Thử Giải Mã Bài Thơ Nợ Của Lê Quốc Hán Từ Phương Diện Kí Hiệu Học

Có thể bạn quan tâm

Tải bản đầy đủ (.pdf) (5 trang)

Trang chủ

Khoa học xã hội

Văn học - Ngôn ngữ học

Thử giải mã bài thơ nợ của Lê Quốc Hán từ phương diện kí hiệu học

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (259.87 KB, 5 trang )

THỬ GIẢI MÃ BÀI THƠ NỢ CỦA LÊ QUỐC HÁNTỪ PHƯƠNG DIỆN KÍ HIỆU HỌCHỒ VĂN HẢI(*)VŨ HOÀNG CÚC(**)TÓM TẮTCó nhiều cách để giải mã tác phẩm nghệ thuật. Trong đó có một số cách giảimã lâu nay vẫn dùng đã bộc lộ những hạn chế nhất định. Trước thực tế đó, chúng tôiđã mạnh dạn đưa ra một phương pháp mới - đó là giải mã tác phẩm nghệ thuật từphương diện kí hiệu học. Tác phẩm là một loại kí hiệu đặc thù. Kí hiệu này được xâydựng từ một hệ thống kí hiệu ở cấp độ nhỏ hơn. Tất cả các yếu tố trong hệ thống ấycộng hưởng, hoà phối với nhau làm nên giá trị của tác phẩm. Nhằm chứng minh chotính ưu thế của cách tiếp cận trên, chúng tôi đã dùng các nguyên lí của kí hiệu học đểtiến hành giải mã bài thơ Nợ của Lê Quốc Hán.ABSTRACTThere are many ways to decode works of art in literature research. Some ofthem have revealed certain limitation. Prior to that fact, we propose new methodcalled the decoding work by the study of symbols. Artwork is a special symbol. Thisnotation is built by a lower system. A element of the system make the value of the workby resonancing and combining together. In order to demonstrate the advantages of theapproach, the principles of studying symbols have been used to decode the poem“Debt” written by Le Quoc Han.1. TÁC PHẨM NGHỆ THUẬT NHƯ LÀ MỘT SIÊU KÍ HIỆUĐể ghi nhớ và truyền đạt thông tin, con người đã dùng đến các kí hiệu. Tùy theo tínhchất và mục đích truyền đạt mà người ta chọn loại kí hiệu nào cho thích hợp. Những thông tinthuộc loại phổ thông có thể được chuyển tải bằng cái vẫy tay, gật đầu, liếc mắt hoặc có thể làtiếng còi, hồi trống, v.v. Khi thông tin có hàm lượng lớn và phức tạp, con người cần phải sángtạo ra những hệ thống kí hiệu đặc biệt như hệ thống thuật toán trong tin học, giai điệu trongâm nhạc, màu sắc trong hội họa, hình khối trong điêu khắc, v.v. Trong nghệ thuật vănchương, mỗi tác phẩm cũng là một kí hiệu được nhà nghệ sĩ dày công xây dựng để chuyểnđến cho người tiếp nhận vô số thông điệp kì diệu của cuộc sống. Các thông điệp có thể lồngvào nhau trong quan hệ tương đồng và dị biệt, có thể bức thông điệp này gọi ra bức thôngđiệp kia nhờ vào năng lực liên tưởng. Mỗi một công trình nghệ thuật, thông điệp được chứađựng theo những phương thức rất riêng. Điều này đã làm đau đầu các nhà giải mã kí hiệu.Chính tính phức tạp và năng lực chuyển tải đặc biệt đã làm cho tác phẩm văn chương trởthành một loại siêu kí hiệu.(*)(**)TS, Trường Đại học Sài GònCN, Trường Đại học Tây NguyênNghiên cứu cách thức giải mã kí hiệu tác phẩm thi ca trong một thời gian dài đã cónhững bước tiến lớn, tuy nhiên, những thành tựu đó chưa thoả mãn những ai say mê mônnghệ thuật này. Giống như trong y học, những con dao mổ không ngừng được cải tiến, ngườinghiên cứu nghệ thuật thi ca luôn đau đáu về một khát vọng: tìm được bộ dụng cụ tối ưu nhấtđể giải phẫu kí hiệu tác phẩm nghệ thuật ngôn từ. Đối với thi ca, lâu nay bằng cách tiếp cậntruyền thống, khi phân tích người ta thường khách thể hoá tác phẩm hoặc nhắm vào chủ đề tưtưởng hay những chi tiết nổi trội. Cách tiếp cận này tỏ ra thông dụng nhưng lạm dụng quámức sẽ sa vào tán tụng, lệch tâm. Có khi vô tình hay hữu ý, bằng cách này hay cách khác,người ta đã khoác cho tác phẩm những vẻ đẹp hào nhoáng mà bản thân nó không hề đạt tới.Điều này không tốt cho cả quá trình sáng tác lẫn tiếp nhận. Cách tiếp cận có độ tin cậy caohơn được tiến hành theo nguyên lí thực chứng, đó là nhà thẩm định phải đi lại con đường mànhà nghệ sĩ đã đi trong quá trình xây dựng nên tác phẩm. Điểm nhìn của kí hiệu học phảichăng là một lối tiếp cận hiệu quả hơn? Đây chính là vấn đề cần phải được tiếp tục thảo luậnđể làm sáng tỏ và hoàn thiện. Hãy thử giải mã bài thơ Nợ của Lê Quốc Hán để minh họa choluận điểm này.2. NỢ TỪ ĐIỂM NHÌN CỦA KÍ HIỆU HỌCTrong đời sống, người Việt hay nhắc đến chữ Nợ với những ý nghĩa khá trần trụi. Vìvậy, đưa con chữ này đi vào thơ ca là một việc hết sức khó khăn. Thực tế chứng minh việc đitìm nội hàm mới cho một khái niệm cũ là việc làm hết sức nặng nhọc của nhà nghệ sĩ ngôn từ.Thế nhưng, nhờ vào khả năng thâm nhập và bám chắc vào gốc rễ những chân giá trị của đờisống nhân sinh, Lê Quốc Hán đã tìm ra nhiều điều thú vị trong con chữ nhẵn thín này.Cuộc đời vay trả trả vayThời gian đặt nợ vào tay chất chồngNợ từ thuở mới lọt lòngSữa thơm của mẹ, máu hồng của chaNợ người một điệu dân caNợ quê hạt gạo phù sa lở bồi.Nợ em tần tảo một đờiNợ con một ánh mắt cười thơ ngâyGiật mình, chiều tím chân mâyVẫn nguyên vẹn nợ như ngày sơ sinh.2.1. Đọc toàn bộ bài thơ, chúng ta phát hiện ra mạch tư duy nghệ thuật dưới đây. Nó chính làđường dẫn nhận thức cho cả người sáng tác lẫn người tiếp nhận (mô hình 1):Triết lí nhân sinh(1)Những biểu hiện cụ thể(2)Chiêm nghiệm(3)(1) – Nguyên cớ ban đầu để nhà thơ bộc lộ những nhận thức của mình (2 dòng đầu).(2) – Đi vào chiều sâu nhận thức về những món nợ hữu hình và vô hình mà con người đã ngẫunhiên mắc phải trong suốt cuộc đời (6 dòng tiếp theo).(3) – Lời tổng kết để khẳng định lại một lần nữa nhận thức sâu sắc của bản thân về chữ Nợ (2dòng cuối).Ứng với các phương diện Nợ trong cuộc đời là ba chiều kích không gian và thời giancủa một đời người: lúc còn bé bỏng thơ ngây được cha mẹ ôm ấp, vỗ về, dưỡng dục; lúc trưởngthành, hoà mình vào cuộc sống, tận hưởng những giá trị văn hoá của quê hương; lúc về già,sống với nghĩa tình vợ con, chiêm nghiệm lại cả chặng đường mình đã đi qua.Từ mô hình tổng quát, ta có thể đi vào chi tiết của bài thơ bằng mô hình bộ phận (môhình 2):Thông điệp 1: Khái quát tình trạng phổ biến (nợ đời)Mã ngôn ngữNội dung biểu đạtvay – trả, trả - vayÂn tình là một chu trình đổi chiều liên tụcthời gian đặt nợ vào tayNợ theo gót thời gian, nặng nề và ràng buộcThông điệp 2: Cụ thể hoá đối tượng nhận thức (các món nợ)Mã ngôn ngữNội dung biểu đạtsữa thơm – máu hồngNgọn nguồn của hình hài và sự sốngđiệu dân cahạt gạo phù satần tảo một đờiánh mắt cười ngây thơNgọn nguồn của đời sống tinh thầnNgọn nguồn của đời sống vật chấtĐiểm tựa cho những thành côngNgọn nguồn của sự thanh tịnhThông điệp 3: Chiêm nghiệm của chủ thể (nợ không thể trả)Mã ngôn ngữNội dung biểu đạtchiều tím chân mâyThời điểm cuộc đời sắp kết thúcnợ như ngày sơ sinhMón nợ nguyên khốiLần theo các dấu hiệu hình thức và các quan hệ hiện hữu trong hệ thống bài thơ (qua 2mô hình), ta có thể phát hiện ra kí hiệu tổng thể (toàn bộ bài thơ) được sáng tạo theo những hìnhthức cấu trúc nhất định. Bậc khái quát bao trùm được thể hiện tại đường dẫn nhận thức 1, 2, 3(mô hình 1). Kết cấu 1 2 3 (mô hình 2) thể hiện các cung bậc cảm xúc trùng với các bướcnhảy của tư duy nghệ thuật: quy luật nhân sinh phổ biến  mổ xẻ và minh chứng  chiêmnghiệm bản thân. Bài thơ thể hiện sự lôgic của tư duy nghệ thuật: từ nguyên lí thực tế; từ ngoàivào trong; từ đồng loại đến cá thể.2.2. Tiếp tục đi giải mã các kí hiệu đơn trong từng kí hiệu bộ phận của cái khung nhận thứcnghệ thuật, người ta nhận ra sự hoà quyện và kết nối khá hoàn hảo trong từng đơn vị kí hiệu vàgiữa các đơn vị kí hiệu với nhau. Căn cứ vào cấu trúc tư duy của người sáng tác, chúng ta nhậnra ngay hai dòng đầu là lời giới thiệu ngắn gọn nhưng có sức khái quát rất cao: cuộc đời vay rồitrả, trả rồi lại vay, nhưng lạ thay, cùng với chuỗi thời gian đời người dằng dặc ấy, món nợ(được đặt vào tay như một tất yếu khách quan) cứ ngày một nhiều thêm, chất chồng tầng nàylớp khác. Với sự láy lại trong hình thức đảo (vay trả trả vay), tác giả đã đưa vào hình thức ngắngọn này một quy luật thông thường của đời sống nhân sinh. Tuy nhiên, đến dòng lục thì trongcái bình thường đó đã chứa đựng một cái gì đó bất thường. Vay rồi lại trả, cớ sao nợ lại chấtchồng? Phải chăng trong cái hoạt động hai chiều này đã hàm chứa một điều sâu kín, kì lạ!Người tầm thường chỉ nhận ra thuộc tính vật chất của từng món nợ và quy đổi, định giá nó bằngmột thước đo của tiền bạc. Người thanh cao mới nhận ra được thuộc tính tinh thần chìm sâutrong từng món một. Vì vậy, dù có ý thức trả nợ thường xuyên, thì ta cũng chỉ trả được nhữngthứ nhìn được bằng mắt, cầm được bằng tay. Sau một hành động trả, chỉ món nợ vật chất đượcthanh toán, còn món nợ ân tình thì vĩnh viễn ở lại – những điều ơn nghĩa ấy sẽ mãi chất chứatrong lòng kẻ đi vay. Bởi vậy, người đời mới có câu rằng: Nợ tiền có trả có vay; Nợ tình càngtrả càng đầy lạ chưa! Chất triết lí, cái sâu sắc, của ý tứ trong thông điệp 1 là ở chỗ đó.+ Sau câu thơ có tính cảm khái, tác giả lần lượt đưa ra những chứng cớ đầy sức thuyếtphục mà rất đỗi cảm động về món nợ trần thế của mỗi đời người. Máu hồng của cha cho ta phôithai thành hình hài và được sinh ra để có mặt trên thế gian này. Sữa thơm của mẹ cho ta lớn dậytừ cái hài nhi bé bỏng. Điệu dân ca cất lên trong lời ru bên cánh võng giúp ta biết yêu thương,biết hướng theo những lẽ đời cao đẹp. Gạo của phù sa lở bồi dẻo thơm và cay đắng chứa chấttrong từng hạt nhỏ nuôi ta khôn lớn, chân cứng, đá mềm. Một đời tần tảo, vất vả ngược xuôicủa người vợ đảm cho ta áo mũ xênh xang, cho ta làm thượng giới rong chơi (còn) trần gianchoang choác sự đời tùy em (câu thơ của Nguyễn Duy). Món nợ được nhắc đến cuối cùng thậtsự ấn tượng: ánh mắt cười thơ ngây của con trẻ. Ánh mắt trong veo ấy là liều thuốc toàn năng kìdiệu thanh lọc tâm hồn, gột rửa những tính toán, mưu toan tầm thường. Nó giúp ta lấy lại đượcsự thăng bằng khi đời sống là một sân khiêu vũ lớn mà ta bất đắc dĩ phải làm một cuộc nhảynhót nhọc nhằn.+ Mạch liệt kê đang ào ạt chảy, bao nhiêu suy luận về những món nợ trần gian cứ thếhiện về bỗng đột ngột bị cắt ngang khi nơi cuối trời ngày dài đã trở nên tím tái. Ngoái đầu nhìnlại, ngẫm thấy cả đời chú tâm trả từng món nợ sao bây giờ chúng vẫn còn nguyên! Thời gian đãtiễn đưa tuổi thanh xuân đi vào quá vãng, cùng với con đường dằng dặc của thời gian, cái thânthể cường tráng ngày nào đã hao gầy. Lúc này đây, thân già cũng tựa như cái hài nhi bé nhỏ.Trong tận cùng của sự bất lực và thánh thiện, món nợ cuộc đời vô ảnh vô hình hiện về vẹnnguyên với tất cả chiều kích lớn lao của nó.Nhìn lại cả bức thông điệp, chúng ta có thể thấy nét độc đáo của nó nằm ở bước đột phámới cả về cách nhìn nhận lẫn cách diễn đạt. Cái nợ hữu hình luôn được sắp xếp xen lẫn với cáinợ vô hình đã khiến cho mọi sự cân đo đong đếm trở nên bất lực. Cứ mỗi hình ảnh thực lại xenmột hình ảnh biểu trưng. Bằng cách này, ý thơ trở nên giản dị dễ hiểu nhưng vẫn đưa đượcmiền suy tưởng đi xa.3. KẾT LUẬNNợ là bài thơ được sáng tạo theo hình thức định nghĩa. Đây là một kiểu tư duy thơhiện đại khá phổ biến (như Là thi sĩ của Sóng Hồng, Yêu của Xuân Diệu, Đồng chí của ChínhHữu, Quê hương của Đỗ Trung Quân, Đất nước của Nguyễn Khoa Điềm, v.v.). Nợ gắn liềnvới đời sống, ước muốn trả nợ thể hiện sự khát khao vươn tới những giá trị nhân văn mà cảcuộc đời mỗi con người luôn trăn trở kiếm tìm và khám phá. Điều này lí giải vì sao bài thơ cósức hấp dẫn kì lạ đối với rất nhiều độc giả. Cái tài hoa của Lê Quốc Hán là ở chỗ ông đã dùngkiểu tư duy triết lí để định nghĩa lại một hiện tượng thông thường của đời sống: Nợ. Chính sựphù hợp rất cao giữa hình thức với nội dung ý nghĩa đã làm cho quá trình kí hiệu hoá của tácgiả thành công một cách mĩ mãn.+ Tác phẩm nghệ thuật là sản phẩm của quá trình sáng tạo các kí hiệu để ghi lại mộtgiá trị nào đó của cuộc sống. Muốn có thơ đầu tiên phải có ý. Để biến ý thành thơ, nhà nghệ sĩcần tìm cho nó một hình hài và một linh hồn. Hình hài thơ được xây đắp bằng tư duy nghệ thuậtkết hợp nhuần nhuyễn với tư duy kí hiệu. Linh hồn được tạo ra từ cảm xúc. Cảm xúc ẩn chứatrong năng lực liên tưởng của con chữ. Sáng tác thơ là một quá trình mà trong đó ý được nungnấu, hình hài được cân đối, hồn được bay bổng. Quá chú trọng đến ý, thơ sẽ nặng nề. Quá chútrọng vào cảm xúc thơ sẽ thiếu điểm tựa. Quá chú trọng vào hình hài thơ sẽ trở nên khô cứngvà công thức. Điều cần thiết là khi dùng lí thuyết kí hiệu để giải mã bài thơ hay, người nghiêncứu phải xem nó là một loại kí hiệu đặc thù có sự hoà hợp của tất cả các thuộc tính nói trên.Sáng tác và thưởng thức thơ ngày nay đang rất cần đến những lí thuyết có tính thựctiễn để dẫn đường và định giá. Điểm nhìn kí hiệu học có thể là một trong những phương thứcgiúp chúng ta giải mã các thông điệp nghệ thuật một cách hiệu quả và thuyết phục. Bài thơđược xem như một kí hiệu thì tất cả những chi tiết về cấu trúc hình thức đều ẩn chứa nhữnggiá trị cụ thể. Muốn có một cái nhìn toàn diện và tránh hiện tượng phân mảnh trong tiếp nhậnthi ca, cần phải đặt nó trong một điểm nhìn bao quát. Khi đã xác định được hình thức của kíhiệu nghệ thuật, việc giải mã thông điệp nghệ thuật không còn quá phức tạp và trừu tượngnữa. Tuy nhiên, để tìm ra chiếc chìa khoá tin cậy và hữu hiệu có thể giúp ta mở được cái khotàng đầy bí ẩn kia không phải là chuyện của một sớm một chiều. Qua sự thử nghiệm trên, ítnhiều cho thấy việc sử dụng lí thuyết kí hiệu vào phân tích tác phẩm văn chương là mộthướng đi triển vọng. Để xu hướng này trở nên phổ biến, cần phải có thời gian và sự hưởngứng từ cả người tiếp nhận lẫn nhà nghiên cứu.TÀI LIỆU THAM KHẢO1. Đào Thản (1998), Từ ngôn ngữ chung đến ngôn ngữ nghệ thuật. Nxb Khoa học xã hội. HàNội2. G.N. Poxpelop chủ biên (1998), Dẫn luận nghiên cứu văn học, Trần Đình Sử, Lại NguyênÂn, Lê Ngọc Trà dịch. Nxb Giáo dục. Hà Nội.3. Nguyễn Phan Cảnh (1987), Ngôn ngữ thơ. Nxb Đại học và Giáo dục chuyên nghiệp. HàNội.4. Nguyễn Lai (1996), Tìm sự chuyển hoá từ mã ngữ nghĩa sang mã hình tượng. Tạp chíNgôn ngữ (3).5. Phan Huy Dũng (1999), Kết cấu thơ trữ tình nhìn từ góc độ loại hình. Luận án tiến sĩ Ngữvăn. ĐH Sư phạm Hà Nội6. Phan Ngọc (1995), Cách giải thích văn học bằng ngôn ngữ học. Nxb Trẻ. Thành phố HồChí Minh.7. Thuỵ Khuê (1996), Cấu trúc thơ. Nxb Văn nghệ, California. Hoa Kì.8. Trần Đình Sử (1998), Dẫn luận thi pháp học. Nxb Giáo dục. Hà Nội.9. Trần Văn Tích, Tứ thơ. Văn học. Số 124.10. Xuân Diệu (1984), Công việc làm thơ. Nxb Văn học. Hà Nội.

Tài liệu liên quan

Sự tích bài thơ Hôn của Phùng Quán
- 2
- 701
- 1
Bài dự thi của Lê Thị Bằng lớp 4
- 16
- 422
- 1
Báo cáo " Tính phổ biến và tính đặc thù của quyền con người từ phương diện giáo dục " docx
- 6
- 675
- 4
Phân tích hình ảnh mùa thu trong 3 bài thơ Thu của Nguyễn Khuyến - văn mẫu
- 3
- 2
- 15
Một số bài thơ, văn của Phan Chu Trinh
- 3
- 1
- 0
Cảm nhận về khổ thơ thứ 2 trong bài thơ Đây Thôn Vĩ Dạ của Hàn Mặc Tử
- 3
- 43
- 225
Ôn thi đại học môn văn – Khao khát yêu đương trong bài thơ "Sóng" của Xuân Quỳnh doc
- 10
- 991
- 14
Bài thơ "Sóng" của Xuân Quỳnh
- 1
- 1
- 1
Báo cáo nghiên cứu khoa học: " QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT THƠ CỦA TRẦN DẦN, LÊ ĐẠT NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN TIẾP NHẬN" ppt
- 9
- 619
- 6
BÌNH GIẢNG BÀI THƠ SÓNG CỦA XUÂN QUỲNH ppt
- 9
- 1
- 9