Tìm Hiểu đôi Nét Về Hát Xoan Phú Thọ

Văn hóa là một phần không thể thiếu trong đời sống của con người, văn hóa được thể hiện qua sinh hoạt , sản xuất, trong văn chương và cả âm nhạc. Đất nước ta có nhiều loại hình âm nhạc truyền thống được Unesco công nhận là di sản văn hóa thế giới, tiêu biểu như: hát quan họ Bắc Ninh, đờn ca tài tử Nam Bộ, hát ví dặm xứ nghệ, nhã nhạc cung đình Huế và hát Xoan Phú Thọ. Hãy du lịch Phú Thọ để cùng chúng tôi tìm hiểu loại hình âm nhạc văn hóa truyền thống này nhé.

• Kinh nghiệm du lịch Phú Thọ từ A đến Z cho những phượt thủ
• Khám phá Hồ Ly quyến rũ  ở Phú Thọ
• Khám phá vẻ đẹp ao giời suối Tiên Phú Thọ

Hát Xoan còn được gọi là Khúc môn đình (hát cửa đình), là lối hát thờ thần, tương truyền có từ thời các vua Hùng. Thuở xa xưa, cứ vào mùa xuân người Văn Lang tổ chức các cuộc hát Xoan để đón chào năm mới. Có 3 hình thức hát xoan phổ biến là: hát thờ cúng các vua Hùng và Thành hoàng làng, hát nghi lễ cầu mùa tốt tươi, cầu sức khỏe và hát lễ hội là hình thức để nam nữ giao duyên. Mỗi một hình thức sẽ có một cách thức biểu diễn riêng. Theo sử sách ghi lại thì hát Xoan đã tồn tại hơn 2.000 năm, là di sản văn hóa dân gian hết sức quý báu của dân tộc. Trên chặng đường dài đó, loại hình nghệ thuật này đã được nhiều người có vị thế và uy tín trong xã hội, nhiều văn nhân thi sĩ nâng đỡ, tạo điều kiện cho phát triển. Tuy nhiên, công lao to lớn nhất góp phần làm nên sự phát triển của hát Xoan là bà Lê Thị Lan Xuân, bà được phường Xoan truyền tụng như một ân nhân. Để tỏ lòng biết ơn bà, các phường Xuân kiêng tên bà gọi chệch đi là hát Xoan.

Các làn điệu Xoan cổ đều được bắt nguồn từ những làng cổ nằm ở địa bàn trung tâm bộ Văn Lang thời các vua Hùng dựng nước. Gốc của hát Xoan ở vùng Phú Thọ, sau đó lan tỏa tới các làng quê thuộc đôi bờ sông Lô, sông Hồng, qua cả tỉnh Vĩnh Phúc. Bốn phường Xoan cổ là Kim Đới, An Thái, Phù Đức và Thét nằm ở 2 xã Kim Đức và Phương Lâu (Phú Thọ). Ở mỗi làng lại có những câu chuyện lưu truyền khác nhau về nguồn gốc của hát Xoan. Ở làng Phù Đức xã Kim Đức thành phố Việt Trì còn kể lại rằng: ” Từ thuở Vua Hùng dựng nước, một hôm vào buổi trưa ngày 13 tháng chạp, ba anh em vua Hùng đi tìm đất mở mang kinh đô có đi qua thôn Phù Đức và An Thái dừng chân nghỉ trưa tại một khu rừng gần thôn. Trong khi ngồi nghỉ, ba anh em Vua Hùng nhìn ra bãi cỏ trước mặt, thấy có một đám trẻ chăn trâu vừa chơi các trò chơi như đánh vật, kéo co lại vừa hát những khúc ca nghe rất hay. Thấy vậy, người anh cả nhà họ Hùng liền bảo hai em dạy các trẻ mục đồng hát một số điệu mà họ mang theo. Về sau, để tưởng nhớ công lao của ba anh em vua Hùng, hàng năm cứ đến ngày 13 tháng chạp âm lịch, dân làng lại làm bánh nẳng để cúng vào buổi trưa và cúng thịt bò vào buổi chiều để thờ anh Cả vua Hùng được nhân dân suy tôn là đức Thánh Cả.

Đến ngày mùng 2 và mùng 3 tháng giêng âm lịch, dân làng Phù Đức mở hội cầu dể cầu Đức Thánh Cả phù hộ cho “Dân khang, vật thịnh, mưa thuận, gió hoà, mùa màng tươi tốt”. Trong hội cầu, họ diễn lại cảnh hát xướng để nhớ lại sự tích các vua Hùng dạy dân múa hát và chơi các trò chơi dân gian. Do vậy, hội cầu đã trở thành lệ làng hàng năm và bao giờ cũng có trò hát xướng mở đầu…”. Ở làng Cao Mại thị trấn Lâm Thao huyện Lâm Thao còn lưu truyền một truyền thuyết như sau: ” Vợ vua Hùng mang thai đã lâu tới ngày sinh nở, cứ đau bụng mãi mà không đẻ được. Người hầu nữ thấy vậy tâu rằng: Có nàng Quế Hoa xinh đẹp, hát hay, múa giỏi. Nên đón về múa hát để có thể làm đỡ đau và có thể sinh đẻ được. Vợ Vua Hùng nghe lời và cho mời nàng Quế Hoa đến để hát múa chầu trực bên cạnh vợ Vua Hùng. Nàng Quế Hoa vâng lời và vào chầu. Khi ấy, vợ Vua Hùng đang lên cơn đau đẻ dữ dội, bà gọi Quế Hoa vào cạnh giường và múa hát. Quế Hoa trổ tài hát hay, múa dẻo, tay uốn, chân đưa, người mềm như tơ , tay dẻo như bún, vợ Vua Hùng và mọi người hầu cận đều rất say mê. Vợ vua Hùng trong khi mải xem nàng Quế Hoa múa hát nên quên cả đau đẻ và đã sinh hạ được ba người con trai khôi ngô tuấn tú. Khi ấy đang là mùa Xuân. Vua Hùng thấy thế hết lời khen ngợi Quế Hoa và truyền cho các mỵ nương học lấy các điệu múa hát ấy để hát mừng trong dịp lễ hội mùa xuân vì thế được gọi là Hát Xuân, sau này vì kiêng tên huý của mỵ nương con gái vua Hùng có tên là Xuân Nương ( có thể là tên một nữ tướng của Hai Bà Trưng trong khởi nghĩa năm 40-43) nên phải gọi chệch là Hát Xoan “.

Lại một chuyện khác cũng ở làng Cao Mại kể rằng: “ Nguyệt Cư công chúa và Vua bà ở xã Cao Mại là con vua Hùng, lúc lọt lòng mẹ cứ khóc hoài không ai dỗ được. Chỉ đến khi nghe người dân làng An Thái hát thì công chúa mới chịu nín. Cứ như thế cho đến khi công chúa lên ba tuổi. Cho đến khi công chúa Nguyệt Cư lấy chồng có thai khi đi qua làng An Thái nghe Hát Xoan thì chuyển dạ đẻ, những người hầu phải chạy thật nhanh về cung để kịp sinh nở. Cũng chính vì sự việc trên mà hiện nay ở Cao Mại còn bảo lưu lệ chạy kiệu Vua Bà và có tổ chức Hát Xoan trong những ngày lễ hội, đình đám để ghi dấu sự kiện…”. Ở làng Hương Nộn xã Hương Nộn huyện Tam Nông, nơi có hát Xoan thờ bà Xuân Nương công chúa, nữ tướng của Hai Bà Trưng. Khi bà Xuân Nương cùng Hai Bà Trưng phất cờ khởi nghĩa đánh quân nhà Hán tàn bạo. Có lần, hành quân qua làng Xoan Hương Nộn được nghe hát Xoan, hai bà bèn cho quân học hát. Cũng vì sự tích trên mà ngày tế Xuân Nương, dân làng Hương Nộn tổ chức hát Xoan… Ca nhạc của Xoan là ca nhạc biểu diễn với đầy đủ các dạng thức nhạc hát từ hát nói, hát ngâm đến ngâm thơ và ca khúc. Trong khi trình diễn có đồng ca nữ, đồng ca nam, tốp ca, đối ca, hát đa thanh, hát đuổi, hát đan xen, hát có lĩnh xướng và hát đối đáp. Về sắc thái âm nhạc, nhạc Xoan vừa có những giọng nghiêm trang, thong thả vừa có những điệu dồn đuổi khỏe mạnh, lại có những giọng duyên dáng.

Trong hát Xoan, múa hát luôn đi cùng và kết hợp với nhau, dùng điệu múa minh họa nội dung cho lời ca. Các tiết mục múa hát thường theo thứ tự nhất định. Mở đầu là 4 tiết mục có tính nghi thức , mang nội dung khấn nguyện, chúc tụng, xen mô tả sản xuất. Đây là những bài ca cổ, chủ yếu hát nói hoặc ngâm ngợi, theo thứ tự: giáo trống, giáo pháo, thơ nhang và đóng đám. Tiếp theo là phần hát cách hay còn gọi là quả cách. Trong phần này , ông Trùm hoặc một ông kép chính giở sách ngân ngan 14 bài thơ nôm dài với giọng phụ họa của các cô đài đứng phía sau. Mười bốn quả cách trong hát Xoan là những áng thơ khuyết danh với các đề tài khách nhau như : môt ả lao động, sinh hoạt ở nông thôn, ca ngợi cảnh ật thiên nhiên , kể các tích chuyện xưa. Sau phần hát cách đến tiết mich có tính chất hoạt cảnh như : Htá gái, bỏ bộ, đố chữ, xin huê, đố huê, gài huê, hát đúm, đánh cá… Sức sống của hát Xoan chính là ở sự kết hợp của loại hình hát lễ nghi với hát giao duyên, tồn tại lâu dài và được nhiều thế hệ yêu thích.

Hát Xoan được biểu diễn vào mùa xuân: các phường Xoan ở tỉnh Phú Thọ lần lượt khai xuân ở đình, miếu ngay từ mùng một Tết đầu năm. Buổi sáng các ngày Tết, phường Xoan làng nào hát ở đình làng ấy, tới chiều tối, các phường Xoan lại họp lại với nhau lần lượt hát ở đình, miếu như sau: mùng một, hát ở đình Cả và miếu Cấm làng An Thái (xã Phượng Lâu, thành phố Việt Trì); mùng hai, hát ở đình Đơi làng Kim Đới; mùng ba, hát ở miếu Lãi Lèn làng Phù Đức; mùng bốn, hát ở đình Thét làng Thét (xã Kim Đức, thành phố Việt Trì). Vào ngày mùng 5, thường hát ở đền Hùng (xã Hy Cương, thành phố Việt Trì). Thời điểm hát được quy định tại một điểm hát nhất định, mỗi “phường” chọn một vị trí cửa đình. Có thể nói, một số truyền thuyết về Hát Xoan hiện còn được bảo lưu ở Phú Thọ là ánh sáng phản xạ về sự hình thành và tồn tại của Hát Xoan trong tiến trình lịch sử dựng nước và giữ nước của các thế hệ cư dân Đất Tổ Vua Hùng. Hát Xoan Phú Thọ đã được UNESCO công nhận là di sản văn hoá phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại đã nâng tầm giá trị và vị thế văn hoá truyền thống của dân tộc Việt Nam trên trường văn hóa quốc tế. Đây là niềm vinh dự tự hào và trách nhiệm lớn lao của tỉnh Phú Thọ nói riêng và của đất nước Việt Nam nói chung trong quá trình bảo tồn và phát huy giá trị của Hát Xoan Phú Thọ, phấn đấu đưa di sản VHPVT Hát Xoan Phú Thọ ra khỏi danh sách cần bảo vệ khẩn cấp vào năm 2016 để Hát Xoan Phú Thọ mãi mãi là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Tags: phuong tien giao thong, diem du lịch phu tho, khach san phu tho,dac san phu tho