Tiếng M'Nông - Wikipedia

M'Nông (Mnông)
Sử dụng tại	Việt Nam  Campuchia  Hoa Kỳ
Khu vực	Việt Nam: Tây Nguyên: Đắk Lắk, Lâm Đồng, Đắk Nông và Bình Phước; Mondulkiri ở Campuchia
Tổng số người nói	130.000 (2009)
Phân loại	Nam Á Bahnar Bahnar Nam Sre–Mnong M'Nông (Mnông)
Hệ chữ viết	KhmerLatinh (bảng chữ cái tiếng Việt)
Mã ngôn ngữ
ISO 639-3	tùy trường hợp:cmo – Central Mnongmng – Eastern Mnongmnn – Southern Mnongrka – Kraol[1]
Glottolog	mnon1259[2]

Tiếng M'Nông (còn gọi là Pnong hoặc Bunong) (Bunong: ឞូន៝ង) là ngôn ngữ thuộc ngữ chi Bahnar của người M'Nông, một dân tộc cư trú ở vùng Tây Nguyên ở Việt Nam và người Pnong ở vùng Mondulkiri ở đông bắc Campuchia.

Tiếng M'Nông là thành viên của ngữ chi Bahnar thuộc họ ngôn ngữ Môn-Khmer của ngữ hệ Nam Á [3]

Phân bố

[sửa | sửa mã nguồn]

Ở Việt Nam, tiếng M'Nông được nói ở huyện Lắk của tỉnh Đắk Lắk, huyện Đăk Song, Đăk Mil, Đăk R'Lấp, Krông Nô, thành phố Gia Nghĩa và các khu vực lân cận ở tỉnh Đắk Nông (Nguyễn & Trương 2009).

Phân loại

[sửa | sửa mã nguồn]

Theo Ethnologue, có bốn phương ngữ chính: Trung, Đông, Nam (tất cả được nói ở Việt Nam) và Kraol (nói ở Campuchia). Các phương ngữ không hiểu lẫn nhau. Tiếng M'Nông được nghiên cứu đầu bởi nhà ngôn ngữ học Richard Phillips vào đầu những năm 1970.[4][5]

Nguyễn & Trương (2009) phân chia các phương ngữ như sau:

• M'Nông Preh
• Kuêñ
• Mạ
• M'Nông Nâr (Bu Nâr)
• M'Nông Nông (Bu Nông)
• M'Nông RLăm
• M'Nông Prâng

Lê Bá Thảo et al. (2014:234-235)[6] liệt kê các phân nhóm M'Nông và vị trí tương ứng sau đây:

• M'Nông Gar: tây bắc Lâm Đồng và phía nam hồ Lắk.
• M'Nông Nong: huyện Đắk Nông và huyện Đắk Mil.
• M'Nông Kuênh: huyện Krông Pắc.
• M'Nông Pré: phần lớn tại huyện Đắk Nông và huyện Đắk Mil, và một số tại hồ Lắk.
• M'Nông Prâng: rải rác tại các huyện Đắk Nông và huyện Đắk Mil, một số tại phía nam hồ Lắk và tại Bản Đon, huyện Ea Súp.
• M'Nông Rlăm: huyện Lắk. Có mối quan hệ gần gũi với người Ê-đê.
• M'Nông Bu-đâng: Bản Đon, huyện Ea Súp.
• M'Nông Chỉl: huyện Lắk. Có mối quan hệ gần gũi với người Ê-đê. Một số sống tại huyện Lạc Dương và huyện Đức Trọng, tỉnh Lâm Đồng.
• M'Nông Bu Nor: huyện Đắk Nông và huyện Đắk Mil
• M'Nông Dih Bri: dân số nhỏ tại huyện Đắk Nông; Êa Krông.
• M'Nông Đíp: huyện Đắk Mil và phần phía bắc của tỉnh Sông Bé cũ.
• M'Nông Biat: dân số nhỏ tại tỉnh Sông Bé cũ. Phần lớn sống gần biên giới Việt Nam-Campuchia.
• M'Nông Bu Đêh: tỉnh Sông Bé cũ và tỉnh Đắk Lắk
• M'Nông Si Tô: một nhóm người Mạ (Mạ Tô) tại huyện Đắk Nông bị đồng hoá vào nhóm dân M'Nông (người Mạ "M'Nông hoá").
• M'Nông K'ah: một nhóm người Ê-đê sống rải rác tại các huyện Đắk Nông, Lắk và M'Đrăk bị đồng hoá vào nhóm dân M'Nông (người Ê-Đê "M'Nông hoá").
• M'Nông Phê Đâm: dân số nhỏ tại xã Quảng Tín, huyện Đắk Nông.

Các nhóm M'Nông khác bao gồm M'Nông Rơ Đe, M'Nông R'Ông và M'Nông K'Ziêng.

Ngữ âm

[sửa | sửa mã nguồn]

Phụ âm

[sửa | sửa mã nguồn]

Môi	Lợi	Ngạc cứng	Ngạc mềm	Thanh hầu
Tắc	vô thanh	p	t	c	k	ʔ
	bật hơi	pʰ	tʰ	cʰ	kʰ
	tiền mũi	ᵐp	ⁿt	ᶮc	ᵑk
	hút vào	ɓ	ɗ	(ʄ)	(ɠ)
Mũi		m	n	ɲ	ŋ
Xát		ç	h
R		r
Tiếp cận	thường	w	l	j
	tiền thanh hầu hoá	ʔw	ʔj

• Các phụ âm hút vào /ʄ, ɠ/ có thể khác nhau giữa các phương ngữ.[7]

Nguyên âm

[sửa | sửa mã nguồn]

Trước	Giữa	Sau
Đóng	i iː	ɨ ɨː	u uː
Giữa	e eː	ə əː	o oː
Mở	ɛ ɛː	a aː	ɔ ɔː

Từ vựng

[sửa | sửa mã nguồn]

Từ vựng M'Nông, theo Nguyễn & Trương (2009):

Việt	Preh	Bu Nông	Bu Nâr	Prâng	RLăm	Mạ	Kuêñ
đầu	bôk	bôt	puôl	bôô	Buk / Bôk	bô̆
mắt	măt, play	măt	mă	măt	Mat / Măt	măt
mặt	măt	năp	muh măt	Mŭh mat (Môh mat)	muh măt
mũi	muh	muh	kmu	muh	Mŭh / Môh	muh
lưỡi	mpiăt, piăt	mpiăt	mpiêt	Piat	mpiêl
miệng	mbung	mbung	mur	mbung, ndôi	Dơk, mbung	mbung
bụng	ndŭl, dâng, proch	ndŭl	rung	klŭng	Ndư̆l, khŭng, prueč	njul
chân	jâng, chưng	jâng	chưng	joơ̆ng	Jăng, Jơ̆ng	jơng
da	ntô	n'tô	h'đo	l'tău	Tâo-sơ̆k hoặc Tâo-săk	klơ̆ tau
chó	so	Sâo	sô
mèo	meo, eo, mieo	meo	meo	meo	Miâo / Miêo	meo	meo
chim	sĭm, klang	sĭm	sim	sêêm	Sư̆m	sêm	sim
cá	ka	ka	ka	kăanh	Ka	ka
mẹ	mễ	mê, mễ	mễ	măi	Mei	mễ	mư
bông	dêh	dêh	cri, đê̆h	Dih / Dêh	sơni
nam	bu klôm pơdơng, nhŭng	bu klô	diih da	Tlâo	bơ kơi
ăn	sa, sông	sa	kha	saah	Sung , sông, Sa, Hư̆p, Hư̆č , Hĭč	sa, hưp	sa
mua	rvăt, pơk	rvăt	rôt	hun	Ruat	blơi	tach
cho	khŭt	ân	ănh	ăi	Ăn , Ân	ai	ê, it
cười	gâm	gâm	n'hot	gâm	Ño, Gơm	tjo
khóc	nhĭm	nhim	ngêm	niim	Ñim	nim
bơi	gâm, wah	re	răi	Rei	re
mới	mhê, êng	mhê	dĭ he	uc	Mhei	pa	mhê
khô	kro, prăng, sơh, wai	kro	kro	rău	Rĕñ	ranh
đen	krăk, ôch	ôch	kră	ỗn	Jŭ / Jô̆	ônh
đỏ	chăng	gŭr	kunr	căng, be	Brung (brung brung)	kăng	chơr
mặt trời	nar, măt nar	măt nar	mă nar	măt ngăi	Năr hoặc Nar	tơ gai	mat ta
ngày	nar	nar	nar	kla ngăi	Năr hoặc Nar, năng	năng	ngê
mây	tŭk, tâm mih	tŭk	tô	Dak-Tŭk
đất	neh	neh	net	tiêh	Teh	u	tọh, teh
lửa	ŭnh	ŭnh	ĭnh	ôih	Ư̆ñ	ôs

Số đếm

[sửa | sửa mã nguồn]

Bảng so sánh số đếm tiếng M'Nông trong các phương ngữ khác nhau, theo Nguyễn & Trương (2009).

Số	Preh	Bu Nông	Bu Nâr	Prâng	RLăm	Mạ	Kuêñ
1	du, ngoay, hŏ	muay	waay	dul	Muei / Muôi	dul	đu
2	bar	bar	ra'r	baar	Bar	bar	par
3	pê	pê	per	păi	Pei	pê
4	puăn	puăn	waam	puôn	Puan	puôn
5	prăm	prăm	t'rơ̆m, năm	prăm, năm	Pram / Prăm	jorăm, sơ năm	snăm
6	prau	Proh
7	poh	poh	pops	pŏh	Poh	poh	pêh
8	pham	Pham
9	dŭm, sĭn	sĭn	chĭnh	sin	Sư̆n / Sĭn	sin
10	jât	jât	dư	joơt	Măt	jơt

Tham khảo

[sửa | sửa mã nguồn]

1. ^ Central Mnong at Ethnologue. 18th ed., 2015. Eastern Mnong at Ethnologue. 18th ed., 2015. Southern Mnong at Ethnologue. 18th ed., 2015. Kraol at Ethnologue. 18th ed., 2015.
2. ^ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, biên tập (2013). "Mnong". Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
3. ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2017). "Mnong". Glottolog 3.1. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History. Truy cập 12/12/2017.
4. ^ Harry Leonard Shorto; Jeremy Hugh Chauncy; Shane Davidson (1991). Austroasiatic Languages. Routledge. ISBN 0-7286-0183-4.
5. ^ "Language Family Trees". ethnologue.com. Truy cập ngày 7 tháng 1 năm 2008.
6. ^ Lê Bá Thảo, Hoàng Ma, et al.; Viện hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam - Viện dân tộc học. 2014. Các dân tộc ít người ở Việt Nam: các tỉnh phía nam. Hà Nội: Nhà xuất bản khoa học xã hội. ISBN 978-604-90-2436-8
7. ^ Butler, Becky (2015). Bunong. In Paul Sidwell and Mathias Jenny (eds.), The Handbook of Austroasiatic Languages: Leiden: Brill. tr. 719–745.

Đọc thêm

[sửa | sửa mã nguồn]

• Blood, Henry Florentine. A Reconstruction of Proto-Mnong. Waxhaw, N.C.: Wycliffe-JAARS Print Shop, 1968.
• Nguyễn Kiên Trường & Trương Anh. 2009. Từ Điển Việt - M'Nông. Hà Nội: Nhà Xuất Bản Từ Điển Bách Khoa.

Liên kết ngoài

[sửa | sửa mã nguồn]

• Mnong at www.peoplesoftheworld.org

Xem thêm

[sửa | sửa mã nguồn]

x t s Ngôn ngữ tại Việt Nam
Chính thức	Việt
Ngôn ngữbản địa	Nam Á Bắc Bahnar Brâu Co Hrê Giẻ Ca Tua Triêng Rơ Măm Xơ Đăng Hà Lăng Ca Dong Takua Mơ Nâm Sơ Rá Duan Ba Na Rơ Ngao Nam Bahnar M'Nông Xtiêng Mạ Cơ Ho Chơ Ro Katu Bru Cơ Tu Tà Ôi Pa Kô Phương Khơ Mú Khơ Mú Xinh Mun Ơ Đu Palaung Kháng Quảng Lâm Việt Arem Chứt Đan Lai Mã Lèng Mường Thổ Nguồn Việt Khác Khmer Mảng Nam Đảo Chăm Chu Ru Gia Rai Haroi Ê Đê Ra Glai H'Mông-Miền H'Mông H'Mông Mơ Piu Na-Miểu Pà Thẻn Miền Miền Ưu Miền Kim Miền Hán-Tạng Tạng-Miến Akha Cống Hà Nhì Xá Phó Khù Sung (La Hủ Đen) La Hủ Lô Lô Mantsi Phù Lá Si La Hán Quan thoại Quảng Đông Phúc Kiến Triều Châu Khách Gia Sán Dìu Tai-Kadai Thái Thái Đỏ Thái Đen Thái Mường Vạt Thái Trắng Tày Nhại Lự Lào Pa Dí Tày Đà Bắc (Phu Thái) Tày Tấc Tày Sa Pa Thái Hàng Tổng Tay Dọ Tày-Nùng Tày Nùng Thu Lao Tráng Lào Bóc Sán Chay Bố Y-Giáy Bố Y/Giáy Cao Lan Kra Nùng Vẻn (En) Cờ Lao La Chí La Ha Pu Péo Đồng-Thủy Thủy
Tiếng lai	Tiếng Tây bồi Vietlish
Ngoại ngữ	Tiếng Anh tại Việt Nam
Ký hiệu	Ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam

x t s Ngôn ngữ tại Campuchia
Chính thức	Khmer
Ngôn ngữ bản địa	Môn–Khmer Brâu Chong Kaco’ Kuy M'Nông Mel-Khaonh Pear Samre Sa’och Somray Suoy Tampuan Thmon Việt Xtiêng Khác Chăm Tiếng Gia Rai Lào Miến Tai Phuan Ê Đê Thái Hán Shan
Ngoại ngữ chính	Pháp Anh