Quan Niệm Về Chân Lý Và Tiêu Chuẩn Của Chân Lý

Vấn đề chân lý là một trong những vấn đề cơ bản của lý luận nhận thức. Ngay từ thời cổ đại và cho đến tận ngày nay, các nhà triết học đã đưa ra những quan niệm khác nhau về chân lý, về con đường đi đến chân lý và tiêu chuẩn để xác định chân lý.

Câu hỏi đầu tiên được đặt ra là có chân lý khách quan không, hay chân lý chỉ hoàn toàn mang tính chủ quan?

Trước kia cũng như hiện nay, nhiều nhà triết học duy tâm vẫn công kích kịch liệt và gạt bỏ khái niệm chân lý khách quan ra khỏi khoa học. Họ cho rằng, chân lý không liên quan gì đến thế giới khách quan mà chỉ liên quan đến bản thân tri thức, đến tư duy mà thôi.

Bác bỏ quan niệm trên, chủ nghĩa duy vật biện chứng thừa nhận tính khách quan của chân lý. Bởi lẽ, nếu thế giới tồn tại một cách khách quan, không phụ thuộc vào con người, thì nhận thức của con người, nếu đúng đắn chính xác, không thể không mang tính khách quan. Chân lý khách quan là những tri thức mà nội dung của nó không phụ thuộc vào con người và loài

được trong kinh nghiệm, thừa nhận nguồn gốc khách quan độc lập đối với con người, với các cảm giác của chúng ta. Nếu chân lý là sự phản ánh trung thành hiện thực trong quá trình phát triển, thì nó không thể không có tính khách quan.

Không chỉ dừng lại ở việc thừa nhận chân lý khách quan, chủ nghĩa duy vật biện chứng còn vạch ra con đường biện chứng mà nhận thức của loài người phải trải qua để đi tới chân lý khách quan. Nhận thức là một quá trình đi từ thấp đến cao, từ phiến diện đến toàn diện, từ nông cạn đến đầy đủ hơn và sâu sắc hơn. Trên con đường đi đến chân lý, con người nhiều khi phải vượt qua những khúc quanh co, thậm chí, mắc phải không ít sai lầm. Sai lầm cũng là sự phản ánh hiện thực, nhưng là một sự phản ánh phiến diện, một chiều, không chính xác do sự hạn chế của những điều kiện và hoàn cảnh lịch sử cụ thể trong đó con người tiến hành hoạt động nhận thức, hoặc do tính chất phức tạp và quy mô to lớn của những vấn đề phải giải quyết vượt quá trình độ của chủ thể nhận thức. Như vậy, sai lầm có căn nguyên về nhận thức, tâm lý và xã hội của nó. Trong quá trình nhận thức cũng như trong hoạt động nghiên cứu, khó có thể hoàn toàn tránh khỏi những sự lầm lẫn, ngộ nhận khi quan sát, miêu tả, tính toán, đo đạc, dự đoán, giả thuyết, đánh giá. Tuy nhiên, không thể vì thế mà đi đến quan điểm cho rằng, nhận thức chỉ là con số cộng của nhiều sai lầm của các thế hệ. Trên con đường phát triển của nhận thức, những sai lầm dần dần được khắc phục, con người tiếp cận mỗi ngày một gần với chân lý khách quan. Trong quá trình phản ánh thực tại khách quan hết sức đa dạng, vô tận trong sự biểu hiện và luôn nảy sinh những hình thức mới, bộc lộ những thuộc tính mới, những mối liên hệ mới, nhận thức của con người không thể bị cố định và cứng nhắc trong một trạng thái nào đó, hoặc biến những kết quả nhận thức đã đạt được thành những chân lý vĩnh cửu, cuối cùng sẽ mất đi tính khách quan và biến thành sai lầm.

Đuyrinh thừa nhận những chân lý tuyệt đối và bất biến. Trong thế giới đạo đức cũng như thế giới của tri thức phổ biến, có những nguyên tắc vĩnh hằng và những yếu tố đơn giản của nó - những nguyên tắc đứng trên lịch sử và đứng trên cả những phân biệt về tính dân tộc. Những chân lý ấy, một khi đã được nhận thức đến tận gốc rễ cuối cùng thì chúng có thể đòi có một sự ứng dụng và một phạm vi hoạt động giống như những chân lý của toán học và sự vận dụng toán học. Ông Đuyrinh nói: “Những chân lý chân chính thì tuyệt đối và bất biến cho nên nếu nghĩ rằng tính chính xác của nhận thức là phụ thuộc vào thời gian và sự biến hóa của hiện thực thì bao giờ cũng là một sự vô lý”42, 124. Ph.Ăngghen đã chỉ ra rằng, quan niệm trừu tượng về chân lý như thế là biểu hiện đầu tiên của tính chất siêu hình trong lý luận nhận thức, bởi lẽ nó không dựa trên lịch sử vận động và phát triển của tri thức nhân loại. Nêu ra chân lý tuyệt đỉnh, vĩnh cửu, Đuyrinh buộc phải đối diện với khả năng sau: “nếu nhân loại đạt tới chỗ chỉ vận dụng toàn những chân lý vĩnh cửu, những kết quả của tư duy có giá trị tối cao và có quyền tuyệt đối về chân lý, thì điều đó có nghĩa là nhân loại đã đạt tới một điểm mà tính vô tận của thế giới tri thức đã cùng kiệt xét về mặt hiện thực cũng như mặt tiềm năng, và như thế là đã thực hiện được cái điều thần kỳ nổi tiếng là đếm được hết con số vô hạn[42, 127].

Bằng những ví dụ trong khoa học tự nhiên và trong lịch sử Ph.Ăngghen đã bác bỏ quan điểm siêu hình ấy về chân lý, đồng thời chỉ ra mối quan hệ giữa chân lý tuyệt đối và chân lý tương đối, và thông qua đó phê phán cách hiểu một chiều về chân lý vĩnh cửu như cái đã diễn ra, cái hiển nhiên, tức chân lý sự kiện và các công thức chính xác, đồng thời khẳng định nhận thức của con người chỉ đạt đến chân lý tương đối. Ông nhắc lại phương pháp phân chia khoa học trong truyền thống thành ba nhóm, và lược khảo tình hình phát triển của chúng, bằng cách ấy chứng minh quan điểm biện chứng về chân lý

thứ nhất là những khoa học nghiên cứu giới tự nhiên vô sinh và ít nhiều dùng phương pháp toán học để xử lý (toán, thiên văn, cơ học, vật lý, hóa học) vốn được gọi là khoa học chính xác. Nhưng ngay ở đây, cùng với sự phát triển của tri thức, sự tìm kiếm chân lý và khám phá cũng luôn xuất hiện nhiều sai lầm, và có cả vô số giả thuyết đang chờ được thẩm định. “ở đây, những chân lý tuyệt đỉnh… ngày càng trở nên hiếm có một cách lạ lùng”[42, 128]. ở nhóm khoa học thứ hai – khoa học về những cơ thể sống – tính chất nhiều vẻ của những quan hệ khiến cho một vấn đề vừa được giải quyết lập tức nảy sinh hàng loạt vấn đề mới. “Nhu cầu hệ thống những mối quan hệ được nghiên cứu cũng luôn luôn buộc chúng ta phải dựng lên cả một rừng giả thuyết dày đặc xung quanh những chân lý tuyệt đỉnh cuối cùng”[42, 129]. Đối với nhóm khoa học thứ ba – những khoa học lịch sử – theo Ph.Ăngghen, tính chất tương đối của chân lý gắn liền với sự phong phú trong hoạt động của nhân tố chủ quan. Sự đề xuất cái gọi là chân lý vĩnh cửu theo nghĩa những chân lý tuyệt đối, những tri thức chính xác hoàn toàn là sự hạ thấp lịch sử con người và xã hội loài người.

Tính chất siêu hình và máy móc trong lý luận nhận thức của Đuyrinh còn thể hiện ở sự tách biệt, đối lập chân lý và sai lầm. Đối với Đuyrinh hoặc chân lý, hoặc sai lầm, bất chấp mọi điều kiện và tính khuynh hướng của sự vận động tri thức. Ông Đuyrinh quả quyết rằng: “Chân lý hiện nay nói chung không thay đổi”, cho nên một cái gì đó hoặc là chân lý cuối cùng, hoặc là sai lầm. Trong những chữ ấy biểu hiện sự phủ nhận một sự thật không thể bàn cãi là: chân lý là một qúa trình, chứ không phải là một cái gì một khi đã có là tồn tại vĩnh viễn và không biến đổi. Và nhà kinh điển mácxít Ph.Ăngghen khẳng định: “chân lý và sai lầm, cũng như tất cả những phạm trù của lôgic học vận động trong những cực đối lập, rõ ràng là chỉ có hiệu lực tuyệt đối trong phạm vi cực kỳ hạn chế”. Nói cách khác, giữa chân lý và sai lầm chỉ phân biệt nhau trong những giới hạn nhất định, nó có thể chuyển hóa lẫn nhau nếu vượt quá

giới hạn đó, “nếu chúng ta cứ cố cho nó là có giá trị ứng dụng ra ngoài phạm vi ấy thì chúng ta sẽ hoàn toàn thất bại; hai cực đối lập sẽ biến thành đối phương của nhau, chân lý trở thành sai lầm, và sai lầm trở thành chân lý”42, 132 - 133.

Trên cơ sở phân tích quá trình nhận thức của con người, Ph.Ăngghen chỉ rõ khoa học và thực tiễn đem lại một sự hiểu biết ngày càng đầy đủ sâu sắc về hiện thực, đồng thời đập tan những ảo tưởng siêu hình và duy tâm về chân lý vĩnh viễn cuối cùng, và chứng thực nhận thức là không có giới hạn, là không có bất cứ giới hạn nào cả.

Khả năng nhận thức của mỗi người là có hạn. Điều này tất yếu do chỗ xuất phát từ điều kiện khách quan hay chủ quan, song khả năng nhận thức của cả loài người là vô hạn, rộng mở. Chân lý thuộc về quá trình nhận thức, loài người từ thế hệ này sang thế hệ khác, phản ánh khách thể đang vận động và biến đổi không ngừng; tri thức mới không ngừng phát triển làm cho những hiểu biết không còn mới. ở đó chân lý không có điểm tận cùng và chỉ là tương đối. Bởi lẽ, “Việc nhận thức các sự vật thì do ngay bản chất của nó, hoặc giả nó vẫn là tương đối đối với hàng thế hệ dài liên tiếp, và được bổ sung dần dần từng phần mà thành hoàn thiện, hoặc giả nó mãi mãi vẫn là thiếu sót và không đầy đủ”42, 132.

Thực vậy, theo quan điểm của lý luận nhận thức duy vật biện chứng, trong một thời điểm lịch sử nhất định, con người chỉ có thể thu nhận được những chân lý tương đối và xét trong quá trình nhận thức thì - như cách diễn đạt của V.I.Lênin - Con người chỉ có thể mãi mãi tiến gần đến chân lý tuyệt đối. Sở dĩ như thế là vì nhận thức được thực hiện bởi những khái niệm, phạm trù khoa học, mà những khái niệm, phạm trù chỉ “bao quát một cách có điều kiện, gần đúng tính quy luật phổ biến của giới tự nhiên vĩnh viễn vận động và phát triển” . Tái hiện những quá trình của thế giới khách quan dưới

dạng tinh thần, tư tưởng, những khái niệm, phạm trù và quy luật của con người “bao giờ cũng đơn giản hóa chút ít những mối liên hệ khách quan của các hiện tượng tự nhiên, nó chỉ phản ánh các hiện tượng đó một cách gần đúng”36, 84.Thế giới khách quan là vô cùng tận. Trong khi đó, hoạt động nhận thức của chủ thể dù là của một người hay một tập đoàn người trong một thời điểm nào đó lại hết sức có hạn; bị hạn chế bởi rất nhiều diễn biến và hoàn cảnh cụ thể.

Mỗi chân lý đều được hình thành trong một thời điểm nhất định với những điều kiện và hoàn cảnh lịch sử cụ thể, nhưng mọi sự vật, hiện tượng trong thế giới khách quan đều ở trong một quá trình biến đổi và phát triển không ngừng. Một luận điểm có thể đúng trong thời điểm này và hoàn cảnh này sẽ có thể không hoàn toàn đúng, thậm chí có thể sai trong thời điểm và hoàn cảnh khác. Thế giới khách quan hết sức đa dạng, vô tận trong sự biểu hiện, trong quá trình vận động luôn nảy sinh những hình thức mới, bộc lộ những thuộc tính, những mối liên hệ mới. Nếu trong quá trình phản ánh, nắm bắt thực tại khách quan ấy, nhận thức bị cố định và trở nên cứng nhắc trong một trạng thái nào đó, biến những kết quả đã đạt được thành những chân lý vĩnh cửu, cuối cùng, sẽ mất đi tính khách quan và biến thành sai lầm. Một trong những luận điểm quan trọng bậc nhất của Hêghen trong quan niệm về chân lý mà triết học mácxít tiếp nhận và phát triển là luận điểm khẳng định rằng: chân lý chỉ có thể được hiểu như là một quá trình. Đã như vậy, thì sự nhận thức, nếu không muốn xa rời chân lý cũng phải là một quá trình. Vì vậy, không bao giờ được coi một tri thức nào đó, một luận điểm, thậm chí một hệ thống lý luận nào đó, là những chân lý tuyệt đích, vĩnh cửu, là sự phản ánh tận cùng, không cần và không thể điều chỉnh, bổ sung, hoàn thiện. Ph.Ăngghen cũng khẳng định: “ý nghĩa chân thực và tính chất cách mạng của triết học Hêghen chính là ở chỗ nó đã vĩnh viễn chấm dứt mọi quan niệm về tính chất cuối cùng của những kết quả của tư tưởng và hành động của con

người. Theo Hêghen, chân lý mà triết học phải nhận thức không còn là sự gom góp những nguyên lý giáo điều đã có sẵn, những nguyên lý mà người ta chỉ có việc học thuộc lòng một khi đã tìm ra nó. Từ nay, chân lý nằm trong bản thân quá trình nhận thức, trong sự phát triển lâu dài của khoa học đang tiến từ trình độ hiểu biết thấp lên trình độ hiểu biết cao hơn, song không bao giờ lại đi đến chỗ do tìm ra được cái gọi là chân lý tuyệt đối nên khoa học không còn có thể tiến lên xa hơn được nữa, không còn gì mà làm nữa ngoài việc đứng khoanh tay ngắm nghía một cách kinh ngạc cái chân lý tuyệt đối đã tìm ra được”43, 394.

Lý luận nhận thức mácxít thừa nhận có sự hạn chế của những kết quả nhận thức được thu nhận bởi một chủ thể nào đó trong một thời điểm cụ thể do vậy, không thể coi một luận điểm khoa học nào đó là chân lý tuyệt đích, cuối cùng. Tuy nhiên, điều đó không có nghĩa là lý luận đó nghi ngờ giá trị phản ánh đúng đắn, chân thực của các tri thức đã có cũng như nghi ngờ, thậm chí phủ nhận khả năng của con người có thể đạt tới chân lý khách quan, từ đó dẫn đến chủ nghĩa tương đối. V.I.Lênin viết: “Phép biện chứng duy vật của C.Mác và Ph.Ăngghen tất nhiên là có bao hàm chủ nghĩa tương đối nhưng không tự quy thành chủ nghĩa tương đối; nghĩa là nó thừa nhận tính tương đối của tất cả các tri thức của chúng ta không phải theo nghĩa phủ nhận chân lý khách quan, mà theo nghĩa tính điều kiện lịch sử của những giới hạn của sự nhận thức gần đúng của chúng ta đối với chân lý đó”37, 160.

Mỗi chân lý tương đối, mặc dù còn bị hạn chế bởi trình độ nhận thức của chủ thể và những điều kiện, hoàn cảnh lịch sử cụ thể, nhưng vẫn diễn đạt đúng một cái gì đó, một điều gì đó của hiện thực khách quan, yếu tố này không những không bị bác bỏ mà còn được khẳng định bởi tiến trình phát triển tiếp theo của nhận thức khoa học. Nói cách khác mỗi chân lý khoa học dù là có tính tương đối vẫn chứa đựng một yếu tố của chân lý tuyệt đối. Với

phát triển của nhận thức chính là quá trình mở rộng, tăng thêm không ngừng những yếu tố tuyệt đối. Nghĩa là mỗi chân lý tương đối, mỗi giai đoạn phát triển của khoa học lại “đem thêm một hạt muối vào cái tổng số ấy của chân lý tuyệt đối”37, 158, lại làm cho con người tiến gần thêm một bước đến chân lý tuyệt đối.

Mối quan hệ giữa chân lý tương đối và chân lý tuyệt đối biểu hiện mối quan hệ biện chứng giữa quá trình vô tận của nhận thức thế giới khách quan của con người với từng hoạt động nhận thức riêng lẻ, cụ thể và có hạn của mỗi chủ thể nhận thức. Đối với lý luận nhận thức mácxít, giữa chân lý tương đối và chân lý tuyệt đối không hề có đường ranh giới không thể vượt qua. Chân lý tương đối chính là những bậc thang đưa con người ngày càng tiến gần đến chân lý tuyệt đối. Theo bản chất của nó, tư duy của con người có thể và đang cung cấp cho chúng ta chân lý tuyệt đối mà chân lý này chỉ là tổng số những chân lý tương đối.

Biện chứng của quá trình nhận thức không chỉ thể hiện qua mối quan