Pizza – Wikipedia Tiếng Việt

Pizza

Bánh pizza đế dày với xúc xích
Loại	Bánh dẹt
Xuất xứ	Ý
Vùng hoặc bang	Napoli
Nhiệt độ dùng	Nóng hoặc ấm
Thành phần chính	Bột mỳ, sốt cà chua, pho mát
Biến thể	Calzone, bánh kẹp Stromboli
Nấu ăn: Pizza   Media: Pizza

Pizza (phát âm tiếng Ý: [ˈpittsa] ⓘ, Phát âm tiếng La Tinh: [pi˧ zaː˧]) là một loại bánh dẹt, tròn được chế biến từ bột mì, nấm men,... sau khi đã được ủ bột để nghỉ ít nhất 24 tiếng đồng hồ và nhào nặn thành loại bánh có hình dạng tròn và dẹt, và được cho vào lò nướng chín trước khi ăn.

Thuật ngữ "pizza" lần đầu tiên được ghi nhận vào thế kỷ 10 trong một bản thảo Latin từ thị trấn Gaeta ở phía Nam Ý, thuộc vùng Lazio, gần biên giới với Campania[1]. Raffaele Esposito thường được coi là cha đẻ của pizza hiện đại[2][3][4][5]. Pizza hiện đại được phát minh ở Naples. Năm 2009, pizza Neapolitan được đăng ký với Liên minh châu Âu như một món ăn Đặc sản Truyền thống Được Bảo đảm. Năm 2017, nghệ thuật làm pizza Neapolitan đã được thêm vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO[6].

Pizza và các biến thể của nó là một trong những thực phẩm phổ biến nhất trên thế giới. Pizza được bán tại nhiều nhà hàng, bao gồm các tiệm pizza chuyên nghiệp, nhà hàng Địa Trung Hải, thông qua giao hàng và dưới hình thức thực phẩm đường phố[7]. Tại Ý, pizza được phục vụ tại nhà hàng được trình bày chưa cắt và được ăn bằng dao và nĩa[8][9]. Trong môi trường không chính thống, nó được cắt thành từng miếng để ăn bằng tay.

Năm 2017, thị trường pizza toàn cầu đạt 128 tỷ USD, và tại Mỹ, con số này là 44 tỷ USD, phân bố trên 76.000 tiệm pizza[10]. Tổng cộng, 13% dân số Mỹ từ hai tuổi trở lên đã tiêu thụ pizza vào bất kỳ ngày nào[11].

Nguyên gốc từ

[sửa | sửa mã nguồn]

Lần đầu tiên từ "pizza" được ghi nhận xuất hiện trong một văn bản Latin từ thị trấn Gaeta, vào thời điểm đó vẫn là một phần của Đế quốc Byzantine, vào năm 997 sau Công nguyên. Văn bản này nói rằng một người thuê một bất động sản nào đó phải đưa giám mục Gaeta duodecim pizze (nghĩa là "mười hai bánh pizza") mỗi Ngày Giáng sinh và một lần nữa vào Chủ Nhật Phục Sinh.[1][12]

Một số giả thuyết về nguồn gốc từ này bao gồm:

• Từ tiếng Hy Lạp Byzantine và Latinh muộn pitta đã trở thành pizza, tương tự với bánh pitta của Hiện đại Hy Lạp và pitta ở Apulia và Calabria (khi đó là Byzantine Italy),[13] một loại bánh tròn mỏng được nướng trong lò ở nhiệt độ cao, đôi khi có những lớp phủ lên trên. Từ pitta có thể được truy nguồn từ Tiếng Hy Lạp cổ đại πικτή (pikte), "bánh mì lên men", sau này trong tiếng Latin trở thành "picta", hoặc từ Tiếng Hy Lạp cổ đại πίσσα (pissa, Attic πίττα, pitta), "nhựa đen",[14][15] hoặc πήτεα (pḗtea), "cám" (πητίτης pētítēs, "bánh mì cám").[16]
• Từ điển nguyên gốc từ của tiếng Ý giải thích từ này xuất phát từ từ giọng địa phương pinza có nghĩa là "cái kẹp", giống như từ pinze trong tiếng Ý hiện đại nghĩa là "dụng cụ kẹp, cái nhíp, dụng cụ gắp". Từ gốc của nó là từ Latin pinsere có nghĩa "giã, đập nát".[17]
• Từ Lombardic bizzo hoặc pizzo có nghĩa là "một miếng" (liên quan đến các từ tiếng Anh "bit" và "bite"), được mang đến Ý vào giữa thế kỷ thứ 6 sau Công nguyên bởi những kẻ xâm lược Lombards.[1][18] Sự chuyển đổi từ b>p có thể được giải thích bằng sự thay đổi phụ âm của tiếng Đức cao và người ta đã chú ý rằng trong ngữ cảnh này, từ tiếng Đức Imbiss có nghĩa là "bữa ăn nhẹ".

Một chiếc pizza nhỏ đôi khi được gọi là "pizzetta".[19] Một người làm pizza được gọi là "pizzaiolo".[20]

Lịch sử

[sửa | sửa mã nguồn] Bài chi tiết: Lịch sử của pizza

Trong suốt lịch sử cổ đại, có nhiều ghi chép về việc người ta thêm các thành phần khác vào bánh mì để làm cho nó thêm hương vị. Vào thế kỷ thứ 6 trước Công nguyên, binh sĩ Ba Tư thuộc Đế quốc Achaemenid trong thời kỳ của vị đế Darius Đại đế nướng bánh mì phẳng với phô mai và quả chà là lên phía trên của khiên chiến đấu của họ[21][22], và người Hy Lạp cổ đại thêm các loại dầu thực vật, thảo dược và phô mai vào bánh mì của họ[23][24]. Một lần đề cập sớm đến món ăn giống pizza xuất hiện trong tác phẩm Aeneid của tác giả Virgil, khi nữ hoàng Celaeno của những người Harpies tiên tri rằng người Trôi sẽ không có được hòa bình cho đến khi họ phải ăn bàn của mình do đói (Sách III). Trong Sách VII, Aeneas và binh lính của ông được phục vụ một bữa ăn bao gồm bánh tròn (giống bánh pita) trên đó là các loại rau củ đã được nấu chín. Khi họ ăn bánh, họ nhận ra rằng đó chính là những "bàn" do Celaeno tiên tri[25]. Năm 2023, các nhà khảo cổ đã phát hiện một bức tranh tường ở Pompeii có vẻ như miêu tả một món ăn giống pizza cùng với các thực phẩm và nguyên liệu khác trên một đĩa bạc. Bộ trưởng Văn hóa của Ý nói rằng đây "có thể là một hình mẫu xa xưa của món ăn hiện đại"[26][27]. Lần đầu tiên từ "pizza" được ghi nhận trong một văn bản công chứng viết bằng tiếng Latin và có ngày tháng là tháng 5 năm 997 tại Gaeta, yêu cầu thanh toán "mười hai cái pizza, một bắp vai heo và một thận heo vào ngày Giáng Sinh, và mười hai cái pizza và một vài con gà vào ngày Lễ Phục Sinh."[28]

Bánh pizza hiện đại phát triển từ các món bánh mì phẳng tương tự tại Naples, Italy, vào khoảng thế kỷ 18 hoặc đầu thế kỷ 19.[29] Trước thời điểm đó, người ta thường trang trí bánh mì phẳng bằng tỏi, muối, mỡ và phô mai. Không chắc chắn khi nào cà chua được thêm vào và có nhiều thông tin trái chiều,[29] mặc dù chắc chắn không thể xảy ra trước thế kỷ 16 và sự trao đổi Columbian.[29] Đến khoảng năm 1830, bánh pizza được bán tại các quầy hàng ngoài trời và cửa hàng làm bánh pizza.

Một câu chuyện phổ biến ngày nay cho rằng mẫu pizza cổ điển, pizza Margherita, được tạo ra vào năm 1889, khi Cung điện Hoàng gia Capodimonte ở Naples yêu cầu người làm pizza người Naples, Raffaele Esposito, tạo một loại pizza để tưởng nhớ Nữ hoàng Margherita đang thăm. Trong ba loại pizza khác nhau mà ông tạo ra, Nữ hoàng ưa thích mạnh một loại pizza có ba màu của cờ Italy: đỏ (cà chua), xanh (rau húng quế) và trắng (phô mai). Người ta tin rằng loại pizza như vậy sau đó được đặt tên theo Nữ hoàng,[30] tuy nhiên, sau này có những nghiên cứu cho thấy câu chuyện này không chắc đã đúng.[31] Một bức thư chính thức công nhận từ "người đứng đầu dịch vụ" của Nữ hoàng vẫn được trưng bày tại cửa hàng của Esposito, người nay tên gọi là Pizzeria Brandi.[32]

Bánh pizza được đưa vào Hoa Kỳ bởi những người nhập cư Ý vào cuối thế kỷ XIX[33] và lần đầu xuất hiện ở những vùng mà họ tập trung. Quán pizza đầu tiên của nước này, Lombardi's, mở cửa tại New York City vào năm 1905.[34] Sau Chiến tranh Thế giới thứ Hai, những người trở về từ Chiến dịch Ý, nơi họ đã được làm quen với ẩm thực truyền thống của Italy, tạo ra một thị trường sẵn sàng cho pizza.[35]

Hội Verace Pizza Napoletana (tạm dịch: Hội Pizza Napoli Chính hiệu) là một tổ chức phi lợi nhuận được thành lập vào năm 1984, có trụ sở tại Naples, với mục tiêu thúc đẩy pizza Napoli truyền thống.[36] Năm 2009, theo yêu cầu của Italy, pizza Napoli đã được đăng ký là món ăn đặc biệt truyền thống của Liên minh Châu Âu,[37][38] và vào năm 2017, nghệ thuật làm pizza Napoli đã được đưa vào danh sách di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO.[6]

Biến thể và phong cách chế biến

[sửa | sửa mã nguồn]

Có nhiều biến thể pizza khác nhau, được định nghĩa bởi sự chọn lựa các thành phần phủ lên bề mặt và đôi khi cả lớp vỏ bánh. Ngoài ra, còn có một số phong cách pizza; mỗi một phong cách đều có cách chế biến khác nhau. Danh sách dưới đây chỉ liệt kê những biến thể nổi bật.

Biến thể

[sửa | sửa mã nguồn] Các Loại Pizza

Hình ảnh	Tên	Nguyên liệu đặc trưng	Xuất xứ	Lần ghi nhận đầu tiên	Ghi chú
	Pizza capricciosa	Giăm bông, nấm, ngò, trứng	Ý	Tương tự như Pizza quattro stagioni, nhưng các nguyên liệu trên được trộn chứ không tách riêng.
	Bánh sò điệp	Sò điệp	New England	Những năm 1950	Phiên bản pizza của món bánh gấp được phục vụ ở New England từ thời thuộc địa.
	Pizza Hawaii	Dứa, giăm bông hoặc thịt ba chỉ	Canada	1962	Thường gây ra sự phân cách quan điểm.[39]
	Pizza Margherita	Cà chua, phô mai mozzarella, húng quế	Naples, Italy	Những năm 1800	Loại pizza Napoli truyền thống.
	Pizza marinara	Sốt cà chua, dầu ô liu, hương thảo, tỏi. Không có phô mai.	Naples, Italy	1734	Một trong những loại pizza Napoli cổ xưa nhất.
	Pizza pugliese	Cà chua, hành tây, phô mai mozzarella	Apulia, Italy
	Pizza quattro formaggi	Được làm bằng bốn loại phô mai (tiếng Ý: [ˈkwattro forˈmaddʒi], "bốn loại phô mai"): Mozzarella, Gorgonzola và hai loại khác tùy theo khu vực	Lazio, Italy	Những năm 1700
	Pizza quattro stagioni	Ngò, nấm, giăm bông, cà chua	Ý	Các nguyên liệu được chia thành bốn phần riêng biệt, tượng trưng cho chu kỳ của các mùa.
	Pizza hải sản	Hải sản, như cá, hải sản vỏ sò hoặc mực.	Các biến thể con bao gồm Pizza frutti di mare (không có phô mai) và Pizza pescatore (có mực hoặc sò điệp).

Phong cách

[sửa | sửa mã nguồn] Các phong cách pizza

Hình ảnh	Tên	Đặc điểm	Xuất xứ	Lần ghi nhận đầu tiên
	California-style pizza	Được phân biệt bởi việc sử dụng nguyên liệu không truyền thống, đặc biệt là loại rau sạch đa dạng.	California, Hoa Kỳ	Năm 1980
	Calzone	Pizza được gấp đôi như một chiếc bánh xếp.	Naples, Italy	Những năm 1700
	Pizza kiểu Chicago	Nướng trong một cái chảo có mép cao giữ một lớp nguyên liệu đầy đặn. Lớp vỏ bánh đôi khi được nhồi phô mai hoặc các nguyên liệu khác.	Chicago, Hoa Kỳ	Khoảng những năm 1940
	Pizza kiểu Colorado	Có vỏ bánh đặc trưng dày và bện ở trên, được phủ một lượng nhiều số lớn sốt và phô mai. Thường được phục vụ theo cân, đi kèm với một ít mật ong làm gia vị.	Colorado, Hoa Kỳ	Năm 1973
	Pizza chiên sâu	Pizza được chiên sâu (nấu trong dầu) thay vì nướng.	Scotland và Ý
	Pizza kiểu Detroit	Phô mai được lan rộng đến mép và thăng hoa thành màu caramel trên cái chảo hình chữ nhật có mép cao, tạo nên lớp vỏ bánh mép giòn và mỏng.	Detroit, Hoa Kỳ	Năm 1946
	Pizza kiểu Grandma	Mỏng, vuông, nướng trong khay hình tấm, "nhớ về những chiếc bánh pizza được nấu tại nhà bởi các bà nội trợ Ý mà không cần lò nướng pizza."[40]	Long Island, Hoa Kỳ	Đầu thế kỷ 20
	Pizza kiểu Hy Lạp	Ươm và nướng trong một cái chảo nông; lớp vỏ bánh nhẹ và tương tự như foccaccia.	Connecticut, Hoa Kỳ	Năm 1955
	Bánh cà chua Ý	Làm từ bột dày phủ lớp bột cà chua; một biến thể của Pizza Sicilian. Còn được gọi là bánh sợi pizza (khi cắt như hình), bánh sốt, bánh nhà thờ, bánh mì đỏ, pizza tiệc, v.v.	Hoa Kỳ	Đầu thế kỷ 20
	Jumbo slice	Lát pizza rất lớn được bán như món đồ ăn đường phố.	New York và Washington D.C., Hoa Kỳ	Năm 1981
	Pizza kiểu New York	Pizza có nguồn gốc từ Napoli với lớp vỏ mỏng dễ gấp	Khu vực đô thị New York (và xa hơn)	Đầu thế kỷ 20
	Pizzetta	Pizza nhỏ được phục vụ như một món hors d'oeuvre hoặc snack.
	Pizza kiểu St. Louis	Phong cách này có vỏ bánh mỏng giống như bánh bánh mì que được làm mà không cần men, thường sử dụng phô mai Provel, và được cắt thành các hình vuông hoặc hình chữ nhật thay vì cắt thành từng phần cối.	St. Louis, Hoa Kỳ	Năm 1945

Theo khu vực xuất xứ

[sửa | sửa mã nguồn]

Ý

[sửa | sửa mã nguồn]

Pizza Napoli chính hiệu (pizza napoletana) được làm từ cà chua loại San Marzano, được trồng trên các vùng đất núi lửa phía nam của núi Vesuvius. Ngoài ra, còn sử dụng phô mai mozzarella di bufala Campana, được làm từ sữa của trâu nước được nuôi trong đồng cỏ ở Campania và Lazio[41]. Còn phô mai Fior-di-latte cũng là một lựa chọn. Đặc biệt, phô mai mozzarella từ trâu còn được bảo vệ với nguồn gốc địa lý riêng của châu Âu[41].

Ngoài pizza Napoli, còn có các loại pizza truyền thống khác. Pizza alla marinara có lớp cà chua xếp trên cùng và được cho là loại pizza cà chua cổ điển nhất[42]. Pizza capricciosa có phô mai mozzarella, thịt đùi lợn nướng, nấm, giăm bông và cà chua làm nhân[43]. Còn pizza pugliese thì được làm từ cà chua, phô mai mozzarella và hành tây[44].

Một biến thể phổ biến của pizza tại Ý là Sicilian pizza (được gọi là sfincione hoặc sfinciuni trong ngôn ngữ địa phương),[45][46] gọi là pizza Sicilian là một loại pizza với đế dày hoặc đế cao xuất phát từ thế kỷ 17 tại Sicily. Thực tế, nó giống như một loại bánh focaccia với bề mặt thường được trải lớp sốt cà chua và các nguyên liệu khác lên trên. Trước thập kỷ 1860, sfincione là loại pizza phổ biến tại Sicily, đặc biệt ở phần phía Tây của hòn đảo.[47] Tại các vùng khác của Ý, cũng có các biến thể khác của pizza, ví dụ như pizza al padellino hoặc pizza al tegamino, là một loại pizza nhỏ, đế dày, đế cao thường được phục vụ ở Turin, Piedmont.[48][49][50]

Hoa Kỳ

[sửa | sửa mã nguồn]

Cửa hàng pizza đầu tiên tại Hoa Kỳ được mở tại khu Little Italy của thành phố New York vào năm 1905.[51] Các nguyên liệu phổ biến trên pizza tại Hoa Kỳ bao gồm cá cơm, thịt bò xay, thịt gà, thịt xông khói, nấm, ô liu, hành tây, ớt, sốt cay, xúc xích, cải xanh, thịt bò tái, và cà chua. Các kiểu pizza đặc trưng vùng miền phát triển trong thế kỷ 20, bao gồm phong cách Buffalo,[52] California, Chicago, Detroit, Greek, New Haven, New York, và St. Louis.[53] Các biến thể vùng miền bao gồm pizza đế dày, pizza nhồi, pizza gấp, pizza cuộn, và pizza trên que, mỗi loại có vô số kết hợp sốt và nhân.

Mười ba phần trăm dân số Hoa Kỳ tiêu thụ pizza trong bất kỳ ngày nào.[54] Các chuỗi cửa hàng pizza như Domino's Pizza, Pizza Hut, và Papa John's, pizza từ các cửa hàng chế biến và nướng tại nhà, cùng với pizza lạnh hoặc đông lạnh từ siêu thị đã làm cho pizza dễ dàng tìm thấy trên toàn quốc.

Argentina

[sửa | sửa mã nguồn]

Argentina, và cụ thể hơn là Buenos Aires, đã chứng kiến sự di cư đáng kể từ di cư Ý vào cuối thế kỷ 19. Người nhập cư từ Naples và Genoa mở ra những quán pizza đầu tiên, tuy nhiên sau này, người dân Tây Ban Nha đã trở thành chủ sở hữu chủ yếu của các cửa hàng pizza.

Pizza Argentina chuẩn có vỏ dày hơn, gọi là "media masa" (nửa bột) so với kiểu pizza Ý truyền thống và sử dụng nhiều phô mai hơn. Tại Argentina, lát pizza thường được phục vụ kèm với món "fainá", một loại bánh chiên bột đậu nành theo kiểu Genoese, và kèm theo rượu moscato. Loại pizza phổ biến nhất được gọi là "muzzarella" (mozzarella), tương tự như Neapolitan pizza (bột, sốt cà chua và phô mai) nhưng có vỏ "media masa" dày hơn, ba lớp phô mai và sốt cà chua, thường cũng kèm theo ô liu. Loại pizza này có thể tìm thấy ở gần mọi ngóc ngách của đất nước; Buenos Aires được coi là thành phố có số lượng cửa hàng pizza trên người dân nhiều nhất trên thế giới.[55][56] Những biến thể phổ biến khác bao gồm giăm bông, lát cà chua, ớt đỏ và longaniza. Hai loại pizza xuất xứ từ Argentina với hành tây, cũng rất phổ biến: fugazza with cheese, có vỏ bánh pizza thông thường được trải phô mai và hành tây lên trên, và fugazzetta, với lớp phô mai ở giữa hai vỏ bánh pizza và hành tây ở trên.[57][58]

Pizza và ảnh hưởng đến sức khỏe

[sửa | sửa mã nguồn]

Một số loại pizza được sản xuất hàng loạt bởi các chuỗi cửa hàng pizza đã bị chỉ trích vì chứa tỷ lệ thành phần không tốt cho sức khỏe. Pizza có thể có nhiều muối và chất béo, và chứa nhiều calo. Cơ quan Nông nghiệp Hoa Kỳ (USDA) báo cáo rằng lượng sodium trung bình trong một chiếc pizza kích thước 36 cm (14 in) ở các cửa hàng thức ăn nhanh là 5.101 mg.[59] Có mối lo ngại về tác động không tốt đến sức khỏe.[60][61]

Các kỉ lục

[sửa | sửa mã nguồn]

• Chiếc bánh Pizza lớn nhất là của Ý. Theo kỉ lục mới, chiếc bánh pizza được hoàn thành vào năm 2012 Chiếc bánh có đường kính lên tới 40m và sử dụng 9.000 kg bột và một loạt các thành phần khác gồm 4.536 kg nước sốt cà chua, 3.992 kg pho mát... 5 đầu bếp người Ý đã dành hơn 48 giờ nhào bột trong hơn 5.000 lô. Chiếc bánh này được đặt tên là Ottavia để đại diện cho hy vọng về một sự hồi sinh kinh tế và văn hóa trên thế giới lúc bấy giờ. Sau đó, chiếc bánh này cũng đã được cắt ra và tặng cho những "mái ấm" tình thương ở địa phương[62].
• Hơn 400 người làm bánh pizza của Ý đã hợp tác ở Napoli làm chiếc bánh pizza dài 1.853 mét vào ngày 18/5/2016, để ghi kỷ lục mới của thế giới về chiếc bánh pizza dài nhất. Những người làm bánh đã làm việc 11 tiếng đồng hồ và sử dụng 2 tấn phó mát mozzarella, 2 tấn bột mì, 1.497 ký lô sốt cà chua, 201 lít dầu ăn và 29,9 ký lô húng tây tươi. Chiếc bánh pizza lập kỷ lục trước đây được làm ở Milan nhân hội chợ năm 2015, là lúc chiếc bánh pizza dài 1,5 kilomet được nướng.[63][64][65]
• Ở tại London một kỉ lục mới về quãng đường vận chuyển bánh pizza đã được xác lập. Một chiếc bánh pizza ra ra lò vào ngày 17/11/2004 và đã vượt qua 1 hành trình dài 16949 km để được chuyển tới 1 địa chỉ tại đường Ramsey, Melbourne vào ngày 19/11/2004. Kỉ lục này được ghi vào phiên bản sách kỉ lục thế giới Guinness năm 2006.[66]
• Chiếc bánh pizza đắt nhất với đế mỏng đã được thực hiện bởi chuỗi các nhà hàng Domenico Crolla, nguyên liệu bao gồm bánh: sunblush-sốt cà chua, cá hồi hun khói của Scotland, thịt nai thượng hạng, vàng ăn được, tôm hùm ướp trong cognac thượng hạng và trứng cá muối, ngâm rượu sâm banh. Chiếc bánh pizza này được bán tại cuộc đấu giá từ thiện với giá £ 2.150.[67]

Xem thêm

[sửa | sửa mã nguồn]

• Domino's Pizza
• Pizza Hut
• Pizza Inn
• Pizza Sicilian

Chú thích

[sửa | sửa mã nguồn]

1. ^ a b c Maiden, Martin. “Linguistic Wonders Series: Pizza is a German(ic) Word”. yourDictionary.com. Bản gốc lưu trữ ngày 15 tháng 1 năm 2003.
2. ^ Arthur Schwartz, Naples at Table: Cooking in Campania (1998), tr. 68. ISBN 9780060182618.
3. ^ John Dickie, Delizia!: The Epic History of the Italians and Their Food (2008), tr. 186.
4. ^ Father Giuseppe Orsini, Joseph E. Orsini, Italian Baking Secrets (2007), tr. 99.
5. ^ “Pizza Margherita: History and Recipe”. ITALY Magazine. 14 tháng 3 năm 2011. Bản gốc lưu trữ ngày 7 tháng 2 năm 2013. Truy cập ngày 21 tháng 2 năm 2022.
6. ^ a b “Naples' pizza twirling wins Unesco 'intangible' status”. The Guardian (bằng tiếng Anh). London. Agence France-Presse. 7 tháng 12 năm 2017. ISSN 0261-3077. Lưu trữ bản gốc ngày 7 tháng 12 năm 2017. Truy cập ngày 7 tháng 12 năm 2017.
7. ^ Miller, Hanna (April–May 2006). “American Pie”. American Heritage. Lưu trữ bản gốc ngày 3 tháng 2 năm 2012. Truy cập ngày 4 tháng 5 năm 2012.
8. ^ Naylor, Tony (6 tháng 9 năm 2019). “How to eat: Neapolitan-style pizza”. The Guardian. London. Lưu trữ bản gốc ngày 14 tháng 9 năm 2019. Truy cập ngày 20 tháng 9 năm 2019.
9. ^ Godoy, Maria (13 tháng 1 năm 2014). “Italians To New Yorkers: 'Forkgate' Scandal? Fuhggedaboutit”. The Salt (blog). National Public Radio. Lưu trữ bản gốc ngày 20 tháng 9 năm 2019. Truy cập ngày 20 tháng 9 năm 2019.
10. ^ Hynum, Rick. “Pizza Power 2017 – A State of the Industry Report”. PMQ Pizza Magazine. Bản gốc lưu trữ ngày 29 tháng 7 năm 2017. Truy cập ngày 28 tháng 7 năm 2017.
11. ^ CDC (2007). “National Health and Nutrition Examination Survey (NHANES) 2007–2008 – Overview” (PDF). Centers for Disease Control and Prevention. Bản gốc (PDF) lưu trữ ngày 26 tháng 12 năm 2016.
12. ^ Salvatore Riciniello (1987) Codice Diplomatico Gaetano, Vol. I, La Poligrafica
13. ^ Babiniotis, Georgios (2005). Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας [Dictionary of Modern Greek] (bằng tiếng Hy Lạp). Lexicology Centre. tr. 1413. ISBN 978-960-86190-1-2.
14. ^ “Pizza, at Online Etymology Dictionary”. Etymonline.com. Lưu trữ bản gốc ngày 24 tháng 10 năm 2007. Truy cập ngày 5 tháng 6 năm 2009.
15. ^ “Pissa, Liddell and Scott, "A Greek-English Lexicon, at Perseus”. Perseus.tufts.edu. Lưu trữ bản gốc ngày 21 tháng 2 năm 2022. Truy cập ngày 5 tháng 6 năm 2009.
16. ^ “Pizza, at Dictionary.com”. Dictionary.reference.com. Truy cập ngày 5 tháng 6 năm 2009.
17. ^ 'pizza' Lưu trữ 2022-02-21 tại Wayback Machine, Online Etymology Dictionary
18. ^ “Pizza”. Garzanti Linguistica. De Agostini Scuola Spa. Lưu trữ bản gốc ngày 1 tháng 2 năm 2014. Truy cập ngày 31 tháng 1 năm 2014.
19. ^ “Definition of pizzetta”. Merriam-Webster. 22 tháng 6 năm 2023.
20. ^ Doane, Seth (20 tháng 11 năm 2022). “Bringing authentic Neapolitan pizza home”. CBS News.
21. ^ "Pizza, A Slice of American History" Liz Barrett (2014), tr.13
22. ^ "The Science of Bakery Products" W. P. Edwards (2007), tr.199
23. ^ Talati-Padiyar, Dhwani (8 tháng 3 năm 2014). Travelled, Tasted, Tried & Tailored: Hồi ức về thực phẩm. ISBN 978-1304961358. Truy cập 18 Tháng 11 năm 2014.[liên kết hỏng]
24. ^ Buonassisi, Rosario (2000). Pizza: Từ nguồn gốc Ý đến bàn ăn hiện đại. Firefly. tr. 78.
25. ^ “Aeneas và người Trôi thực hiện tiên đoán của Anchises”. Bản gốc lưu trữ ngày 29 tháng 3 năm 2017.
26. ^ “Khảo cổ gia Pompeii phát hiện bức tranh 'pizza'”. 17 tháng 6 năm 2023.
27. ^ “Hình mẫu 'tổ tiên' có thể là pizza được phát hiện vẽ trên tàn tích Pompeii”. ABC News (bằng tiếng Anh). 27 Tháng 6 năm 2023. Truy cập 28 Tháng 6 năm 2023.
28. ^ “Sorpresa: la parola "pizza" è nata a Gaeta” ["Bất ngờ: từ "pizza" đã ra đời tại Gaeta]. La Reppublica (bằng tiếng Italian). 9 Tháng 2 năm 2015. Lưu trữ bản gốc 16 Tháng 11 năm 2021. Truy cập 16 Tháng 11 năm 2021.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
29. ^ a b c Helstosky, Carol (2008). Pizza: A Global History. London: Reaktion. tr. 21–22. ISBN 978-1-86189-391-8.
30. ^ “Lịch sử và công thức pizza Margherita”. Italy Magazine. 14 tháng 3 năm 2011. Bản gốc lưu trữ 7 tháng 2 năm 2013. Truy cập 23 tháng 4 năm 2012.
31. ^ “Liệu pizza Margherita thực sự có được đặt tên theo nữ hoàng Ý?”. BBC Food. 28 tháng 12 năm 2012. Lưu trữ bản gốc 31 tháng 12 năm 2012. Truy cập 31 tháng 12 năm 2012.
32. ^ Hales, Dianne (12 tháng 5 năm 2009). Sök på Google (bằng tiếng Thụy Điển). ISBN 978-0767932110. Lưu trữ bản gốc ngày 21 tháng 2 năm 2022. Truy cập ngày 4 tháng 4 năm 2018.
33. ^ Helstosky, Carol (2008). Pizza: A Global History. Reaktion Books. tr. 48. ISBN 978-1-86189-630-8.
34. ^ Nevius, Michelle; Nevius, James (2009). Inside the Apple: A Streetwise History of New York City. New York: Free Press. tr. 194–95. ISBN 978-1416589976.
35. ^ Turim, Gayle. “A Slice of History: Pizza Through the Ages”. History.com. Lưu trữ bản gốc ngày 18 tháng 12 năm 2014. Truy cập ngày 9 tháng 11 năm 2014.
36. ^ “Associazione Verace Pizza Napoletana (AVPN)”. Lưu trữ bản gốc ngày 9 tháng 7 năm 2017. Truy cập ngày 11 tháng 7 năm 2017.
37. ^ Thông cáo chính thức của Liên minh Châu Âu, Nghị định số 97/2010 của Ủy ban, 5 tháng 2 năm 2010
38. ^ Hiệp hội Thương hiệu Quốc tế, Liên minh Châu Âu: Pizza napoletana được công nhận là món ăn đặc biệt truyền thống Lưu trữ 2014-08-19 tại Wayback Machine, 1 tháng 4 năm 2010
39. ^ Dowling, Stephen; Gray, Richard (Ngày 20 tháng 8 năm 2022). “Một lớp nguyên liệu pizza chia cắt thế giới”. BBC. Truy cập Ngày 30 tháng 8 năm 2022.
40. ^ Rosengarten, David (15 tháng 8 năm 2013). “Za-Za-Zoom: The 'Grandma Pizza' Forges Ahead In New York”. Forbes. Lưu trữ bản gốc ngày 17 tháng 8 năm 2013. Truy cập ngày 6 tháng 3 năm 2019.
41. ^ a b “Selezione geografica”. Europa.eu.int. 23 tháng 2 năm 2009. Bản gốc lưu trữ ngày 18 tháng 2 năm 2005. Truy cập ngày 2 tháng 4 năm 2009.
42. ^ “La vera storia della pizza napoletana”. Biografieonline.it. 20 tháng 5 năm 2013. Lưu trữ bản gốc ngày 29 tháng 6 năm 2013. Truy cập ngày 8 tháng 12 năm 2015.
43. ^ Guides, Rough (1 tháng 8 năm 2011). Rough Guide Phrasebook: Italian: Italian. Rough Guides. tr. 244. ISBN 978-1-4053-8646-3. Lưu trữ bản gốc ngày 12 tháng 5 năm 2016. Truy cập ngày 12 tháng 12 năm 2015.
44. ^ Wine Enthusiast, Volume 21, Issues 1–7. Wine Enthusiast. 2007. tr. 475. Lưu trữ bản gốc ngày 2 tháng 5 năm 2021. Truy cập ngày 25 tháng 8 năm 2020.
45. ^ “Sicilian Pizza là gì?”. WiseGeek. Lưu trữ bản gốc 14 Tháng 3 năm 2013. Truy cập 14 Tháng 4 năm 2013.
46. ^ Giorgio Locatelli (26 Tháng 12 năm 2012). Made In Sicily. ISBN 978-0-06-213038-9. Lưu trữ bản gốc 2 Tháng 5 năm 2021. Truy cập 4 Tháng 7 năm 2013.
47. ^ Gangi, Roberta (2007). “Sfincione”. Tạp chí Best of Sicily. Bản gốc lưu trữ 2 Tháng 4 năm 2014.
48. ^ “Torino: Khám phá pizza al padellino lại”. Agrodolce. 3 Tháng 4 năm 2014. Lưu trữ bản gốc 8 Tháng 12 năm 2015. Truy cập 8 Tháng 12 năm 2015.
49. ^ “Pizza al padellino (o tegamino): Đó là gì?”. Gelapajo.it. Bản gốc lưu trữ 10 Tháng 12 năm 2015. Truy cập 8 Tháng 12 năm 2015.
50. ^ “Beniamino, tiên tri của pizza thượng hạng”. Torino – Repubblica.it. 19 Tháng 1 năm 2013. Lưu trữ bản gốc 8 Tháng 12 năm 2015. Truy cập 8 Tháng 12 năm 2015.
51. ^ Otis, Ginger Adams (2010). New York City 7. Lonely Planet. tr. 256. ISBN 978-1741795912. Lưu trữ bản gốc ngày 21 tháng 2 năm 2022. Truy cập ngày 1 tháng 11 năm 2012.
52. ^ Bovino, Arthur (13 tháng 8 năm 2018). “Is America's Pizza Capital Buffalo, New York?”. The Daily Beast. Lưu trữ bản gốc ngày 21 tháng 2 năm 2022. Truy cập ngày 10 tháng 12 năm 2019.
53. ^ “Pizza Garden: Italy, the Home of Pizza”. CUIP Chicago Public Schools – University of Chicago Internet Project. Bản gốc lưu trữ ngày 19 tháng 10 năm 2013. Truy cập ngày 1 tháng 8 năm 2014.
54. ^ Rhodes, Donna G.; Adler, Meghan E.; Clemens, John C.; LaComb, Randy P.; Moshfegh, Alanna J. “Consumption of Pizza” (PDF). Food Surveys Research Group. Lưu trữ (PDF) bản gốc ngày 5 tháng 10 năm 2014. Truy cập ngày 25 tháng 9 năm 2014.
55. ^ Leire Gómez (17 tháng 7 năm 2015). “Buenos Aires: la ciudad de la pizza”. Tapas Magazine. Lưu trữ bản gốc ngày 7 tháng 9 năm 2018. Truy cập ngày 12 tháng 9 năm 2018.
56. ^ “Món ngon mỗi ngày”. monngon.id.vn. 11 tháng 5 năm 2023. Bản gốc lưu trữ ngày 21 tháng 8 năm 2023. Truy cập ngày 21 tháng 8 năm 2023.
57. ^ Cecilia Acuña (26 tháng 6 năm 2017). “La historia de la pizza argentina: ¿de dónde salió la media masa?”. La Nación. Lưu trữ bản gốc ngày 13 tháng 12 năm 2018. Truy cập ngày 12 tháng 9 năm 2018.
58. ^ “Los inventores de la fugazza con queso”. Clarín. 12 tháng 2 năm 2006. Lưu trữ bản gốc ngày 6 tháng 9 năm 2018. Truy cập ngày 12 tháng 9 năm 2018.
59. ^ “Basic Report 21299”. Cơ sở Dữ liệu Dinh dưỡng Quốc gia cho Tham khảo Tiêu chuẩn. 28 tháng 9 năm 2014. Truy cập ngày 28 tháng 9 năm 2014.
60. ^ “Survey of pizzas”. Cơ quan Tiêu chuẩn Thực phẩm. 8 tháng 7 năm 2004. Bản gốc lưu trữ ngày 28 tháng 12 năm 2005. Truy cập ngày 2 tháng 4 năm 2009.
61. ^ “Health - Fast food salt levels "shocking"”. Tin tức BBC. 18 tháng 10 năm 2007. Lưu trữ bản gốc ngày 15 tháng 1 năm 2009. Truy cập ngày 2 tháng 4 năm 2009.
62. ^ “Largest pizza”. Guinness World Records. Lưu trữ bản gốc ngày 7 tháng 2 năm 2017. Truy cập ngày 17 tháng 11 năm 2016.
63. ^ “Italia lập kỷ lục bánh pizza lớn nhất thế giới”. Đài tiếng nói Hoa Kỳ. 19 tháng 5 năm 2016. Truy cập 23 tháng 5 năm 2016.
64. ^ “Longest pizza in Spain”. Diario Lanza Digital. 31 tháng 5 năm 2011. Truy cập ngày 25 tháng 2 năm 2023.
65. ^ “Most expensive pizza commercially available”. Guinness World Records. Lưu trữ bản gốc ngày 6 tháng 11 năm 2021. Truy cập ngày 6 tháng 11 năm 2021.
66. ^ “DOMINO'S PIZZA BREAKS WORLD RECORD FOOD DELIVERY, aprile 2005”. Bản gốc lưu trữ ngày 4 tháng 2 năm 2009. Truy cập ngày 17 tháng 10 năm 2010.
67. ^ Chef cooks £2,000 Valentine pizza, BBC News.

Wikimedia Commons có thêm hình ảnh và phương tiện truyền tải về Pizza.

x t s Món ăn với pho mát
Các món	Aligot Almogrote Bánh bao pho mát Bánh pho mát Barfi Bryndzové halušky Cervelle de canut Cheese puffs Calzone Chèvre chaud Chhena gaja Chhena jalebi Chhena kheeri Chhena poda Chile con queso Curd snack Fondue Frico Frito pie Gougère Gratin Gujia Gulab jamun Hauskyjza Insalata Caprese Jalapeño popper Kaasstengels Kasseropita Khachapuri Khira sagara Lasagna Lazy varenyky Liptauer Macaroni và pho mát Malakoff Mattar paneer Moretum Mornay sauce Mote de queso Nacho Obatzda Omelette Ostkaka Ớt chuông nhồi Parmigiana Paskha Pastizz Peda Pepperoni cuộn Pho mát bia Pho mát chiên Pho mát cuộn Pho mát giòn Arizona Pho mát Pimento Pho mát trên bánh nướng Phô mai que Pizza Poulet au fromage Poutine Provoleta Pudding pho mát Quarkkäulchen Quesadilla Quesito Queso flameado Raclette Rarebit Wales Ras malai Rasabali Rasgulla Rau trộn pho mát Saganaki Sandesh Shahi paneer Smažený sýr Spaghetti alla carbonara Spanakopita Stromboli Súp Supplì Súp lơ pho mát Syrniki Taco Tirokafteri Tiropita Túró Rudi Túrós csusza Urnebes Vatrushka
Bánh mì kẹp	Bánh kẹp thịt muối, trứng và pho mát Bánh kẹp bữa sáng Carrozza Cheese dog Cheese dream Bánh kẹp pho mát Pho mát và bánh kẹp muối Burger pho mát Cheesesteak Croissan'Wich Croque-monsieur Bánh kẹp Cuba Bánh kẹp Dagwood Pho mát nướng Bánh kẹp giăm bông pho mát Jucy/Juicy Lucy McMuffin Bánh kẹp Monte Cristo Patty melt Bánh kẹp Reuben Bánh kẹp submarine
Các trang danh sách	Danh sách món ăn với pho mát Danh sách súp pho mát