Tiếng Mường – Wikipedia Tiếng Việt

Bài viết hoặc đoạn này cần người am hiểu về chủ đề này trợ giúp biên tập mở rộng hoặc cải thiện. Bạn có thể giúp cải thiện trang này nếu có thể. Xem trang thảo luận để biết thêm chi tiết. (tháng 2/2024)

Tiếng Mường
Thiểng Mường
Sử dụng tại	Việt Nam
Khu vực	Hòa Bình, Thanh Hóa, Phú Thọ, Sơn La
Tổng số người nói	1.452.095 (2019)
Dân tộc	Mường
Phân loại	Nam Á Vietic Việt–Mường Tiếng Mường
Hệ chữ viết	Latinh (Chữ Quốc ngữ)
Mã ngôn ngữ
ISO 639-3	mtq
Glottolog	muon1246[1]

Một phần của loạt bài về
Văn hóa Việt Nam
Lịch sửTiền sử • Hồng Bàng • Bắc thuộc • Phong kiến • Pháp thuộc • Đương đại
Dân tộcKinh • Tày • Thái • Mường • Khơ Me • H'Mông
Ngôn ngữViệt • Tày • Mường • Khơ Me • H'Mông
Phong tụcHôn nhân • Tang lễ • Thờ cúng tổ tiên
Thần thoại và văn hóa dân gian Thần thoại Con Rồng cháu Tiên • Thánh Gióng • Chử Đồng Tử • Mai An Tiêm
Ẩm thựcMiền Bắc • Miền Trung • Miền Nam
Lễ hộiTết Cổ truyền • Giỗ Tổ Hùng Vương • Ngày Thống nhất • Quốc tế Lao động • Quốc khánh
Tôn giáoTín ngưỡng dân gian • Phật giáo (Hòa Hảo) • Kitô giáo (Công giáo • Tin Lành) • Cao Đài
Nghệ thuậtVăn học • Kiến trúc • Điện ảnh • Mỹ thuật • Sân khấu • Âm nhạc
Văn học
Âm nhạc và nghệ thuật biểu diễn Âm nhạc
Truyền thông Truyền hình Điện ảnh • Truyền thông
Thể thaoBóng đá  • Vovinam
Di sảnHoàng thành Thăng Long • Vịnh Hạ Long • Danh thắng Tràng An • Vườn quốc gia Phong Nha – Kẻ Bàng
Biểu tượng Quốc kỳ Quốc ca Quốc huy
Cổng thông tin Việt Nam
x t s

Tiếng Mường (thiểng Mường)[2] là một nhóm gồm nhiều phương ngữ khác nhau của người Mường tại Việt Nam.

Tiếng Mường là ngôn ngữ thanh điệu, có mối liên hệ gần gũi với tiếng Việt và được xếp vào nhóm ngôn ngữ Vietic thuộc ngữ hệ Nam Á. Thanh điệu tiếng Mường gần với phương ngữ Thanh Hoá, Nghệ An của tiếng Việt. Tiếng Mường được nói chủ yếu tại các tỉnh vùng núi phía bắc Việt Nam như: Hòa Bình, Thanh Hóa, Phú Thọ, Yên Bái, Sơn La và Ninh Bình.[3]

Tiếng Mường có 6 thanh như tiếng Việt; tuy nhiên, thanh nặng chỉ được phân biệt tại các tỉnh Phú Thọ và Thanh Hóa, còn những người tỉnh Hòa Bình đọc như thanh sắc.[4][5]

Chữ viết

[sửa | sửa mã nguồn]

Tiếng Mường không có hệ thống chữ viết riêng cho đến thế kỷ XX khi một số học giả phương tây đã cùng một vài nghệ nhân và trí thức người Mường tỉnh Hoà Bình cùng phối hợp với viện ngôn ngữ phát triển một bảng chữ cái tạm thời dựa trên bảng chữ cái tiếng Việt đã được sửa đổi nhằm phục vụ cho việc nghiên cứu văn hoá dân tộc Mường.[2]

Bộ chữ dân tộc Mường tỉnh Hòa Bình, được UBND tỉnh Hòa Bình phê duyệt tại Quyết định số 2295/QĐ-UBND ngày 08 tháng 9 năm 2016.[6] Bảng chữ cái này phục vụ việc dạy và học tiếng nói, chữ viết của dân tộc thiểu số trong các cơ sở giáo dục phổ thông và trung tâm giáo dục thường xuyên của tỉnh, báo Hòa Bình điện tử bản tiếng Mường hiện đang sử dụng bộ chữ này.

Bộ chữ dân tộc Mường này có 28 chữ cái.

Bộ chữ tiếng Mường tỉnh Hòa Bình[6]

STT	Chữ hoa	Chữthường	Tên chữ	Âmchữ
1	A	a	a	a
2	Ă	ă	á	á
3	Â	â	ớ	ớ
4	B	b	bê	bờ
5	C	c	xê	kờ
6	Đ	đ	đê	đờ
7	E	e	e	e
8	Ê	ê	ê	ê
9	F	f	ép	phờ
10	G	g	gê	gờ
11	H	h	hát	hờ
12	I	i	i	i
13	K	k	ka	kờ
14	L	l	e-lờ	lờ
15	M	m	e-mờ	mờ
16	N	n	e-nờ	nờ
17	O	o	o	o
18	Ô	ô	ô	ô
19	Ơ	ơ	ơ	ơ
20	P	p	pê	pờ
21	R	r	e-rờ	rờ
22	T	T	tê	tờ
23	U	u	u	u
24	Ư	ư	ư	ư
25	V	V	vê	vê
26	W	w	vê kép	wờ
27	X	X	ích-xì	xờ
28	Z	z	zét	zờ

Để ghi các biến thể của tiếng Mường cũng như từ ngữ của các ngôn ngữ khác, tiếng Mường có thể sử dụng các chữ cái khác như: J, Q, S, Y. Tuy nhiên, các chữ cái này không thuộc bảng chữ cái tiếng Mường. Trường hợp này giống như tiếng Việt vẫn sử dụng F, J, W, Z để ghi, nhưng chúng không thuộc bảng chữ cái tiếng Việt.

Ngữ âm

[sửa | sửa mã nguồn]

Phụ âm

[sửa | sửa mã nguồn]

Bảng dưới đây trình bày các phụ âm trong đó có sự phân biệt giữa các âm tắc hữu thanh và vô thanh của các phương ngữ (Mường Bi, Mường Thành, Mường Động và Ba Trại) và chính tả tương ứng của chúng.[7]

Môi	Lợi	Ngạc cứng	Ngạc mềm	Thanh hầu
Mũi		m /m/	n /n/	nh /ɲ/	ng /ŋ/
Tắc	vô thanh	p /p/	t /t/	ch /c/	c /k/
	bật hơi	ph /pʰ/	th /tʰ/	kh /kʰ/
	hữu thanh	b /b/	đ /d/	g /ɡ~ɣ/
Xát	vô thanh	x /s/	h /h/
	hữu thanh	v/w/o/u /β/	d/gi/i/y /z~j/
Tiếp cận		l, tl /l,tl~kl/

Phương ngữ Mường Vang hoàn toàn không có sự phân biệt giữa các cặp âm tắc hữu thanh và vô thanh /pb/, /td/, /kɡ/, mà chỉ giữ lại âm vô thanh trong mỗi cặp. Phương ngữ Mường Khói và Mường Ống có đầy đủ âm vô thanh, nhưng thiếu âm /ɡ/ trong số các âm tắc hữu thanh. Trong khi đó phương ngữ Thạch Sơn lại thiếu âm /p/.

Ngoài ra, phương ngữ Mường Khói không có âm bật chân răng /tʰ/, mà thay vào đó là âm /hr/. Phương ngữ này cũng được mô tả là có các âm môi-vòm vềm /kʷ/ and /kʷʰ/.

Tất cả các phụ âm này đều có thể xuất hiện ở đầu âm tiết. Ở cuối âm tiết hầu như chỉ có các âm mũi /mnɲŋ/, âm tắc vô thanh /ptck/, âm cạnh /l/ và âm lướt /jw/ xuất hiện.[8] Trong số các âm vị này, các âm vòm /cɲ/ đã được phân tích là tổ hợp của âm lướt-ngạc mềm /ʲkʲŋ/.[9] Ngoài ra, sự phân bố của các âm cuối tiết /cɲl/ dường như bị hạn chế hơn so với các phụ âm cuối khá.[10]

Nguyên âm

[sửa | sửa mã nguồn]

Dưới đây là bảng hệ thống nguyên âm. Hệ thống này dường như khá đồng nhất giữa các phương ngữ.[7] Hai nguyên âm (/ɤ/ and /a/) có thể ở dạng dài hoặc ngắn.

Trước	Sau
	không làm tròn	làm tròn
Đóng	i /i/	ư /ɯ/	u /u/
Giữa	ê /e/	ơ, â /ɤː,ɤ/	ô /o/
Mở	e /ɛ/	a, ă /aː,a/	o /ɔ/

Ngoài các nguyên âm đơn này, còn có ba nguyên âm đôi /iə,ɯə,uə/.

Thanh điệu

[sửa | sửa mã nguồn]

Tất cả các phương ngữ Mường đều có thanh điệu. Phương ngữ Kim Thượng (Phú Thọ) đã từng là đối tượng được chọn trong việc nghiên cứu ngữ âm.[11]

Thanh	Độ cao và tuyến điệu	Đường nét thanh	Kí hiệu	Ví dụ
Thanh 1	33	˧	(không dấu)	ma
Thanh 2	42	˨˩	`	mà
Thanh 3	324	˧˩˧	̉	mả
Thanh 4	34	˧˥	´	mả
Thanh 5	342ʔ	˨˧	˜	mã

Các biến thể phát âm về thanh điệu ở các vùng miền có thể có khác nhau nhưng đều được quy về 5 thanh và ghi kí hiệu như trên.

Hiện tượng này cũng thường gặp trong tiếng Việt, ví dụ: cách phát âm của người Sơn Tây về thanh huyền; cách phát âm của người khu bốn về thanh sắc (chủng tôi= chúng tôi), cách phát âm thanh hỏi như thanh ngã ở một số địa phương (bị ngả= bị ngã). Tuy nhiên về chính tả chung của tiếng Việt vẫn thống nhất.

So sánh từ nguyên

[sửa | sửa mã nguồn]

Bên dưới là bảng so sánh một số từ đồng nguyên giữa tiếng Việt và phương ngữ Mường Bi của tỉnh Hòa Bình (theo từ điển Nguyễn Văn Khang et al. (2002)), đối chiếu với dạng proto-Vietic tương ứng được phục nguyên bởi Ferlus (2007):

Việt/Kinh	Mường Hòa Bình	Proto-Vietic
một	mốch, môch	*moːc
hai	hal	*haːr
ba	pa	*pa
bốn	pổn	*poːnʔ
năm	đằm, đăm	*ɗam
sáu	khảu	*p-ruːʔ
bảy	páy	*pəs
tám	thảm	*saːmʔ
chín	chỉn	*ciːnʔ
mười	mườl	*maːl
trăm (< Việt thế kỷ thứ 17: tlăm)	tlăm	*k-lam
nước	đác	*ɗaːk
sông	không	*k-roːŋ
trời (< Việt thế kỷ thứ 17: blời)	tlời	*b-ləːj
trăng (< Việt thế kỷ thứ 17: blăng)	tlăng	*b-laŋ
chim	chim	*-ciːm
rừng	rầng	*k-rəŋ

Trích đoạn

[sửa | sửa mã nguồn]

Tiếng Mường	Dịch nghĩa
"Tlăm thử hương ó chi bằng hương con mại Tlăm thử tlải ó chi bằng tlải bôông cơm[12]	Trăm thứ hương có gì bằng hương người yêu Trăm thứ trái có gì bằng trái bông cơm (lúa gạo)[12]
Người đưa câl thanh loong wềl xạ Đông Bắc Ôông Bình chia sé: Tlước ni đà cỏ 1 hộ đưa câl thanh loong wềl tlôông nhưng chăng theènh côông. Gia đình tôi cỏ tôống diện tích tlêênh 3.000 m2. Tlước ni cẩl lọ, tlôông mỉa, khậw, thu nhập bấp bêênh, ó ốn định. Năm 2015, iểng tlêênh các phương tiện thôông tin đại chủng nỏi cỏ mô hình tlôông quả thanh loong kết hợp cùng du lịch hiệu quá ớ Xuổi Xói, huyện Lạc Thúy cuố eenh Chần Hưng, mọl Hà Nội đêểnh đẩu tư. Tôi đêểnh tận được đớ học tập, mua giôổng. Mởi đầu, tôi đưa bao tlôông thứ nghiệm 2.000m2 thanh loong cá 2 zôổng roọch đó và roọch tlẳng. Thẩy thanh loong phát chiến tốt, năm 2016 tôi tiếp tục tlôông thêm hơn 1.000m2 pợi 420 côốc.[13]	Người đưa cây thanh long về xã Đông Bắc Ông Bình chia sẻ: Trước đây đã có 1 hộ đưa cây thanh long về trồng nhưng chẳng thành công. Gia đình tôi có tổng diện tích trên 3.000 m2. Trước kia cấy lúa, trồng mía, ngô, thu nhập bấp bênh, khó ổn định. Năm 2015, khi nghe trên các phương tiện thông tin đại chúng nói về mô hình trồng hoa, thanh long kết hợp với du lịch hiệu quả ở Suối Sỏi, huyện Lạc Thủy của anh Trần Hưng, người Hà Nội đến đầu tư. Tôi đã về tận nơi để học tập, mua giống. Mới đầu, tôi đưa vào trồng thử nghiệm 2.000 m2 thanh long cả hai giống ruột đỏ và ruột trắng. Thấy cây thanh long phát triển tốt, năm 2016, tôi tiếp tục trồng thêm hơn 1.000 m2 với 420 gốc.[14]

Tham khảo

[sửa | sửa mã nguồn]

1. ^ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, biên tập (2013). "Muong". Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
2. ^ a b Hà Quang Phùng 2012, tr. 1.Lỗi sfn: không có mục tiêu: CITEREFHà_Quang_Phùng2012 (trợ giúp)
3. ^ Muong at Ethnologue, 18th ed., 2015. Truy cập 12/12/2017.
4. ^ Hà Quang Phùng 2012, tr. 2.Lỗi sfn: không có mục tiêu: CITEREFHà_Quang_Phùng2012 (trợ giúp)
5. ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2017). "Muong". Glottolog 3.1. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History. Truy cập 12/12/2017.
6. ^ a b Quyết định số 2295/QĐ-UBND tỉnh Hòa Bình ngày 08 tháng 9 năm 2016 phê duyệt Bộ chữ dân tộc Mường tỉnh Hòa Bình. Thuvienphapluat, 2016. Truy cập 12/05/2018.
7. ^ a b Nguyễn Văn Tài 1982, I.2Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFNguyễn_Văn_Tài1982 (trợ giúp)
8. ^ Nguyễn Văn Tài 1982, II.3.3.2Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFNguyễn_Văn_Tài1982 (trợ giúp)
9. ^ Nguyễn Văn Tài 1982, II.3.3.1Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFNguyễn_Văn_Tài1982 (trợ giúp)
10. ^ Nguyễn Văn Tài 1982, II.3.3.3Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFNguyễn_Văn_Tài1982 (trợ giúp)
11. ^ Nguyễn T. Minh Châu (2021). Glottalization, tonal contrasts and intonation : an experimental study of the Kim Thuong dialect of Muong (Ph.D.) (bằng tiếng Anh).
12. ^ a b "Mo Mường". Bản gốc lưu trữ ngày 1 tháng 9 năm 2019.
13. ^ "Ngươ̒i dươ kâl thanh loong wê̒l xa̭ Dông Bắc". {{Chú thích web}}: |first= thiếu |last= (trợ giúp)
14. ^ "Người thành công đưa cây thanh long về xã Đông Bắc". {{Chú thích web}}: |first= thiếu |last= (trợ giúp)

Thư mục

[sửa | sửa mã nguồn]

• Nguyễn Văn Tài (2005) [1982]. Ngữ âm tiếng Mường qua các phương ngôn. Hà Nội: Nhà xuất bản Từ điển bách khoa.

Liên kết ngoài

[sửa | sửa mã nguồn]

• Báo Hòa Bình điện tử bản tiếng Mường
• Nhóm ngôn ngữ Việt-Mường
• Ngôn ngữ giai đoạn tiền Việt-Mường
• Quyết định 2295/QĐ-UBND phê chuẩn Bộ chữ dân tộc Mường Hòa Bình 2016

x t s Ngôn ngữ tại Việt Nam
Chính thức	Việt
Ngôn ngữbản địa	Nam Á Bắc Bahnar Brâu Co Hrê Giẻ Ca Tua Triêng Rơ Măm Xơ Đăng Hà Lăng Ca Dong Takua Mơ Nâm Sơ Rá Duan Ba Na Rơ Ngao Nam Bahnar M'Nông Xtiêng Mạ Cơ Ho Chơ Ro Katu Bru Cơ Tu Tà Ôi Pa Kô Phương Khơ Mú Khơ Mú Xinh Mun Ơ Đu Palaung Kháng Quảng Lâm Việt Arem Chứt Đan Lai Mã Lèng Mường Thổ Nguồn Việt Khác Khmer Mảng Nam Đảo Chăm Chu Ru Gia Rai Haroi Ê Đê Ra Glai H'Mông-Miền H'Mông H'Mông Mơ Piu Na-Miểu Pà Thẻn Miền Miền Ưu Miền Kim Miền Hán-Tạng Tạng-Miến Akha Cống Hà Nhì Xá Phó Khù Sung (La Hủ Đen) La Hủ Lô Lô Mantsi Phù Lá Si La Hán Quan thoại Quảng Đông Phúc Kiến Triều Châu Khách Gia Sán Dìu Tai-Kadai Thái Thái Đỏ Thái Đen Thái Mường Vạt Thái Trắng Tày Nhại Lự Lào Pa Dí Tày Đà Bắc (Phu Thái) Tày Tấc Tày Sa Pa Thái Hàng Tổng Tay Dọ Tày-Nùng Tày Nùng Thu Lao Tráng Lào Bóc Sán Chay Bố Y-Giáy Bố Y/Giáy Cao Lan Kra Nùng Vẻn (En) Cờ Lao La Chí La Ha Pu Péo Đồng-Thủy Thủy
Tiếng lai	Tiếng Tây bồi Vietlish
Ngoại ngữ	Tiếng Anh tại Việt Nam
Ký hiệu	Ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam

x t s Ngữ hệ Nam Á
Bahnar Bắc Ba Na Ca Dong Ca Tua Duan Giẻ Hà Lăng Hrê Mơ Nâm Rơ Măm Rơ Ngao Sơ Drá Takua Xơ Đăng Tây Brâu Jru' Laven Lavi Su' Juk Nyaheun Sapuan Oi Trung Alak Tampuan Triêng Nam Chơ Ro Cơ Ho Mel-Khaonh M'Nông Ra’ong Thmon Xtiêng Đông Co
Cơ Tu Tây Cơ Tu Kuy Bru Tà Ôi Tà Ôi Pa Kô Pa Kô Cơ Tu Cơ Tu Phuong
Việt Việt-Mường Việt phương ngữ tại Trung Quốc tại Hoa Kỳ Mường Nguồn Cuối Cuối Chứt Arem Mày Rục Sách Kri Kri Maleng Thavưng Phóng–Liha Liha Phóng
Khơ Mú Khơ Mú Khơ Mú Mlabri Mlabri Phay-Pram Phai Mal Xinh Mun O’du Phóng-Kniang
Pear Pear Pear Tây Pear(Chong) Trung Chong Trung Samre Kasong Tây Chong Tây Bắc Somray (Chong Bắc) Nam Suoy Sa'och
Khasi – Palaung Khasi Khasi-Pnar-Lyngngam Khasi Pnar Lyngngam Maharam War War Palaung Danau Danau Tây Palaung Palaung Riang Đông Palaung Angku Hu U Man Met Mok Muak Sa-aak Va Wa Blang Lawa Wa Meung Yum Savaiq Bố Hưng - Kháng Bố Hưng Bố Mang Kháng Quảng Lâm Lamet Lamet Kiorr Khác Khoan Tai Loi
Munda Bắc Korku Korku Kherwar Mundari Agariya Asur Birjia Birhor Ho Koda Korwa Majhwar Mundari Turi Santali Santali Kol Nam Kharia Kharia Juang Juang Sora-Gorum Gorum Sora Juray Lodhi Gutob-Remo Bonda Gutob Gta’ Gta’
Nicobar Chaura-Teresa Chaura Teressa Trung Nancowry Camorta Katchal Nam Car Nicobar Nam Shompen
Asli Jahai (Bắc) Batek Cheq Wong Jahai Jedek Kensiu Kintaq Minriq Mintil Tiếng Ten'edn Wila' Senoic (Trung) Lanoh Sabüm Semai Semnam Temiar Jah Hut Jah Hut Semelai (Nam) Mah Meri Semaq Beri Semelai Temoq Chưa phân loại Kenaboi
Khác Môn Môn Nyah Kur Pakan Ba Lưu Bố Cam Khác Khmer Khmer Bắc (Surin) Khmer Tây (Chanthaburi) Khmer Khe Mảng
Tiền ngữ Tiền Nam Á Tiền Palaung Tiền Khmer Tiền Asli Tiền Munda
Chữ nghiêng biểu thị các ngôn ngữ đã thất truyền Các danh mục liệt kê giữa hai dấu ngoặc là biến thể của cùng ngôn ngữ ở bên trái.