Thành Tổ Triết Vương Trịnh Tùng: Dưới Một Người Trên Muôn Người

Xét theo thế thứ, ông là đời thứ hai của họ Trịnh kế tục việc "phù Lê" suốt 249 năm dằng dặc trong lịch sử Việt Nam. Tuy nhiên, vì cha của Trịnh Tùng là Trịnh Kiểm chỉ mới được phong tước công, còn tên thụy Thái vương của Chúa tiên khởi Trịnh Kiểm là do đời sau đặt.

Phải từ thời Trịnh Tùng trở đi, họ Trịnh mới nhận tước vương khi còn tại vị, được gọi là chúa và lập thế tử, nên ông được xem là vị chúa Trịnh chính thức đầu tiên."...Dưới một người trên muôn người và na ná như một Tào Tháo của... Việt Nam!".

Có chi đó hơi bất ngờ và thú vị khi tôi được nghe Tiến sĩ sử học người Nga Vladimir Ivanovitch Antoshchenko từng bỏ rất nhiều thời gian công sức và tâm huyết để nghiên cứu giai đoạn lịch sử Việt Vua Lê Chúa Trịnh, trong giờ nghỉ giải lao tại một hội thảo quốc tế về Nho giáo ở Hà Nội năm ngoái đã tóm lược đại loại thế về nhân vật độc đáo trong lịch sử Việt: Trịnh Tùng!

Chính từ bên lề cuộc hội thảo ấy, từ sự khái quát hơi ngồ ngộ ấy của vị TS sử học người Nga nọ, tôi đã có dịp gặp gỡ nhiều vị làm sử danh tiếng thấy bừng ra nhiều điều mà trước đây còn mờ nhòe.

Trên một người dưới muôn người hẳn đã rõ. Có thể nói ngày 20 tháng 8 năm Canh Ngọ (1570) sau thời điểm thân phụ là Minh Khang Thái Vương Trịnh Kiểm mất ít tháng, vua Lê Anh Tông (Lê Duy Bang) sắc phong Trịnh Tùng làm Trưởng quận công tiết chế các dinh thủy bộ cầm quân đánh giặc là thời điểm ứng với những lời nhận xét trong "Đại Việt sử ký Toàn thư" (Toàn thư): "Ngọc Bảo sinh con là Trịnh Tùng, tài đức hơn người anh hùng nhất đời có thể nối được chí cha giúp nên nghiệp đế. Công trung hưng của Triều Lê thực dựng nền từ đấy". (Toàn thư, tr.139. T. III. NXBKHXH 1993).

Các tướng dưới trướng và mưu sĩ khi ấy đều tinh những hào kiệt như Vinh quận công Hoàng Đình Ái, Trịnh Mô, Lê Cập Đệ, Trịnh Bách, Trịnh Vĩnh Thiệu, Đặng Huấn, Phan Công Tích, Hà Thọ Lộc... 12 ngưòi cả thảy đều tận tâm phò rập. Chẳng cần tham khảo thêm các cuốn chính sử khác làm gì, nội "Toàn thư" thôi mà sứ thần Ngô Sĩ Liên trong việc miêu tả hàng trăm trận đánh nhỏ, hàng chục trận đánh lớn trong hơn 20 năm trận mạc của vị tướng Trịnh Tùng đã phải dùng đến 21 lần cụm từ "quân Mạc sợ vỡ mật" để nói lên tài thao lược đánh dẹp nội loạn của vị Tổng chỉ huy quân đội này.

Để đến mùa xuân năm 1593 giải phóng thành Thăng Long, Quốc công Tiết chế Trịnh Tùng sai thợ xây dựng cung điện, làm hành cung ở phía Tây Nam thành Thăng Long, phía Bắc Ô Cầu Dừa một tháng thì xong.

Rồi Trịnh Tùng sai các đại thần và các quan văn võ sắm bày cờ xí chỉnh đốn binh tượng để chuẩn bị đón thánh giá. Vua từ hành cung Vạn Lại Thanh Hoa qua thành Tây Đô qua các huyện Mỹ Lương, Chương Đức đi một tháng đến huyện Thanh Oai thì đóng quân.

Tiết chế Trịnh Tùng lại thân đem các quan đến huyện Thanh Oai đón rước thánh giá cử nhã nhạc cùng về kinh! Trong lời chiếu ngày 16 tháng 4 năm ấy, từ chính điện, vua Lê Kính Tông, có lẽ trong những biểu chiếu tôn vinh tướng sĩ của các triều đại phong kiến Việt Nam chưa có ai dám hào phóng buông những lời này "việc dực phù nhật nguyệt, chỉnh đốn càn khôn thì nhờ ở công đức của Minh Khang Thái Vương cùng Tổng quốc chính thượng phụ Trịnh Tùng".

Ngày mồng 7 tháng 4 năm 1599, vua tấn phong Trịnh Tùng làm Đô Nguyên suý Tổng quốc chính Thượng phụ Bình An Vương. Trong kim sách có câu "bày mưu đặt kế giữ yên xã tắc công lao tỏ sáng giữa trời. Giữ tín giảng hoà láng giềng sách giỏi giữ êm ngàn cõi. Công đã ngất cao vũ trụ, vị đứng đầu khắp thần liêu!".

Đánh dẹp thắng lợi nhà Mạc. Giải phóng Thăng Long. Mặc dầu đây đó còn dư đảng và tàn quân Mạc nhưng có thể nói, thời điểm đó đất nước ta đã tạm yên hàn sau hàng chục năm dân tình khốn đốn binh đao khói lửa vì nội loạn.

Nói là thống nhất xã tắc sơn hà thì còn phải bàn xét nhưng đất nước mình khi đó, mạn Bắc lẫn mạn Nam đều bặt vắng nạn binh đao. Binh đao trận mạc lẫn chia cắt thì phải mãi sau này nhưng khi đó, mạn Nam thì Thái phó Đoan Quận công Nguyễn Hoàng từ Thuận Hóa đích thân đem tướng sĩ voi ngựa thuyền ghe về Kinh lạy chào.

Đem sổ sách về binh lương tiền lụa vàng bạc châu báu kho tàng của hai trấn Thuận Hóa và Quảng Nam dâng nộp. Có một chi tiết khá thú vị chép trong "Toàn thư" là Thái phó Đoan quận công Nguyễn Hoàng, vốn là người đa tài qua bao năm trấn thủ vùng Thuận Quảng đã thiết kế mẫu rồi tự tay đóng tặng cho cháu ruột là Trịnh Tùng (Nguyễn Thị Ngọc Bảo vợ Trịnh Kiểm là chị ruột Nguyễn Hoàng) một cái xe "hai bánh trang sức bằng ngọc ngà.

Trên xe bắc mui sơn hai bên xe khắc lan can bằng ngà bốn vách sơn son thếp vàng. Lại làm thang nhỏ để lên xuống. Trước xe đặt một đòn ngang sai bốn lực sĩ đẩy". Lại còn mấy năm liền tả phù hữu bật giúp cháu ruột tiễu trừ dư đảng nhà Mạc đến năm 1600 mới chịu về “Hoành Sơn nhất đái vạn đại dung thân” ở đất Đàng Trong!

Chao ôi, biên ra những chi tiết hòa bình hữu nghị như thế mới thấy quý giá lẫn hẫng hụt làm sao khi gẫm thêm sau này hai nhân vật cậu cháu ấy đã khởi đầu cho thảm họa binh đao dằng dặc hơn 200 năm Trịnh Nguyễn phân tranh?--PageBreak--

Tôi mạo muội nghĩ rằng, chính cái độc đáo hơn người trong cung cách hành xử của Trịnh Tùng đã khiến hậu thế liên tưởng đến tính cách của nhân vật Tào Tháo mưu lược mà gian hùng?! Đã không ít những con chữ từ chính sử đến dân gian giáng cho Trịnh Tùng cụm từ bức vua lẫn huynh đệ tương tàn!

Trước nhất, chuyện bức vua giết vua. Chính trong lúc cuộc đánh dẹp nhà Mạc đang hồi gay cấn, Tổng tư lệnh Trịnh Tùng đang mở cuộc phản công quân Mạc khắp nơi thì đùng một cái xảy ra sự kiện động trời: Vua Lê Anh Tông, tức Lê Duy Bang, không biết nghe theo những lời ai xúc xiểm rằng "tả tướng (Trịnh Tùng - XB) cầm quân quyền thế rất lớn bệ hạ khó lòng cùng tồn tại với ông ta được" (!?).

Thế là đương đêm, vua mang theo 4 hoàng tử chạy đến thành Nghệ An và ở lỳ tại đó. Ta thử tham khảo một đoạn trong "Toàn thư" (bản kỷ): "Anh Tông khởi thân từ thủơ hàn vi nhưng vì là cháu xa đời của họ Lê là dòng dõi nhà vua nhờ được Tả tướng quốc Trịnh Tùng và các quan tôn lập làm vua thiên hạ nhưng sau đó lại tin dùng bọn tiểu nhân nghe lời ly gián khinh suất đem ngôi báu xiêu dạt ra ngoài hại tới thân mình".

Xử lý ra sao trước một ông vua không có tài và bạc nhược như thế? Hành xử cách nào khi trước ba quân thiên hạ hành động của vua Lê Anh Tông chạy trốn như thế, hữu ý hay vô tình đã đẩy Trịnh Tùng đến thế chân tường, thế đường cùng là soán đoạt ngôi vua!?

Có lẽ lịch sử sau này, với phương châm khoa học công bằng đã (hay là chưa?) trả lại hoặc minh định cho Tiết chế Trịnh Tùng những oan khuất này khác khi phải xử lý Lê Anh Tông nhưng ngay thời điểm đương đêm ấy, Trịnh Tùng đã khảng khái nói với thuộc hạ: "Nay vua nghe lời gièm pha của kẻ tiểu nhân phút chốc đem ngôi báu phiêu dạt ra ngoài. Thiên hạ không thể một ngày không có vua. Bọn ta và quân lính sẽ lập công danh cho ai được? Chi bằng trước hết hãy tìm hoàng tử để lập nên để yên lòng người" (Toàn thư tr.148 sđd) vị hoàng tử mà Trịnh Tùng lập nên ấy là vua Thế Tông sau này! Còn huynh đệ tương tàn?

Chẳng phải việc bọn Trịnh Vĩnh Thiệu, Trịnh Bách, Lê Cập Đệ... đương đêm đem binh lính và con em đến ép Trịnh Tùng chống lại anh mình là Trịnh Cối khi được tin Trịnh Kiểm trao quyền cho con trưởng là Trịnh Cối! Tôi có cảm giác Trịnh Tùng đã tiên liệu rồi chính thể sẽ ra sao nếu xã tắc rơi vào tay một ông anh bất tài?

Thử ngó lại "Toàn thư" một chút: "Bấy giờ Cối buông thả mình trong tửu sắc, ngày càng rông rỡ kiêu ngạo, không thương gì đến quân lính. Do đó các tướng đều có ý lìa bỏ, kẻ giúp ngày một ít đi, lòng người thay đổi, ai cũng nghĩ đến chuyện sinh biến. Mầm họa đã thành!".

Quả nhiên sau đó Trịnh Cối hàng Mạc. Có một chi tiết, ngày 17 tháng 8 năm 1586 Dinh Trường Yên bị hỏa hoạn, bà Nguyễn Thị Ngọc Bảo mẹ Trịnh Tùng bị chết cháy. Nhưng Trịnh Tùng đã nén nỗi đau mất mẹ, bình tĩnh dàn xếp trận mạc không về chịu tang tránh làm xao động binh sĩ...

Dưới triều vua mới Lê Thế Tông, năm 1574 lại loạn! Một loạt tướng và các mưu thần từng cùng Trịnh Tùng nằm gai nếm mật như Trịnh Vĩnh Thiệu, Trịnh Bách... âm mưu đảo chính. Trịnh Tùng lại dẹp yên. Cái giỏi của Trịnh Tùng là làm cách nào đó đã không dùng đến gươm đao mà các tướng mưu phản ấy lại... dốc sức tả phù hữu bật cho công việc đánh dẹp!

Nên nhớ bấy giờ thế lực quân Mạc rất mạnh. Tổng chỉ huy Mạc Kính Điển mà "Toàn thư" chép là "dũng lược thông minh, tài trí nhạy bén, hiểu đời từng trải nhiều gian nan nguy hiểm cần lao trung thành".

Trong mọi trường hợp, không phải lúc công thành danh toại tột đỉnh vinh quang, huân nghiệp vẻ vang (mà có nhiều ý kiến đương thời lẫn hậu thế rằng khi ấy cái ghế vua đối với Trịnh Tùng quá ư là dễ dàng) mà ngay lúc khốn đốn gian nan, trong đời sống trần tục lẫn tâm linh, Trịnh Tùng luôn đề cao nêu rõ mục đích phù Lê của mình.

Chẳng hạn lời khấn trước trận đánh lớn giải phóng Thăng Long: "Nay thần cùng bọn tướng tá thề không cùng sống với giặc xin các Thánh Hoàng đế tiên triều soi xét lòng thần diệt bọn giặc phản nghịch cho dân được yên để khôi phục cõi đất của triều Lê" (Toàn thư tr.171).

Nhân nghĩa vị tha đã làm nên cái độc đáo trong tính cách, trong hành xử của vị Tổng tư lệnh này. Ta hãy nhớ lại trận đại thắng quân Mạc ở Quảng Xương năm 1581 chém hàng ngàn thủ cấp bắt sống bộ tướng nhà Mạc Nguyễn Công, Tiết chế Trịnh Tùng "vỗ về mua chuộc phong ngay là Tung quận công.

Tù binh được cấp lương ăn cho về quê cũ... Mọi người đều thầm cảm ơn to. Từ đây binh uy lẫy lừng. Quân Mạc không dám nhòm ngó nữa. Cư dân Thanh Hoa, Nghệ An mới được yên nghiệp" (Toàn thư Sđd tr.157) Trận đánh tháng 12 năm 1589, Trịnh Tùng "sai cởi trói cho 600 tù binh vỗ về yên ủi cấp cho cơm áo rồi thả hết về quê quán. Họ hàng của quân lính bị bắt thấy thế đều đội ơn công đức như trời đất, cảm ơn sâu như cha mẹ" (Toàn thư tr.167 Sđd).

Rồi chi tiết đại tướng nhà Mạc Nguyễn Quyện bị Trịnh Tùng thu phục đã trở thành một tướng tâm phúc dưới trướng. Đại tướng nhà Mạc Bùi Văn Khuê cũng có số phận tương tự...

Cái chết của Trịnh Tùng ngày 20 tháng 6 năm 1623 không khép lại hay mở ra một thời loạn mới mà khởi đầu cho sức sống mới? Có phải vậy chăng mà lớp bồi thần nhà Lê sau này là Trịnh Tráng (con Trịnh Tùng) đã có những hành xử cải cách hy hữu, trong đó có việc bang giao rộng mở với phương Tây: cho con gái cải đạo Catholic (Công giáo), làm nhà cho Alexandre de Rhodes ở, nhiệt thành ủng hộ cuộc hôn nhân của vua Lê Thần Tông với một phụ nữ Hà Lan v.v...

Hy vọng cuộc Hội thảo sắp tới tại Văn Miếu- Quốc Tử Giám, Hà Nội, một hoạt động có ý nghĩa lớn trong dịp kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long sẽ làm phong phú thêm cuộc đời của một nhân vật từng chính thức xác định vị thế vững chắc cho cơ nghiệp hơn 200 năm của họ Trịnh với Đàng Ngoài sau khi được Trịnh Kiểm đặt cơ sở.

Tiết đại thử năm Tý