Sa Mạc Hóa – Vấn đề Mang Tính Toàn Cầu

Cộng đồng quốc tế từ lâu đã nhận thấy hạn hán và sa mạc hóa là vấn đề rất rộng, liên quan tới cả 3 lĩnh vực: kinh tế, xã hội và môi trường của nhiều quốc gia trên thế giới. Năm 1977, Hội nghị về sa mạc hóa của Liên hợp quốc (UNCOD) đã thông qua một kế hoạch hành động chống sa mạc hóa (PACD). Tuy nhiên, theo đánh giá của Chương trình Môi trường Liên hợp quốc (UNEP) vào năm 1991, thoái hóa đất vẫn gia tăng ở các khu vực khô hạn, bán khô hạn và vùng ẩm nửa khô hạn. Vì vậy, chống sa mạc hóa vẫn là một vấn đề chính tại Hội nghị thượng đỉnh về môi trường và phát triển của Liên hợp quốc (UNCED) tại Rio de Janeiro (Brazil) năm 1992. Hội nghị đã nhất trí thông qua một phương pháp tiếp cận đa ngành mới, tập trung vào các hoạt động nhằm thúc đẩy phát triển bền vững ở cấp cộng đồng, đặc biệt là thông qua Công ước chống sa mạc hóa (UNCCD).

Năm 1994, Đại hội đồng Liên hợp quốc tuyên bố lấy ngày 17/6 hằng năm để kỷ niệm Ngày thế giới chống sa mạc hóa và hạn hán, đánh dấu ngày thông qua Công ước chống sa mạc hóa. Ngày kỷ niệm này nhằm mục đích nâng cao nhận thức của cộng đồng xung quanh các vấn đề về hạn hán, sa mạc hóa và khuyến khích thực hiện UNCCD tại các quốc gia bị tác động nghiêm trọng bởi hạn hán và sa mạc hóa, đặc biệt là ở châu Phi.

Hạn hán ảnh hưởng lớn tới canh tác nông nghiệp tại Angola. (Ảnh minh họa: KL)

Sa mạc hóa – vấn đề mang tính toàn cầu

Hạn hán và sa mạc hóa được xem là thảm họa của thiên nhiên, gây ra nhiều tác động tiêu cực tới đời sống con người. Diễn biến ngày càng nghiêm trọng của hiện tượng biến đổi khí hậu trong thời gian vừa qua càng ngày càng cho thấy mức độ nguy hại của hạn hán, dẫn tới sa mạc hóa trong nhiều khu vực trên trái đất.

Công ước chống sa mạc hóa của Liên hợp quốc xác định hạn hán là suy thoái đất trong các khu vực khô hạn, bán khô hạn và vùng ẩm nửa khô hạn. Trong những năm gần đây, hạn hán xảy ra thường xuyên và nghiêm trọng hơn. Hạn hán bắt nguồn từ biến đổi khí hậu có nguy cơ làm trầm trọng thêm hiện tượng sa mạc hóa.

Các bên tham gia UNCCD đều nhận thức rất rõ về nguy cơ sa mạc hóa và thấy rằng sa mạc hóa là vấn đề có qui mô toàn cầu, ảnh hưởng đến mọi vùng trên trái đất và cộng đồng thế giới cần phải có hành động chung để chống sa mạc hóa. Các bên đều có cái nhìn rõ ràng rằng sa mạc hóa là do nhiều nhân tố tác động như lý học, sinh học, chính trị, xã hội, kinh tế gây ra; nhận thức rõ tăng trưởng kinh tế bền vững, phát triển xã hội và xóa đói giảm nghèo là mục tiêu ưu tiên của các nước đang phát triển bị sa mạc hóa.

Sa mạc hóa ảnh hưởng đến tất cả các lĩnh vực của cuộc sống, trong đó nhấn mạnh đến khía cạnh môi trường và sinh kế của người dân; dẫn đến hậu quả làm mất các thảm thực vật; sa mạc hóa khiến cho các đồng bằng bị ngập lũ, dẫn đến đất bị xâm nhập mặn, suy giảm chất lượng nước và phù sa của các sông và hồ.

Những khu vực khô cằn vốn đã mong manh. Khi chúng xuống cấp, hậu quả đối với con người, vật nuôi và môi trường có thể bị tàn phá. Theo Liên hợp quốc, khoảng 50 triệu người có thể phải di dời trong vòng 10 năm tới do sa mạc hóa. Tuy nhiên, vấn đề sa mạc hóa không phải là mới - nó đã đóng một vai trò quan trọng trong lịch sử nhân loại. Nhưng ngày nay, tốc độ suy thoái của đất canh tác ước tính gấp 30 đến 35 lần tốc độ lịch sử.

Khoảng 2 tỷ người sống phụ thuộc vào các hệ sinh thái đất khô hạn, 90% trong số họ sống ở các nước đang phát triển. Một vòng xoáy đi xuống đang tạo ra ở nhiều quốc gia, nơi dân số quá đông thúc đẩy việc khai thác các vùng đất khô hạn để làm nông nghiệp. Những vùng sản xuất kém này bị chăn nuôi quá mức, đất đai bị cạn kiệt và nước ngầm bị khai thác quá mức.

Lưu trữ và phục hồi đất

Với chủ đề “Lưu trữ và phục hồi đất”, Ngày Thế giới chống sa mạc hóa và hạn hán năm 2021 tập trung vào việc biến đất bạc màu thành đất lành. Phục hồi các vùng đất bị suy thoái thúc đẩy khả năng phục hồi kinh tế, tạo việc làm, tăng thu nhập và an ninh lương thực. Nó cũng có xu hướng bảo vệ đa dạng sinh học và giúp giữ lại carbon trong khí quyển vốn là nguồn gốc dẫn tới hiện tượng ấm lên của hành tinh chúng ta. Do đó, nó có thể giảm thiểu tác động của biến đổi khí hậu và góp phần tái thiết sinh thái hơn sau đại dịch COVID-19.

Gần 3/4 diện tích đất không có băng của hành tinh đã bị suy thoái do các hoạt động của con người để đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng về thực phẩm, nguyên liệu thô, đường xá và nhà ở. Việc tránh, làm chậm và khắc phục tình trạng mất đất canh tác và các hệ sinh thái tự nhiên vừa cấp bách vừa thiết yếu để đảm bảo phục hồi nhanh chóng sau đại dịch và đảm bảo sự tồn tại lâu dài của con người và hành tinh.

Cho đến nay, các cam kết từ hơn 100 quốc gia kêu gọi khôi phục 1 tỷ ha đất trong thập kỷ tới. Nếu những vùng đất này được phục hồi, những lợi ích tích cực sẽ là đáng kể cho hành tinh và cư dân.

Trong thông điệp đưa ra nhân Ngày thế giới chống sa mạc hóa và hạn hán năm 2021, Tổng thư ký Liên hợp quốc António Guterres nêu rõ: “Nhân loại đang tiến hành một cuộc chiến không ngừng nghỉ và tự đánh bại thiên nhiên. Đa dạng sinh học đang suy giảm và nồng độ khí nhà kính đang gia tăng. Từ những hòn đảo xa xôi nhất đến những đỉnh núi cao nhất, ô nhiễm mà chúng ta gây ra ở khắp mọi nơi. Trái đất có thể là đồng minh tốt nhất của chúng ta, nhưng hôm nay nó đang đau đớn. Gây ra bởi biến đổi khí hậu và mở rộng nông nghiệp, thành phố và cơ sở hạ tầng, suy thoái đất đe dọa cuộc sống của 3,2 tỷ người. Nó làm tổn hại đến đa dạng sinh học và thúc đẩy sự xuất hiện của các bệnh truyền nhiễm, chẳng hạn như COVID-19”.

Chính vì vậy, trong bối cảnh đó, nhà lãnh đạo cấp cao của Liên hợp quốc nhấn mạnh: Khôi phục đất bị suy thoái sẽ loại bỏ carbon khỏi khí quyển. Nó sẽ giúp các nhóm dân cư dễ bị tổn thương thích ứng với biến đổi khí hậu. Nó cũng có thể tạo ra sản lượng nông nghiệp bổ sung trị giá 1,4 nghìn tỷ USD mỗi năm. Ưu điểm chính của việc khôi phục đất là đơn giản, rẻ tiền và dễ tiếp cận đối với mọi người. Đây là một trong những cách dân chủ nhất và vì người nghèo để đẩy nhanh việc đạt được các mục tiêu phát triển bền vững.

Vào Ngày Thế giới chống sa mạc hóa và hạn hán năm 2021, Tổng thư ký Liên hợp quốc António Guterres kêu gọi cộng đồng quốc tế “hãy đặt sức khỏe của đất làm trọng tâm của tất cả các dự án của chúng ta”.

Việt Nam tham gia và ký kết Công ước Chống sa mạc hóa của Liên hợp quốc (UNCCD) từ năm 1998 là thành viên thứ 134 của Công ước. Để thực hiện trách nhiệm thành viên và yêu cầu của Công ước Chống sa mạc hóa của Liên hợp quốc, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đã xây dựng và trình Thủ tướng Chính phủ ban hành Chương trình hành động quốc gia phòng chống sa mạc hóa giai đoạn 2006 – 2010 và định hướng đến năm 2020. Chương trình đã thực hiện được một số nội dung: hoàn thiện cơ sở pháp lý bảo vệ tài nguyên đất, tài nguyên rừng và tài nguyên nước để phòng, chống sa mạc hóa; nâng cao nhận thức, đào tạo nguồn nhân lực và tăng cường cơ sở vật chất kỹ thuật, cơ sở nghiên cứu phục vụ công tác phòng, chống sa mạc hóa; điều tra, đánh giá thực trạng sa mạc hóa và nghiên cứu xác định nguyên nhân chủ yếu gây sa mạc hóa, đề xuất giải pháp phòng, chống sa mạc hóa tại Việt Nam… Bên cạnh đó, Tổng cục Lâm nghiệp xây dựng Kế hoạch Khô hạn quốc gia và sẽ điều chỉnh, cập nhật Chương trình hành động quốc gia về phòng chống sa mạc hóa giai đoạn 2021 – 2025, tầm nhìn 2030 và Đề án xác định mục tiêu tự nguyện cân bằng suy thoái đất quốc gia giai đoạn 2017 – 2020, tầm nhìn 2030. Trong công cuộc phòng chống sa mạc hóa, Việt Nam đã từng bước đạt được kết quả “kép”: Vừa chống suy thoái đất, vừa đem lại lợi ích kinh tế cho người sản xuất.