rất nhiều. 

Trong thời kỳ chống Mỹ, phủ là nơi che chở cho các đoàn xe chở hàng vào chi viện cho miền Nam, nơi nghỉ chân của các đơn vị bộ đội đi giã ngoại ban đêm rèn luyện sức khỏe để hành quân vào Nam đánh Mỹ giải phóng đất nước.

Bên cạnh bề dày về lịch sử, phủ Đồi Ngang còn có rất nhiều câu chuyện hư hư, thực thực. Người dân ở quanh khu vực phủ Đồi Ngang có truyền nhau một câu chuyện vào khoảng thế kỷ thứ mười bảy, mười tám, quan quân triều đình lúc bấy giờ được lệnh san bằng, phá hủy phủ Đồi Ngang. Trong những năm ấy, các châu, các huyện quanh đây đều mất mùa, bệnh dịch liên tiếp hoành hành. Cho đến ngày lễ hội, Thánh Mẫu giáng thế, hiển linh, chỉ bảo người dân phải “tôn cấp, lập thờ”. Rồi những người dân ấy ngất đi, khi tỉnh lại họ không còn nhớ gì nữa.

Kiến trúc cảnh quan

Được biết, phủ Đồi Ngang được xây dựng thời Lê, đến năm 1989 được xây dựng lại như ngày nay.

Năm 1991, phủ Đồi Ngang chỉ còn hai gian nhà tranh, chít vách đất rất đơn sơ, thô lậu. Tính đến hiện nay, phủ Đồi Ngang đã được trùng tu rất nhiều lần. Lần đầu là cuối năm 80, đầu năm 90, lần hai là năm 2012, cho nên những ghi chép trước những năm 2000 là không chuẩn xác. Kể từ đó, cứ vài năm, phủ lại được trùng tu hoặc sửa chữa. Sau mỗi lần khôi phục, thì phủ Đồi Ngang lại có những thay đổi nhất định.

Đến nay di tích cơ bản khang trang, đẹp đẽ song vẫn đảm bảo theo thiết kế kiến trúc truyền thống. hủ quay hướng Đông, thẳng hướng về chùa Bái Đính và cố đô Hoa Lư. Tọa lạc trên một khu đất ngay dưới chân đồi cánh phượng với diện tích khoảng 4.464m2, phủ Đồi Ngang thờ Tam vị Thánh Mẫu, Ngũ vị tôn ông, thổ thần, thánh Cô, thánh Cậu, tướng Lê Du, Trần Hưng Đạo, vua cha Ngọc Hoàng, quan Nam Tào, Bắc Đẩu, cậu bé Đồi Ngang, Tiên Thánh.

Nằm ngay mặt đường quốc lộ 45, cổng Tam Quan là điểm nhấn đáng chú ý của ngôi đền, uy nghi với lối kiến trúc độc đáo. Tầng hai được chia làm 3 lầu, 2 đầu mái uốn cong trang trí đầu rồng, trên nóc mái đắp phù điêu lưỡng long chầu mặt nguyệt; lầu chính giữa treo một quả chuông đồng lớn, hai bên là trống và khánh đồng. 

Phủ được xây dựng theo hình chữ tam song song, bên tả là cung thờ Cậu (đền Cậu), liên hữu là cung sơn trang (động Sơn Trang). Đầu tiên là tòa bái đường gồm 3 gian, lợp ngói vẩy cột kèo, cân đầu, vượt, mái đều được làm bằng gỗ lim. Cung đệ nhị dài 9m; rộng 7m, mỗi cung có 16 cột trong đó có 10 cột đá nguyên khối, 04 cột đá nửa ốp tường, thân cột đắp hình hoa văn rồng quấn vào thân cột như đang múa bay lên trời. Cung đệ tam được kết nối với cung đệ nhị, bởi hai cửa cung đệ tam làm theo kiểu chuôi vồ. Tại di tích còn lưu giữ được rất nhiều đồ thờ tự quý giá như: Bài vị, tượng thờ, đại tự, câu đối, sắc phong, đặc biệt còn giữ được chiếc khánh đá cổ thời Chính Hòa thế kỷ XVII.

Hiện vật

Sau kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ, do những biến động của thời kỳ lịch sử, phủ Đồi Ngang lại bị phá bỏ lần nữa, đồ đạc trong đền như các câu đối, bộ bàn ghế cổ,… đều được mang ra làm băng rôn, khẩu hiệu.

Sự kiện và lễ hội 

Di tích là nơi sinh hoạt văn hóa tâm linh thuộc hệ thống tín ngưỡng thờ Mẫu, tứ phủ thánh cậu ở miền Bắc Việt Nam. Vào những dịp mùa xuân, những ngày lễ hội ở phủ Đồi Ngang, người dân từ khắp cả nước lại đổ về nơi đây để chiêm bái, tham gia những nghi thức, hoạt động tín ngưỡng dân gian và nhất là tín ngưỡng thờ Mẫu. Tháng 3 âm lịch hằng năm là những ngày giỗ mẹ, các con nhang đệ tử và nhân dân tổ chức tế lễ, hát chầu văn, hầu đồng để tưởng nhớ đến Công chúa Liễu Hạnh, mẹ của muôn dân,…

Lễ hội phủ Đồi Ngang diễn ra vào ngày 10 đến ngày 20 tháng 2 âm lịch.

Tại đây, cũng là địa điểm nổi tiếng có nhiều người hiếm muộn hoặc muốn có con trai nối dõi đến làm lễ để cầu xin.

Xếp hạng

Thể theo nguyện vọng của nhân dân và các cấp chính quyền huyện Nho Quan, để ghi nhận giá trị của Di tích. Ngày 27/11/2007, Chủ tịch UBND tỉnh Ninh Bình đã có Quyết định số 2712/CT-UBND xếp hạng di tích phủ Đồi Ngang, xã Phú Long là di tích lịch sử, văn hóa cấp tỉnh.

Chú thích

[1] Anh Nhi – Tuấn Ngọc, Ly kỳ chuyện Phủ Đồi Ngang, Trang Pháp luật Cơ quan của Bộ Tư Pháp Việt Nam, số ra ngày 27/08/2023.

[2] GS,TS. Ngô Đức Thịnh, Cẩm nang tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ Phủ, tr 511.

[3] Phòng Văn hóa – Thông tin huyện, Di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh phủ Đồi Ngang, xã Phú Long, Trang Thông tin điện tử UBND huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình, số ra ngày 15/09/2017.

Tham khảo

1. Phòng Văn hóa – Thông tin huyện, Di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh phủ Đồi Ngang, xã Phú Long, Trang Thông tin điện tử UBND huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình.
2. GS,TS. Ngô Đức Thịnh, Cẩm nang tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ Phủ.
3. GS,TS. Ngô Đức Thịnh, Thánh Mẫu Liễu Hạnh, từ vị chúa đến thần chủ đạo Mẫu Việt Nam, Tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo số 10 – năm 2010. 
4. Anh Nhi – Tuấn Ngọc, Ly kỳ chuyện Phủ Đồi Ngang, Trang Pháp luật Cơ quan của Bộ Tư Pháp Việt Nam..

__________________________

Các ngôn ngữ khác

1. English

Name and Geographical Location

About 13 kilometers from the center of Nho Quan District, along a pine-shaded road, stands Doi Ngang Temple—a renowned spiritual site closely associated with the people of Nho Quan for generations. Because it is located on a hill with a crossroad running through it, the temple is called Doi Ngang Temple (“Temple on the Cross Hill”). It is situated in Phu Long Commune, Nho Quan District, Ninh Binh Province, near the Dong Chuong Lake Ecotourism Area, Trang An Golf Course, and Phu Song Xanh Sanctuary.

The temple is the principal shrine of Cau Be Doi Ngang (the Boy Saint of the Cross Hill) and also venerates Saint Mother Lieu Hanh, one of the “Four Immortals” in Vietnamese folk belief. Therefore, it is also known as Phu Doi Ngang (Doi Ngang Palace)—the only shrine in northern Vietnam dedicated to the Holy Boy.

History and Figures

According to Mr. Pham Van Tuat, the temple’s current caretaker, the legend of Doi Ngang Palace dates back several centuries. The palace is linked to the legend of the Third Descent of the Holy Mother Lieu Hanh, who manifested in the Nho Quan region. Missing the mortal world after returning to heaven, she requested permission from the Jade Emperor to descend again. Disguised as a young village woman, she ran a tea stall by the roadside (near the current temple gate), used her divine power to banish evil spirits, and protected the people.

Another legend recounts the story of Cau Be Doi Ngang, the spiritual son of the Holy Mother. Out of longing for her husband Tran Dao Lang from her previous reincarnation at Phu Day, the Holy Mother asked to be reborn a third time. She descended into the family of the Hoang clan in Tay Mo Village (Thanh Hoa Province), under the name Hoang Thi Trinh, and was destined to marry Mai Thanh Lam—the reincarnation of Tran Dao Lang. Their first son became known as Cau Be Doi Ngang. As he grew up, he was brave, generous, and just—helping people, rewarding the virtuous, but punishing greed and deceit.

Besides its spiritual legends, Doi Ngang Palace also witnessed major historical events. During the resistance against the Siamese invaders under King Le Hien Tong (Canh Tri era), generals and soldiers visited the shrine to pray for protection. It is said the army later triumphed with heavenly support. Saint Mother Lieu Hanh was later conferred the title Thuong Thuong Dang Than (Highest Deity) for her divine protection of the realm.

In modern times, the temple served as a shelter and stronghold during both the French and American wars. During the First Indochina War, it was part of the Southwest Ninh Binh campaign, contributing to the victory of the Dien Bien Phu Campaign (1954). During the Vietnam War, the temple became a resting site for soldiers en route to the South.

Architecture and Landscape

The temple was originally built during the Le Dynasty and reconstructed in 1989. By 1991, only two thatched halls with mud walls remained. Since then, it has undergone several restorations—the first around 1988–1990, the second in 2012.

Today, the monument stands grand yet retains its traditional Vietnamese architecture. The complex faces east, overlooking Bai Dinh Pagoda and the ancient capital Hoa Lu, on a 4,464 m² plot at the foot of Canh Phuong Hill. It enshrines the Three Holy Mothers, Five Saints, Earth God, Holy Ladies, Holy Boys, General Le Du, Tran Hung Dao, Jade Emperor, Southern and Northern Deities, and particularly Cau Be Doi Ngang.

The Tam Quan Gate facing National Highway 45 is a prominent architectural highlight, with dragon-shaped roofs and a relief of “Two Dragons Facing the Moon.” The second floor houses a large bronze bell, flanked by a drum and bronze gong.

The layout follows a parallel triple-hall design (Tam configuration):

• Left: Cau Shrine,
• Right: Son Trang Shrine,
• Main halls: Three chambers with lim-wood beams, tiled roofs, and carved dragon pillars. A 17th-century stone khanh gong from the Chinh Hoa era remains among the temple’s treasured relics.

Objects and Relics

After the wars, many antiques were destroyed or repurposed for revolutionary use—ancient couplets and wooden furniture became banners and slogans.

Events and Festivals

The site is a major spiritual center of Mother Goddess worship (Dao Mau) in northern Vietnam. Each spring, devotees nationwide gather for rituals of Chau Van singing and trance performances (Hau Dong) to honor Princess Lieu Hanh, the “Mother of all beings.” The annual Doi Ngang Festival takes place from the 10th to 20th day of the second lunar month, attracting countless pilgrims—especially couples praying for fertility and children.

Classification

At the request of the people and local authorities, the Ninh Binh Provincial People’s Committee issued Decision No. 2712/CT-UBND (27 November 2007), classifying Doi Ngang Temple, Phu Long Commune as a provincial-level historical and cultural heritage site.

2. Français

Nom et Localisation géographique

À environ 13 km du centre du district de Nho Quan, le Temple de Doi Ngang se dresse au bord d’une route bordée de pins, sur une colline traversée par un chemin transversal, d’où son nom « Doi Ngang » (« la colline du chemin »). Situé dans la commune de Phu Long, district de Nho Quan, province de Ninh Binh, le temple se trouve à proximité du lac Dong Chuong, du golf de Trang An et du sanctuaire Phu Song Xanh.

Le temple est dédié principalement à Cau Be Doi Ngang (le Saint Enfant de la Colline), mais aussi à la Sainte Mère Lieu Hanh, l’une des « Quatre Immortelles » du panthéon vietnamien. Il est unique dans le Nord du Vietnam comme sanctuaire du Saint Enfant.

Histoire et Personnages

Selon M. Pham Van Tuat, gardien du temple, la légende du Palais Doi Ngang remonte à plusieurs siècles. Elle est liée à la troisième descente de la Sainte Mère Lieu Hanh, descendue du ciel à Nho Quan pour protéger le peuple. Déguisée en jeune villageoise tenant une échoppe de thé, elle utilisa ses pouvoirs pour repousser les esprits malfaisants et éprouver la vertu humaine.

Une autre légende évoque Cau Be Doi Ngang, fils spirituel de la Sainte Mère. Par amour pour son époux réincarné Tran Dao Lang, la Sainte Mère redescendit sur terre sous le nom de Hoang Thi Trinh, née dans la famille Hoang à Tay Mo (Thanh Hoa), pour épouser Mai Thanh Lam, la réincarnation de Tran Dao Lang. Leur fils aîné devint le Saint Enfant de la Colline. Courageux et généreux, il aidait le peuple et punissait l’injustice.

Au XVIIᵉ siècle, lors de la guerre contre les troupes Siamoises sous le règne de Lê Hiên Tong (ère Canh Tri), les généraux vinrent prier la Sainte Mère au Palais Doi Ngang. Ils remportèrent une victoire que le peuple attribua à la protection divine. La Sainte fut plus tard sacrée Thuong Thuong Dang Than (« Divinité Suprême »).

Durant la période coloniale et la guerre du Viêt Nam, le temple servit de refuge et de base logistique pour les soldats.

Architecture et Paysage

Construit à l’époque des Lê et reconstruit en 1989, le temple ne comptait plus que deux maisons de chaume en 1991. Depuis, il a été restauré à plusieurs reprises (vers 1988–1990, puis 2012). Aujourd’hui, il présente une architecture traditionnelle imposante, orientée à l’est vers la pagode Bai Dinh et Hoa Lu, sur un terrain de 4 464 m² au pied de la colline Canh Phuong.

Il abrite les Trois Saintes Mères, les Cinq Saints, les divinités terrestres et célestes, ainsi que le Saint Enfant Doi Ngang.

Le portail Tam Quan, ouvrant sur la route nationale 45, est remarquable par ses toits courbés ornés de dragons et son bas-relief de « Deux dragons adorant la lune ». À l’étage supérieur pendent une cloche de bronze, un tambour et un gong.

Le bâtiment principal comprend trois salles parallèles (lettre Tam), avec poutres en bois de lim, colonnes sculptées et un gong de pierre du XVIIᵉ siècle (ère Chinh Hoa).

Objets et Reliques

Après les guerres, de nombreux objets sacrés furent détruits ou réutilisés comme bannières et panneaux révolutionnaires.

Événements et Festivals

Le site est un haut lieu du culte des Mères (Dao Mau) du Nord du Vietnam. Chaque printemps, fidèles et pèlerins se rassemblent pour les chants de Chau Van et les cérémonies de transe (Hau Dong) en honneur de la Princesse Lieu Hanh. Le festival annuel se tient du 10 au 20 du deuxième mois lunaire, attirant de nombreux couples venus prier pour la fertilité et les enfants.

Classement

Par la décision n° 2712/CT-UBND du 27 novembre 2007, le Président du Comité populaire de la province de Ninh Binh a classé le Temple Doi Ngang, commune de Phu Long, au rang de monument historique et culturel provincial.

3. 中文（繁體）

名稱與地理位置

距寧平省儒關縣中心約十三公里，有一路松蔭蜿蜒可至之靈地——陡崗府，又稱陡崗祠。因建於山丘橫道之上，故名「陡崗」。屬於儒關縣富隆社，鄰近同章湖旅遊區、長安高爾夫球場與松青府。

此府主祀陡崗少童君，並奉祀聖母柳杏（越南四不死之一），故又稱陡崗府。為北越唯一奉祀聖少童之靈祠。

歷史與人物

相傳數百年前，聖母第三次下凡於此。思念人間，化身村女賣茶於路旁，用神力驅邪護民。後又化形以試人心。

聖母與其夫梅清林（即陳道郎轉世）生一子，名曰陡崗少童。少童長成後剛直英勇，扶弱濟貧，賞善罰惡，威名遠播。

傳說黎顯宗（景治年間）征暹之時，諸將禱於此府，遂得天助，大破敵軍。聖母後被封為上上等神，護國佑民。

近代以來，府為抗法、抗美之要地。法越戰時為西南寧平戰役之一環；越戰期間，亦為運輸補給與軍士休整之所。

建築與景觀

府創建於黎朝，於一九八九年重建。至一九九一年僅存茅舍二間；其後多次修繕（約一九八八–一九九〇及二〇一二年）。 今之府宇宏麗而不失傳統格局，坐東朝向拜頂寺與華閭古都，占地四千四百六十四平方米。

正門三關樓臨四五號公路，樓頂龍飾飛揚，中央懸銅鐘，兩側置鼓與磬。主體建築採「三」字佈局，左為少童殿，右為山莊洞，前殿三間以鐵力木為梁柱，雕龍盤柱，屋頂覆瓦。尚存正和年間石磬一座。

文物

經歷戰亂，多數古物散佚，楹聯與古桌椅皆改作標語宣傳之用。

事件與節慶

此府為北越母神信仰與四府少童體系之聖地。 每年春季，舉行酬文唱誦與扶乩降神等儀式，以祭祀柳杏公主聖母。 其廟會於農曆二月初十至二十日舉行，香客雲集，尤為祈子者所嚮往。

分類

依民意與地方政府之請，寧平省人民委員會於二〇〇七年十一月二十七日以第二七一二號決定，將富隆社陡崗府列為省級歷史文化遺跡。

5/5 (2 bình chọn)