Quá Trình Phát Triển Của Ký Sinh Trùng Sốt Rét ở Muỗi

Trong các bệnh do muỗi truyền, ký sinh trùng gây nên bệnh sốt rét có giai đoạn ký sinh ở cơ thể muỗi để thực hiện vai trò truyền bệnh khi đốt máu và truyền mầm bệnh sang người lành. Ký sinh trùng sốt rét muốn phát triển được trong cơ thể muỗi cần có những điều kiện cơ bản.Các nhà khoa học đã chứng minh được 3 điều kiện cơ bản để ký sinh trùng sốt rét (KSTSR) có thể phát triển được trong cơ thể muỗi là phải có loài muỗi thích ứng, có đủ thời gian để mầm bệnh hoàn thành giai đoạn sinh trưởng trong cơ thể muỗi và có nhiệt độ ở ngoài trời thích hợp đối với từng loại KSTSR.

Loài muỗi thích ứng truyền bệnh sốt rét đã được xác định là loài Anopheles. Tại nước ta có 59 loài Anopheles, trong đó 15 loài là muỗi truyền bệnh chính, truyền bệnh phụ và nghi ngờ truyền bệnh. Muỗi truyền bệnh chính gồm có 3 loài Anopheles minimus hoạt động ở vùng rừng núi trên toàn quốc, Anopheles dirus hoạt động ở vùng rừng núi từ 20 vĩ độ Bắc trở vào Nam và Anopheles sundaicus hoạt động ở vùng ven biển nước lợ Nam Bộ.

Thời gian để mầm bệnh KSTSR hoàn thành giai đoạn sinh trưởng trong cơ thể muỗi cần điều kiện muỗi phải sống đủ lâu để nang trùng (oocyste) của ký sinh trùng ở thành dạ dày muỗi có thời gian phát triển thành thoa trùng (sporozoite) ký sinh ở tuyến nước bọt của muỗi. Khi muỗi đốt máu, mầm bệnh sẽ truyền thoa trùng sang cho người lành để gây bệnh.

Nhiệt độ ngoài trời thích hợp đối với từng loại KSTSR cũng là điều kiện cần thiết để mầm bệnh có thể phát triển được trong cơ thể muỗi truyền bệnh. Chủng loại KSTSR Plasmodium falciparum, Plasmodium malariae cần nhiệt độ tối thiểu ở ngoài trời phải lớn hơn 16oC. Chủng loại KSTSR Plasmodium vivax cần nhiệt độ tối thiểu ở ngoài trời phải lớn hơn 14,5oC. Nếu nhiệt độ ở ngoài trời thấp hơn nhiệt độ tối thiểu này thì KSTSR không có khả năng phát triển được trong cơ thể muỗi. Các nhà khoa học đã xác lập được công thức tính thời gian hoàn thành giai đoạn phát triển hữu tính trong chu kỳ phát triển của từng chủng loại KSTSR ở cơ thể muỗi truyền bệnh. Theo công thức này để tính toán: Chủng loại KSTSR Plasmodium falciparum cần 26 ngày để phát triển ở nhiệt độ từ 19-20oC, cần 12 ngày để phát triển ở nhiệt độ 25oC, cần 8 ngày để phát triển ở nhiệt độ 30oC. Chủng loại KSTSR Plasmodium vivax cần 45 ngày để phát triển ở nhiệt độ từ 16-17oC, cần 19 ngày để phát triển ở nhiệt độ 20oC, cần 10 ngày để phát triển ở nhiệt độ 25oC, cần 6,5 ngày để phát triển ở nhiệt độ 30oC. Chủng loại KSTSR Plasmodium malariae cần 18 ngày để phát triển ở nhiệt độ 24oC, cần 16 ngày để phát triển ở nhiệt độ 25oC.

Như vậy để đảm nhận được vai trò truyền bệnh sốt rét, tại địa phương nơi bệnh lưu hành phải có loài muỗi Anopheles thích ứng hoạt động, muỗi phải có tuổi thọ có nghĩa là phải sống đủ lâu để KSTSR có thể phát triển được các giai đoạn trong cơ thể của nó và nhiệt độ ngoài trời phải thích hợp đối với từng chủng loại KSTSR gây bệnh ký sinh ở cơ thể muỗi. Điều này đã được chứng tỏ tại các nước, các khu vực, các vùng núi cao có khí hậu mát mẻ và lạnh quanh năm thường không có bệnh sốt rét lưu hành.

TTƯT.BS. Nguyễn Võ Hinh