[Review] Số Đỏ – Vũ Trọng Phụng - Người Ham đọc

Số đỏ – tiếng cười cho những lố lăng

Văn học là nhân học. Những cái đẹp man mác của cảnh vật bồi cho ta tình yêu thiên nhiên. Những tình yêu thương thoát bay từ trang viết khiến ta trân quý hơn cuộc sống và con người quanh mình. Ngỡ tưởng chỉ có cái đẹp mới có khả năng bảo trì và lưu giữ tính người, nhưng thiên chức vị nhân sinh của văn học còn thể hiện sức mạnh nơi cái xấu, cái ác. Tôi đã thấy những tiếng nấc nghẹn ngào cho những kiếp đời nghiệt ngã, những tiếng kêu oán trách xã hội mục ruỗng thối nát đẩy con người đến lối tắc tị, và tôi cũng đã được dừng chân để nhìn thấy tiếng cười nhạo báng, giễu nhại về những điều lố bịch, những trò rởm đời ở nơi gọi là “Số đỏ” của Vũ Trọng Phụng.

Được tinh kết qua lăng kính nhìn đời sắc sảo, trái tim đau đáu những mối day trở vì hiện thực quái gở, suy đồi, “Số đỏ” đẫm đậm cái tài hoa, cái tinh tế của Vũ Trọng Phụng – con người dù chỉ vỏn vẹn chín năm cầm bút nhưng trở thành một hiện tượng độc đáo của văn chương Việt Nam. Nó dẫn dắt con người ta đi sâu vào quá trình Âu hóa của những gia đình “văn minh”, “tân tiến”; những điều con người ta buộc phải chạy theo để không trở nên hủ lậu; những bộ đồ “hợp thời”; những quan điểm nghệ thuật khiến người ta nực cười vì sự “mới mẻ” của nó. Phản ánh hiện thực nghiệt ngã, trớ trêu bằng giọng văn trào phúng, cuốn sách không còn khắc họa cuộc sống đắng đau, nhọc khổ của người nông dân trong xã hội đương thời mà xé toạc chiếc mặt nạ đằng sau những điều tưởng văn minh mà thật vô văn hóa.

“Số đỏ” xoay quanh quá trình trở thành me xừ, người “văn minh” nhờ thủ đoạn xảo trá, lưu manh của Xuân tóc đỏ – thằng bé bồ côi, kiếm sống bằng đủ thứ nghề, “nhờ thời” mà “mở vận”. Giọng văn trào phúng riêng có của Vũ Trọng Phụng đã khiến tiểu thuyết không chỉ dừng lại ở những tiếng cười nhạo báng dành cho nhân vật Xuân tóc đỏ “nhờ thời” để phất lên mà còn hắt lên vết nhơ trong nhân cách con người của xã hội – những con người luôn mang tư tưởng Âu hóa nhưng đều là những tư tưởng truy đồi, vô giáo dục, những ý kiến ngỡ tưởng đổi mới mà lại vô văn hóa, trái ngược hoàn toàn với đạo đức làm người. Cuốn tiểu thuyết đưa ta đến một cửa hiệu trang phục cho phụ nữ với ti tỉ những mẫu áo, mẫu đầm “tân thời” được gửi gắm tư tưởng của một nhà mỹ thuật muốn phô tỏ cái “thẩm mỹ về xác thịt” cho phụ nữ, săn sóc chu đáo đến hạnh phúc của phái đẹp nhưng cổ hủ với gia đình; bạn được dừng lại mà ngẫm nghĩ về cái thứ thuốc thánh chữa bệnh cho người chẳng mắc bệnh gì; và ta sẽ thật sự bất ngờ với sự tổ chức và định hoạch cho một đám tang đầy hoan hỉ. Giọng điệu mỉa mai, châm biếm cùng thủ pháp phóng đại để tạo chi tiết, nghệ thuật sử dung lối tương phản giữa cái thối nát vô luân với cái trào phúng xuyên suốt tác phẩm đã lột trần những “quái thai” thời đại, hiển hiện bức tranh hiện thực đầy nhấm nhem.

Tôi cứ nhớ mãi về chi tiết “Một nhà tri thức vội vàng sủa một tràng tiếng Tây vào mặt Xuân làm nó bĩu môi mà rằng: – Xin ngài nói tiếng ta cũng đủ!”. Sử dụng nghệ thuật nghịch đối: “nhà tri thức” – từ vốn dành cho những người có đủ sự thông tuệ, tầm hiểu biết sâu rộng, mang tính trân trọng lại được đặt cạnh bên “sủa” – hành động làm ra tiếng kêu của động vật, mang tính vật hóa, khinh miệt, Vũ Trọng Phụng như đập mạnh vào sự đối nghịch giữa hai trường từ va xiết loảng xoảng để phá tan đi vẻ bề ngoài bóng bẩy, đạo mạo của một hình tượng xã hội cao quý, lộ ra dung mạo thảm hại. Chỉ với một từ “sủa”, ông như xé toạc chiếc mặt nạ giả trang để vạch ra những trần truồng của xã hội, lộ tẩy những thói a dua dởm đời sống sít – đua theo ngôn ngữ nước ngoài mà khinh rẻ tiếng mẹ đẻ. Hay đó là sự họa hình nhân vật bà Phó Đoan “tiết hạnh khả phong” với hình ảnh “bà Phó Đoan dù Nhật, ví da và chó bước xuống”. Chi tiết với nghệ thuật sắp xếp ngang hàng của người cầm bút, đặt ngang hàng “bà Phó Đoan” – người đàn bà “sang chảnh”, “tân thời” với những vật dụng, động vật “dù Nhật, ví da và chó”. Lối viết của Vũ Trọng Phụng cũng như lối viết Phớt – ăng – lê của người Anh rất lạnh, rất tỉnh như không, câu văn cùng chi tiết nhẹ nhàng hóa lời giễu cợt cho những con người ảo tưởng cách tân nhưng lại trở thành trò hề trong thiên hạ, đặt ngang hàng với một loài động vật khác. Khi ấy, tác giả bỗng chốc làm mờ đi cái chữ “người ” của nhân vật, càng tô đậm thêm cho sự lố bịch của hình tượng và sự khinh miệt của người viết. Thế mới thấy, với lối viết phóng khoáng, cách dụng ngôn tung tẫy, trào phúng mà sắc lẹm, Vũ Trọng Phụng quả thực đã họa hình nên những thói rởm đời, những vết nhơ nhuốc của con người và xã hội lấp liếm sau cái tên gọi “cuộc cải cách xã hội” “tân tiến”, “văn minh”, để ta thấu tỏ bộ mặt thật xảo trá, để ta ngẫm suy và nhìn đời sắc sảo hơn, và nhờ vậy mà “Số đỏ” vẫn sống nơi “triệu trái tim trong triệu năm dài”.

“Số đỏ” đã từng hứng chịu những lời phê bình cay nghiệt, họ bảo tác phẩm đã gieo vào tâm tưởng người đọc những nhơ nhuốc của xã hội, người ta nhìn khối kỉ hà chật chội này một cách đen kịt, tăm tối. Nhưng với tôi, cuốn tiểu thuyết ấy đã cho tôi một cái nhìn xác thực về xã hội những năm 30, mở rộng nhãn quan nhìn đời, để tôi biết sau những ánh hào quang là biết bao lấp liếm, xảo trá. Bởi chỉ khi nhìn được cái trần trụi, đen đủi, con người ta mới biết “sống ra người”. Quả thực, văn chương “nói lời riêng mà thấu triệu tâm hồn”, triệu tâm hồn trong một thời đại và trong ngàn thời đại, và tôi tin, “Số đỏ” đã thực hiện được thiên chức đó.