Tiếng Gia Rai – Wikipedia Tiếng Việt

Bài viết này cần thêm chú thích nguồn gốc để kiểm chứng thông tin. Mời bạn giúp hoàn thiện bài viết này bằng cách bổ sung chú thích tới các nguồn đáng tin cậy. Các nội dung không có nguồn có thể bị nghi ngờ và xóa bỏ. (Tìm hiểu cách thức và thời điểm xóa thông báo này)

Tiếng Gia Rai
Tơlơi Jrai
Sử dụng tại	Việt Nam, Campuchia, Hoa Kỳ
Khu vực	Đông Nam Á
Tổng số người nói	332.577
Phân loại	Nam Đảo Malay-Polynesia Aceh-Chăm Chăm cao nguyên Tiếng Gia Rai
Hệ chữ viết	Việt Nam: Bảng chữ cái tiếng Việt biến đổi; Campuchia: không
Địa vị chính thức
Ngôn ngữ thiểu số được công nhận tại	Vietnam Cambodia
Mã ngôn ngữ
ISO 639-2	jra
ISO 639-3	jra
Glottolog	jara1266[1]
Bài viết này có chứa ký tự ngữ âm IPA. Nếu không thích hợp hỗ trợ dựng hình, bạn có thể sẽ nhìn thấy dấu chấm hỏi, hộp, hoặc ký hiệu khác thay vì kí tự Unicode. Để biết hướng dẫn giới thiệu về các ký hiệu IPA, xem Trợ giúp:IPA.

Tiếng Jrai (Gia Rai) là một ngôn ngữ thuộc ngữ chi Malay-Polynesia, được người Jrai tại Việt Nam và Campuchia sử dụng. Số lượng người nói tiếng Jrai là khoảng 332.557. Họ chủ yếu là các nhóm sắc tộc sinh sống tại khu vực Tây Nguyên của Việt Nam. Họ là nhóm lớn nhất trong số các nhóm dân tộc vùng cao của Tây Nguyên, được gọi là Đêga hoặc người Thượng, và 25% dân số ở tỉnh Ratanakiri của Campuchia.

Ngôn ngữ này thuộc phân nhóm ngôn ngữ Chăm của ngữ tộc Malay-Polynesia, và vì thế có quan hệ gần gũi với tiếng Chăm ở miền trung Việt Nam.

Một số lượng người Jrai cũng sống tại Hoa Kỳ, tái định cư tại đây sau Chiến tranh Việt Nam.

Phân loại

[sửa | sửa mã nguồn]

Tiếng Gia Rai thuộc nhánh Chăm của ngữ tộc Malay-Polynesia. Mặc dù thường được xếp vào ngữ hệ Môn-Khmer cho đến thế kỷ 20, mối quan hệ của Jarai với các ngôn ngữ chị em trong nhánh Chăm như tiếng Chăm và tiếng Ê Đê, cũng như mối liên hệ rộng hơn với tiếng Mã Lai đã được công nhận từ sớm vào năm 1864.[2]

Phân bố địa lý và phương ngữ

[sửa | sửa mã nguồn]

Tiếng Gia Rai được khoảng 262.800 người sử dụng tại Campuchia và Việt Nam (Simons, 2017) và được công nhận là một ngôn ngữ thiểu số chính thức, mặc dù tại Campuchia, tiếng Gia Rai không có hệ thống chữ viết kiểu Khmer riêng. Ngoài ra, còn có vài trăm người nói tiếng Gia Rai tại Hoa Kỳ, do người tị nạn Jarai định cư tại Mỹ sau Chiến tranh Việt Nam.Các phương ngữ Jarai có thể không hiểu lẫn nhau. Đào Huy Quyền (1998)[3] liệt kê các phương ngữ Gia Rai và khu vực phân bố tương ứng như sau:

• Jarai Pleiku ở khu vực Pleiku;
• Jarai Cheoreo ở AJunPa (Phú Bổn);
• Jarai ARáp ở phía Đông Bắc Pleiku và Tây Nam Kon Tum.
• Jarai H’dRung ở phía Đông Bắc Pleiku và Đông Nam Kon Tum.
• Jarai Tbuan ở phía Tây Pleiku.

Các nhóm khác liên quan bao gồm:

• HRoi ở phía Tây Phú Yên và phía Nam Bình Định. Là nhóm người pha trộn giữa Ê Đê và Gia Rai.
• M’dhur ở phía Nam Phú Yên. Là nhóm người pha trộn giữa Ê Đê và Gia Rai.
• Hàlang ở phía Tây Nam Kon Tum, Lào và Campuchia. Là nhóm người pha trộn giữa Xơ Đăng và Gia Rai.

Âm vị học

[sửa | sửa mã nguồn]

Chịu ảnh hưởng của nhóm ngôn ngữ Môn-Khmer xung quanh, các từ của các thứ tiếng Chăm khác nhau tại Đông Nam Á, bao gồm cả tiếng Jrai (Gia Rai), đã trở thành từ hai âm tiết với trọng âm trên âm tiết thứ hai. Ngoài ra, tiếng Jrai đã phát triển theo kiểu Môn-Khmer, làm mất đi gần như mọi khác biệt nguyên âm trong âm tiết ban đầu. Trong khi các từ ba âm tiết cũng tồn tại, nhưng chúng chỉ là những từ vay mượn. Một từ trong tiếng Jrai điển hình có thể biểu diễn như sau:

(C)(V)-C(C)V(V)(C)

trong đó các giá trị trong ngoặc là tùy chọn và "(C)" trong cụm "C(C)" là thể hiện cho phụ âm nước /l/, /r/ hay bán nguyên âm /w/, /y/. Trong phương ngữ Jrai nói tại Campuchia, "(C)" trong cụm "C(C)" cũng có thể là phụ âm xát vòm mềm kêu /ɣ/, một âm vị được người Jrai tại Campuchia sử dụng, nhưng không được chứng thực tại Việt Nam. Nguyên âm của âm tiết thứ nhất trong từ hai âm tiết thông thường nhất là nguyên âm giữa-trung tâm không uốn tròn môi, /ə/, trừ khi phụ âm đầu tiên là âm bật thanh môn không kêu /ʔ/. Nguyên âm thứ hai của âm tiết có trọng âm sinh ra nguyên âm đôi.

Nguyên âm

[sửa | sửa mã nguồn]

Tiếng Jrai có 9 nguyên âm bao gồm:[4]

Trước	Giữa	Sau
Đóng	i ĩ	ɯ	u
Vừa	e	ə	o
Nửa mở	ɛ	ɔ
Mở	a ã

Phụ âm

[sửa | sửa mã nguồn]

Tiếng Jrai có 24 phụ âm bao gồm:[[4]

Môi	Răng/Lợi	Sau lợi	Ngạc cứng	Ngạc mềm	Thanh hầu
Tắc	vô thanh	p	t	k	ʔ
	bật hơi	pʰ	tʰ	kʰ
	hữu thanh	b	d	ɡ
	hút vào	ɓ	ɗ	ʄ
Tắc xát	vô thanh	tʃ
	hữu thanh	dʒ
Xát		s	h
Mũi	hữu thanh	m	n	ɲ	ŋ
	tiền thanh hầu hoá	ʔm
Vỗ		ɾ
Cạnh		l
Tiếp cận		w	j

Các phụ âm hút vào cũng đã từng được mô tả như là phụ âm tắc tiền thanh hầu hoá, nhưng theo Jensen (2013) việc đóng thanh môn và khoang miệng xảy ra đồng thời.[4]

Đọc thêm

[sửa | sửa mã nguồn]

• Pittman R. S. (1957). Jrai as a member of the Malayo-Polynesian family of languages. Fargo, N.D.: Summer Institute of Linguistics, Đại học North Dakota.
• Reed R. (1976). Jorai primer, guide and writing book. Vietnam education microfiche series, no. VE55-01/08/04. Huntington Beach, Calif: Summer Institute of Linguistics.
• Tong Nang N. (1975). An outline of Jarai grammar. Vietnam data microfiche series, no. VD55-01. Huntington Beach, Calif: Summer Institute of Linguistics.

Tham khảo

[sửa | sửa mã nguồn]

1. ^ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, biên tập (2013). "Jarai". Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
2. ^ David Thomas (1989). A 19th century perception of Chamic relationships. Mahidol University and Summer Institute of Linguistics. Link retrieved on 05.01.2017 from http://sealang.net/archives/mks/pdf/16-17:181-182.pdf
3. ^ Đào Huy Quyền (1998). Nhạc khí dân tộc Jrai và Bahnar [Musical instruments of the Jrai and Bahnar]. Hanoi: Nhà xuất bản trẻ.
4. ^ a b c Jensen (2013)

Liên kết ngoài

[sửa | sửa mã nguồn]

• Ethnologue report for Jarai language
• Preliminary research on Jarai phonology in Cambodia Lưu trữ ngày 10 tháng 8 năm 2018 tại Wayback Machine
• Fairly comprehensive bibliography of Jarai language research

x t s Ngôn ngữ tại Việt Nam
Chính thức	Việt
Ngôn ngữbản địa	Nam Á Bắc Bahnar Brâu Co Hrê Giẻ Ca Tua Triêng Rơ Măm Xơ Đăng Hà Lăng Ca Dong Takua Mơ Nâm Sơ Rá Duan Ba Na Rơ Ngao Nam Bahnar M'Nông Xtiêng Mạ Cơ Ho Chơ Ro Katu Bru Cơ Tu Tà Ôi Pa Kô Phương Khơ Mú Khơ Mú Xinh Mun Ơ Đu Palaung Kháng Quảng Lâm Việt Arem Chứt Đan Lai Mã Lèng Mường Thổ Nguồn Việt Khác Khmer Mảng Nam Đảo Chăm Chu Ru Gia Rai Haroi Ê Đê Ra Glai H'Mông-Miền H'Mông H'Mông Mơ Piu Na-Miểu Pà Thẻn Miền Miền Ưu Miền Kim Miền Hán-Tạng Tạng-Miến Akha Cống Hà Nhì Xá Phó Khù Sung (La Hủ Đen) La Hủ Lô Lô Mantsi Phù Lá Si La Hán Quan thoại Quảng Đông Phúc Kiến Triều Châu Khách Gia Sán Dìu Tai-Kadai Thái Thái Đỏ Thái Đen Thái Mường Vạt Thái Trắng Tày Nhại Lự Lào Pa Dí Tày Đà Bắc (Phu Thái) Tày Tấc Tày Sa Pa Thái Hàng Tổng Tay Dọ Tày-Nùng Tày Nùng Thu Lao Tráng Lào Bóc Sán Chay Bố Y-Giáy Bố Y/Giáy Cao Lan Kra Nùng Vẻn (En) Cờ Lao La Chí La Ha Pu Péo Đồng-Thủy Thủy
Tiếng lai	Tiếng Tây bồi Vietlish
Ngoại ngữ	Tiếng Anh tại Việt Nam
Ký hiệu	Ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam

x t s Ngôn ngữ tại Campuchia
Chính thức	Khmer
Ngôn ngữ bản địa	Môn–Khmer Brâu Chong Kaco’ Kuy M'Nông Mel-Khaonh Pear Samre Sa’och Somray Suoy Tampuan Thmon Việt Xtiêng Khác Chăm Tiếng Gia Rai Lào Miến Tai Phuan Ê Đê Thái Hán Shan
Ngoại ngữ chính	Pháp Anh