Tín Ngưỡng Thiên Hậu Tại Nam Bộ Việt Nam - Tài Liệu Text - 123doc

Có thể bạn quan tâm

Tải bản đầy đủ (.pdf) (19 trang)

Trang chủ

Khoa học xã hội

Văn hóa - Lịch sử

tín ngưỡng thiên hậu tại nam bộ việt nam

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (651.58 KB, 19 trang )

TÍN NGNG THIÊN H U T I NAM BVI T NAMTS. Nguy n Ng c ThTrKhoa V n hóa h cng H Khoa h c Xã h i và Nhân v n Tp.HCMTín ng ng th Bà Thiên H u (Bà MaT , Bà Mã Châu) g c Hoa Nam đã theo b c di dân ng i Hoa đ n Nam B Vi tNam t cỡc th Ệ 17- 19, đã tr thành m t d ng tín ng ng th M u Ệhỡ phbi n t i đ ng b ng Nam B . T c th này cùng v i cỡc ho t đ ng v n hóa – nghthu t và cỡc Ệhía c nh v n hóa v t th g n ệi n v i nó đã s m tr thành m t “Ệhotàng” v n hóa dân gian, đó ng i ta gìn gi ệinh h n c a truy n th ng, đ ngth i c ng ệà m t Ệênh giỡo d c đ o đ c, ệ i s ng hi u qu và sâu s c c a ng iHoa nói riêng, c a cỡc t c ng i Nam B nói chung. Trong m i t ng quan v iv n hóa dân gian cỡc t c ng i Vi t, Khmer và Ch m trong vùng, tín ng ngThiên H u đã góp ph n quan tr ng t o nét đ c tr ng mang b n s c ng i Hoa –m t b ph n c a đ i gia đình cỡc dân t c Vi t Nam, ngày càng có giỡ tr ệ n ệaotrong quỡ trình dung h p đa v n hóa đ t o nên di n m o v n hóa Nam B Vi tNam trong su t 300 n m qua.1. Ngu n g c, quá trình phát tri n và truy n bá đ n Vi t NamTín ng ng Ma T - Thiên H u (Mazu – Tianhou) hình thành t i đ o Mi Châu, Phi n, Phúc Ki n (Meizhou, Putian, Fujian) vào th i T ng Trung Qu c. Bà tên th t làLâm M c (Lin Mo) th ng đ c g i là Lâm M c N ng (Lin Moniang),sinh ngày 23 tháng 3 n m 960, là m t n shaman n i ti ng (Mã Thi n, Mã Th Hi p2006: 8-10). Bà v n là ng i n Dân (Tangka, còn g i là Long nhân (ng i R ng),Giao nhân () – m t nhánh h u du ng i Mân Vi t (Minyue) c chuyên s ngb ng ngh cá và trao đ i hàng hóa trên sông, bi n.Th t ch Trung Qu ci Thanh h i đi n s l , B Tát ngo i truy n, các sách đ aph ng chí v.v. có ghi chép: bà Lâm M c r t thông minh, tháo vát, giúp dân v t ho nn n và d y dân cách s ng v n minh, thoát b nh t t. M t ngày n bà ng tr a, th y cha vàanh trai g p bão bi n, bà dùng n ng l c đ c bi t c u đ c anh trai. Trong khi đang cg ng c u cha thì bà b m lay d y nên không c u đ c cha. V sau bà th ng dùng n ngl c th n thánh c a mình đ c u giúp dân, bao g m d y dân dùng rau rong bi n c u đói,c u m a, treo chi u làm bu m, hàng ph c hai th n Thu n Phong Nh và Lí Thiên Nhãn,gi i tr th y tai – quái phong, thu ph c nh quái, ch a b nh c u dân, nh n bùa d igi ng, th ng thiên đ o Mi Châu v.v. (Phan Th Hoa Lý 2010). Bà qua đ i đ i ngày 9tháng 9 n m 987 tu i 28. Ng i đ i tin r ng bà là con gái Ng c hoàng, ban đ u dânđ o Mi Châu d ng mi u th bà, g i là mi u Ma T . T ng truy n bà th ng hi n linhc u giúp ng i đi bi n nên dân gian ví bà là v h i th n([1]) (Chu Thiên Thu n 1990: 86;Lý L L 1995: 19-23 ; La Xuân Vinh 2006: 1-4)).n n m 1086, nhà Nam T ng chính th c c xúy cho tín ng ng này, nh v y ph mvi nh h ng càng ngày càng m r ng. n th i Nguyên, Ma T đ c phong làm Thiênphi (, n m 1354), t đó tín ng ng Ma T phát tri n lên vùng h l u D ng T , bánđ o S n ông. T th i Minh tr v sau do nhu c u giao th ng hàng h i v i khu v công Nam Á, tín ng ng này truy n bá xu ng L nh Nam, ài Loan và ông Nam Á.i Thanh Khang Hy 1682 , bà đ c gia phong Thiên H u Thánh m u. Tên g i đ c khuhành chính Macau đ c cho là b t ngu n t danh t “Ma Các” (= mi u Ma T ).Cu n Ma T Cung T p Thành() ghi chép t i Trung Qu c có h n 450 huy n,th , thành ph có mi u Thiên h u. Ng i Mân Nam (nam Phúc Ki n) và H i Nam thíchg i bà là i M uho c Ma T (Mazu), ng i Qu ng ông g i làc Bà hay ThiênH u.Tín ng ng Thiên H u t i Trung Qu c tr i qua g n 1000 n m l ch s , t n t i trongm i dung hòa v i o giáo, Ph t giáo và quan h th a hi p v i Nho giáo, góp ph n t onên di n m o v n hóa Hoa Nam r t đ c s c (La Xuân Vinh 2006). Song xét v b n ch t,t c th này c b n v n là tín ng ng dân gian, mang đ u đ các đ c tr ng truy n th ngc a dòng v n hóa dân gian ph ng Nam g n g i, gi n d . m t ph ng di n nào đó,ng i Nam Trung Hoa dùng tín ng ng Thiên H u cùng v i các tín ng ng th M ukhác([2]) làm đ i tr ng v i ki u v n hóa quan ph ng “nam tôn n ti” ph ng B c(Nguy n Ng c Th 2011). i u đó có ngh a là, tín ng ng Thiên H u th m đ m các đ ctr ng v n hóa ph ng Nam, đ c bi t và v n hóa Mân Nam – n i s n sinh ra nó.Ng i Trung Qu c và ài Loan th Thiên H u, coi bà là th y-h i th n, là n th n hm nh; n th n sinh sôi, n th n khai s n v.v., thi tho ng đ ng nh t v i Quan âm trongPh t giáo, Tây v ng Thánh m u trong o giáo, v i Lâm Th y phu nhân, Kim Hoa phunhân trong tín ng ng th M u vùng Hoa Nam.Tín ng ng Thiên H u du nh p vào Nam B Vi t Nam theo dòng di dân ng i Hoavào th i Minh – Thanh, đ c bi t là cu i Minh – đ u Thanh.t 1 vào kho ng th p niên1660, có kho ng 7000 ng i Hoa Nam do D ng Ng n ch và Tr n Th ng Xuyên(ng i Qu ng ông) d n đ u vào đ nh c t ing Nai,Ng n (Ch L n) và MTho.t th 2 do M c C u d n đ u khai phá đ t Hà Tiên, sau phát tri n d n xu ng bánđ o Cà Mau. T cu i th k 17 cho đ n đ u th k 20, nhi u dòng di dân ng i Hoang i ti p t c đ n vùng Nam B , đ c bi t vào cu i th k 19, Vi t Nam làm thu c đ ac a Pháp, các hi p c Pháp – Thanh n m 1885 và 1886 đã m ra nhi u c h i đ ng iHoa di dân đ n Vi t Nam. T đó tr đi, đ ng bào ng i Hoa đã chung s ng chan hòacùng các c ng đ ng b n đ a g m Vi t, Khmer và Ch m, cùng t o d ng v n hóa Nam B .Hi n t i toàn Nam B có kho ng 800.000 ng i dân t c Hoa (2009), phân thành 5 nhómh dân Qu ng ông, Tri u Châu, Phúc Ki n, H i Nam và Khách Gia (còn g i là H ).Ng i Qu ng ông t p trung ch y u Tp. H Chí Minh, ông Nam B và m t sthành ph , th xã l n Tây Nam B ; ng i Tri u Châu c trú nhi u nh t bán đ o CàMau (Sóc Tr ng, B c Liêu, Cà Mau); ng i Phúc Ki n và ng i H i Nam sinh s ng r irác kh p vùng mi n; ng i Khách Gia đ nh c r i rác Biên Hòa và khu v c hai bênsông Ti n, sông H u, nhi u nh t là Long Xuyên. Ban đ u c 5 h dân cùng ph i h p nhaud ng các Th t ph c mi u (Cù lao Ph , Tp. H Chí Minh, M Tho, V nh Long v.v.) chy u th Thiên H u, Quan Công, nh ng sau t ng nhóm tách riêng t xây c t các mi u choriêng mình.Trên đ ng đi bi n, h th ng c u nguy n Bà hi n linh h tr . Khi đ nh c đ c bìnhan t i vùng Nam B , di dân l p mi u trang tr ng th Bà, ng ng v ng và th t Bà v it m lòng bi t n đã giúp đ h đ c“thu n bu m xuôi gió”. Theo dòng di dân đ n kh pn i Nam B , mi u Thiên H u c ng đ c d ng lên. V sau, ng i Hoa còn th Bà thêmch c n ng b o an, ban phát phúc l c, th nh v ng, đ c bi t là h m nh cho tr s sinh(Tr n H ng Liên 2005). Chính vì th r i rác các th t , th tr n, thành ph t i vùng đ tNam B đ u có mi u Thiên H u v i nhi u tên g i Chùa Bà, Chùa Thiên H u, Thiên H uCung hay mi u Thiên H u. Vùng B c Liêu, Cà Mau còn g i Thiên H u là Mã Châu (Mazu), do v y mi u Thiên H u còn g i là Chùa Bà Mã Châu(t li u đi n dã2011). Vùng Sóc Tr ng c ng g i là Ma T , phong cách tác t ng th mang nét nhh ng t Macau và ài Loan, Ma T g ng m t đen v i tay c m l nh bài đ a ngang vai(Tr n H ng Liên 2006).2.Hi n tr ng tín ngng Thiên H u t i Nam B Vi t NamNam B là m t trong sáu vùng v n hóa c a c n c (Tây B c, Vi t B c, đ ng b ngB c B , ven bi n Trung B , Tr ng S n-Tây Nguyên và Nam B ), có th chia ti p thànhhai ti u vùng g m vùng ông Nam B (Tp. H Chí Minh, Tây Ninh, Bình D ng, BìnhPh c,ng Nai và Bà R a – V ng Tàu) v i ki u lo i hình kinh t - v n hóa l y r ngcao su, cây công nghi p và l i s ng đô th - th ng m i làm tr ng tâm; và ti u vùng TâyNam B (g m 13 t nh thành đ ng b ng Sông C u Long là Tp. C n Th Long An, Ti nGiang, B n Tre,ng Tháp, V nh Long, Trà Vinh, An Giang, Kiên Giang, H u Giang,Sóc Tr ng, B c Liêu và Cà Mau) v i các đ c tr ng l i s ng sông n c, l y kinh t nôngnghi p lúa n c và ngh nuôi tr ng th y h i s n làm ch đ o.Nam B Vi t Nam là n i t p trung đ ng bào ng i Hoa đông đ o nh t (chi m g n90% t ng s ng i Hoa), và do v y đây là n i có s mi u Thiên H u đông đúc nh t cn c. H u h t các mi u t i đây đ c xây t th k 18 đ n gi a th k 19, đúng vào cáccao trào di c . D i đây là b ng t ng k t s các mi u Thiên H u t i các đ a ph ng NamB ([3]):STTT nh/thành phSmi uTên g i/Mi u Thiên H u Phú CM t),1Bình Dng5a chng (TX. Th D uMi u Thiên H u t i P. Lái Thiêu (Thu n An),Mi u Thiên H u t i Búng (Thu n An),Mi u Thiên H u t i B ng C u,Mi u Thiên H u t i th tr n D u Ti ng23Bà R a – V ngTàung Nai2Chùa Bà Bà R a,Mi u Bà Ng Bang Tp. V ng Tàu2Mi u Cây Qu n (B u Long, Biên Hòa),Mi u Thiên H u Hòa Bình (Hòa Bình, BiênHòa)Mi u Thiên H u (Tr n H ngNinh),4Tây Ninh6o, TX. TâyMinh Ngh a h i quán,Th t Ph Hòa An H u Minh hng h i,Mi u Gia Gòn (Thanh i n, Châu Thành),Mi u Thanh An (Thanh PhMi u Nh Ph (Tr ng Bàng).c, Gò D u),5Bình Phc0Mi u Tu Thành (710 Nguy n Trãi, Q.5),Ôn L ng (12 Lão T , Qu n 5),Hà Chng (802 Nguy n Trãi Qu n 5),Qu nh Ph (276 Tr n H ngo Qu n 5),Tam S n h i quán (116 Tri u Quang Ph cQu n 5),6Tp. H Chí Minh13Qu n Tân h i quán (2 Lý ThV p),ng Ki t, GòMi u Thiên H u h i quán Qu ng Tri u (132Nguy n T. Minh Khai Q.3),Mi u Xóm Chi u (Q. 4),H i quán Qu ng Tri u (122 B n Ch ngD ng c , nay là i l ông Tây, Q. 1),mi u Thiên H u Ch Quán,mi u Thiên H u s 21 Lê Tr c (Bình Th nh),mi u Thiên H u C n Th nh (C n Gi ),chùa Bà Thiên H u Trung ông (Th i TamThôn, Hóc Môn)7Long An0Mi u Thiên H u M Tho8Ti n Giang3Mi u Thiên H u Cai L yMi u Thiên H u Cái Bè (hi n b hoang)9ng Tháp2mi u Thiên H u Phúc Ki n (Sa éc)mi u Thiên H u Qu ng ông (Sa éc)10B n Tremi u Thiên H u Gi ng Trôm,mi u Thiên H u Ba Tri,mi u Thiên H u Tp. B n Tre11V nh Long2Th t ph c mi u V nh LongMi u Thiên H u Ba CàngPh12Trà Vinh3c Minh cung (Tp. Trà Vinh)Mi u Thiên H u Phong Phú (C u Kè),Mi u Thiên H u Hi p Hòa (C u Ngang).13An Giang2mi u Thiên H u Khách Giami u Thiên H u V nh M (Châuc)Mi u Thiên H u R ch Giá14Kiên Giang3Thiên H u Cung R ch GiáMi u Thiên H u Hà TiênH i quán Qu ng Tri u t i Ninh Ki u,15C n Th3Mi u Thiên H u Cái R ng,Mi u Thiên H u Ô Môn16H u Giang0ch a th ng kêMi u Thiên H u Tp. Sóc Tr ng,Mi u Thiên H u TX. V nh Châu,H i Ph17Sóc Tr ng5c An T (V nh Châu),Mi u Thiên H u M Xuyên,Chùa Bà An Hi p (Châu Thành)V nh Tri u Minh h i quán (Tp. B c Liêu),18B c Liêu3Mi u Thiên H u V nh Tr ch (Tp. B c Liêu),Mi u Thiên H u Gành Hào (Gành Hào)Mi u Thiên H u Tri u Châu (P.2, Tp. Cà Mau),Mi u Thiên H u Phúc Lãnh (Tp. Cà Mau),Tam H ng c mi u (ngo i vi Tp. Cà Mau),19Cà Mau6Mi u Thiên H u Sôngc (Tr n V n Th i),Mi u Mi u Thiên H u xã Phú H ng (CáiN c)Mi u Thiên H u th tr n Th i Bình (Th i Bình)T ng c ng60Có th th y có hai khu v c t p trung mi u Thiên H u đông đ o nh t, đó là vùng đô thông Nam B (Tp. H Chí Minh – Th D u M t – Biên Hoa) c a nhóm ng i Hoa g cQu ng ông; và hai là vùng bán đ o Cà Mau do nhóm ng i Hoa g c Tri u Châu vàPhúc Ki n xây d ng.i v i đ ng bào ng i Hoa, mi u Thiên H u đ c coi là “ngôi nhà chung”, do v ymi u th ng đ c xây d ng b th , trang trí công phu. Nói v các h i quán Hà Ch ng,Ôn L ng c a ng i Phúc Ki n, nhà th Nguy n Liêm Phong trong Nam K phong t cnhân v t di n ca (1909) đ th :Hà Chng H i quán ai bìÔn L ng th t ph h ng nhì, h ng ba.Các chùa còn l m xa hoa,Th ông Phcc, th bà Thai Sanh.Thiên h u thánh m u r t linh,Quan công thánh đ l ch xinh tng hình...T i h u h t các mi u Thiên H u ngoài đ i t ng đ c thchính đi n thì ng i tacòn ph i th nhi u v th n khác. Ch ng h n t i mi u Tu Thành (710 Nguy n Trãi, Q.5Tp. H Chí Minh) ngoài chính đi n th 3 t ng Thiên H u([4]), hai bên t h u th KimHoa phu nhân([5]) và Long m u n ng n ng([6]). Mi u Thiên H u t i đ ng Tr nH ngo, TX. Tây Ninh c ng ph i th nh v y. Mi u Thiên H u Bình D ng thThiên H u, Ng hành n ng n ng và Phúcc chính th n. Mi u Thiên H u t i Tp.V nh Long thì th Thiên H u và Kim Hoa phu nhân.mi u Ông L ng (12 Lão T ,Qu n 5, Tp. H Chí Minh), ngoài th Thiên H u Thánh m u còn th Ph cc chínhth n, bà chúa Thai sanh, Ng c hoàng th ng đ , ph t Quan âm (Guanyin), BaoCông (Bao Gong), Thành hoàng (Cheng Huang shen). T i H i quán Qu ngTri u (122 B n Ch ng D ng) ngoài Thiên H u còn th thêm 22 đ i t ng khác([7]).Ngoài ra, m t s mi u th Quan Công hay B cc ng có ph i th bà Thiên H u,ch ng h n t i mi u Ông B c (th B c ) và mi u Quan Công thành ph Long Xuyên,t nh An Giang (t li u th c t 2012).T i ti u vùng Tây Nam B có hi n t ng ng i dân (k c ng i Hoa và ng i Vi t)th Thiên H u gia đình, ch ng h n t i th xã V nh Châu (Sóc Tr ng), m t s c dân đ aph ng ph i th Thiên H u Thánh m u cùng v i t tiên gia đình. Ngoài ra, trong m t sc s tín ng ng th các v th n khác nh ng v n ph i th Thiên H u, ch ng h n t i H iquán Ngh a An (đ ng Nguy n Trãi, F. 11, Q. 5, Tp. H Chí Minh) ngoài th chính làQuan Công còn th Thiên H u.H u h t các mi u Thiên H u đ u m h i vía bà trong tháng ba, l vía chính th ngdi n ra trong hai ngày 22 và 23 tháng ba âm l ch. Ngày 22 ng i ta t ch c l m c d c (Bathing) đ t m t ng, thay xiêm y m i và chu n b các công tác c n thi t cho đ il ngày hôm sau. Ngày 23 tháng ba, m i ng i t ch c l r c bà, th nh t ng vào ki uvà cung nghinh ki u đi quanh ph ph ng. Ng i giàu mua heo quay, b đ l , đ n atrang b ng kim lo i dâng cúng. Ng i nghèo h n thì cúng gà và trái cây. Ngày 23 thángba th ng có hát Tri u, hát Qu nghay bi u di n Côn Khúc. Riêng mi uTu Thành (Tp. H Chí Minh) ngày 28 tháng ch p h ng n m có thêm l khai n và phátn cho dân đ c u mong “qu c thái dân an”, “nh ý cát t ng”,“h p gia bình an” v.v. (Tr n H ng Liên 2005). Ng i Hoa và ng i Vi t cót c “vay ti n” bà Thiên H u vào ngày r m tháng Giêng (t t Nguyên tiêu ng i Hoa, t tTh ng nguyên ng i Vi t) và “tr ti n vay” vào các tháng cu i n m.Trong l h i ng i Hoa tr c đây t ch c r t nhi u nghi th c, trong đó không ththi u nghi th c cung nghinh Thánh m u d o ph ph ng([8]). a s các mi u t ch cmúa lân – múa r ng cung nghênh. c bi t t i mi u Thiên H u Bình D ng, ng i HoaPhúc Ki n có t ch c múa h u. ây là nét v n hóa đ c đáo duy ch có Bình D ng,trong khi đó Hoa Nam ng i ta không còn múa h u n a. u con h u là m t chi c m tn tròn r t hung t n, đ c v nhi u màu s c, quanh đ u râu ria x m xàm, thân ph m tt m v i màu vàng r c, đuôi th ng làm b ng đuôi trâu ho c bò. Múa h u khác v i múalân, hay múa r ng, không đ c trèo leo hay nhún nh y vui nh n, mà ph i nghiêm trang,đ u r n lên cao, xoay m t qua l i, lúc thì co l n, tr n dài, l n tròn xu ng đ t. Khi tch c r c Thiên H u du xuân, múa h u đi tr c đê d n đ ng (Lý Phát,Ti n: www.sugia.vn).Múa h uBình DngXét theo chi u dài l ch s , tín ng ng Thiên H u có m t t i Nam B Vi t Nam đã 300n m nay, song ch kho ng hai th p niên cu i th k 20 và nh ng n m đ u th k 21 nàythì m i quan h giao l u v n hóa Hoa – Vi t th hi n qua t c th này m i phát tri n đ nđ nh cao. Su t th i Nguy n, th i Pháp thu c và th i ch ng M , tín ng ng Thiên H ut n t i âm th m trong c ng đ ng ng i Hoa, tuy ng i Vi t có tham gia các ho t đ ngcúng bái song không mang tính ch t h th ng. K t sau khi đ t n c c i cách m c a,n n kinh t th tr ng đã làm cu c s ng c dân Nam B đ i thay, ti n b thì ng i Vi tt i đây b t đ u ti p nh n nhi u h n và tham gia nhi u h n vào các ho t đ ng tín ng ngth Thiên H u. Vào các d p t t Xuân, R m tháng Giêng, L vía bà tháng 3, R m tháng 7,R m tháng 10 v.v., r t nhi u ng i Vi t theo nhi u tôn giáo khác nhau tham gia vi ng Bàhay “vay ti n” Bà. Có th nói, hi n r t khó có th phân bi t tách b ch s c thái Hoa vàVi t qua các ho t đ ng l h i b i s dung h p hài hòa sâu s c gi a hai dòng v n hóa này.Qua b c đ u kh o c u, chúng tôi cho r ng hi n t ng tham gia ngày càng sâu s c h nc a c ng đ ng ng i Vi t trong tín ng ng Thiên H u t i Nam B b t ngu n t nhi unguyên nhân, trong đó có:1. (1)Truy n th ng th n th n v n r t ph bi n trong v n hóa Vi t t o ti n đ đ ng iVi t d dàng ti p nh n t c th Thiên H u khi phù h p (gi ng nh tr ng h p tích h pv n hoá Vi t-Ch m-Khmer trong các t c th Linh S n Thánh M u (Bà en) và BàChúa X t i Nam B );2. (2)Qua g n 300 n m t n t i, ng i Vi t th ng ch ngh r ng Thiên H u là m t v phúcth n, v thánh m u ban phát phúc lành, th nh v ng, sung túc h n là m t v h i th n[9];và do v y vi c ti p nh n t c th hoàn toàn phù h p v i nguy n v ng đ i s ng v n hóatâm linh;3. (3)Truy n th ng đa th n c a ng i Vi t cùng v i tính cách m - thoáng c a ng i Vi tNam B đã giúp h s n sàng đón nh n m t v n th n m i;4. (4)M t b ph n ng i Hoa đô th làm th ng m i, d ch v tr nên giàu có, nhi ung i Vi t cho r ng Thiên H u Thánh m u đã ban phúc lành y, do v y m t b ph nng i Vi t có xu h ng ti p nh n phong cách v n hóa tín ng ng c a ng i Hoa;5. (5)Sau chi n tranh, v n hóa ng i Hoa h i nh p sâu r ng h n vào dòng v n hóa ch l uc a ng i Vi t t i Nam B .6. (6)Có hi n t ng ng i Vi t ti p nh n Thiên H u qua l ng kính c a Ph t giáo, t c coiThiên H u là/ho c t ng đ ng m t v Ph t bà hay B tát.7. 3. c tr ng v n hóa tín ng ng Thiên H u t i Nam B Vi t Nama. Nam B là m t vùng v n hóa đa t c ng i, đa v n hóa chung s ng chan hòa, gi acác t c ng i có s giao thoa v n hóa sâu r ng, tuy nhiên m i t c ng i đ u mang nh ngnét đ c tr ng mang tính b n s c riêng bi t. Ngoài ng i Vi t là ch th v n hóa chính thìng i Khmer có th k đ n h th ng v n hóa, phong t c – t p quán xoay quanh Ph t giáoNam Tông (Theravada Buddhism), ng i Ch m v i Islam và ng i Hoa v i h th ng tínng ng th Thiên H u và Quan Công[10]. m t ch ng m c đ nh, đó là nh ng s l ach n v n hóa (cultural selection) có tính l ch s c a ng i Hoa.Th t v y, tín ng ng th Thiên H u là m t trong nh ng h t nhân ph n ánh b n s cv n hóa Hoa t c trong đ i gia đình v n hóa Nam B . Nh c đ n ng i Hoa, ng i ta nh cđ n Bà Thiên H u, ng c l i khi nh c đ n Bà Thiên H u ng i ta nói đ n ng i Hoa.Tr ng h p Quan Công thì khác bi t, b i l trong truy n th ng v n hóa ng i Vi t trongh n m t ngàn n m qua đã có t c th Quan Công, t c th này theo chân l u dân ng iVi t vào đ t Nam B .C ng đ ng ng i Hoa m n t c th Thiên H u đ th c hi n ch c n ng giáo d ctruy n th ng, đ nh h ng c ng đ ng mình v nhân cách, đ o đ c s ng cao đ p. Thôngqua tín ng ng này, ng i Hoa gìn gi đ c tr ng v n hóa t c ng i mình, nh t là các y ut thu n phong m t c c a đ ng bào ng i Hoa. Trong t c th này có th th y ng i ta tl theo nghi th c Nho giáo, ng i t l m c trang ph c ch nh t , có phân cao th p tôn ti.Ngoài m t s ít hình th c b n đ a hóa thì h u h t các b c ti n hành v n gi nguyên s cthái có t Nam Trung Hoa. Thông qua các ho t đ ng tín ng ng, ng i Hoa còn l u ginhi u lo i hình v n hóa phi v t th nh di n x ng, ca múa dân gian, múa lân-s -r ng,múa h u, các lo i hình th thao gi i trí v.v.. Các c s tín ng ng nh mi u, đình v iphong cách ki n trúc truy n th ng đ c s c đã góp ph n giáo d c các th h tr ngu n g cv n hóa t c ng i mình.L h i mi u bà Thiên H u có giá tr v nhi u m t trong đ i s ng v n hóa c ng đ ngng i Hoa Nam B . L h i vía Bà còn là d p đ bà con g p g nhau, th t ch t tinh th nc k t c ng đ ng, y u t không th thi u trong xã h i Á ông x a và nay.ng góc đ kinh t , b n s c v n hóa truy n th ng cùng v i giá tr tâm linh c a t cth Thiên H u t r t s m đã tr thành c s cho s phát tri n du l ch v n hóa – hànhh ng.b. Tín ng ng Thiên H u t i Nam B Vi t Nam có xu h ng Ph t giáo hóa. Hi nt ng này v n d đã b t ngu n t lâu đ i, r t có th t th i còn Hoa Nam (Phúc Ki n,Qu ng ông, ài Loan). Tuy nhiên, t i Nam B , xu h ng y càng sâu s c h n. Mi uThiên H u đ c g i là “Chùa Bà” (The Temple/ Pagoda of Goddess), t ng t mi uQuan Công th ng g i là “Chùa Ông”. Trong suy ngh a c a nhi u ng i Vi t, Thiên H uv a là thánh m u v a là Ph t Bà. i n hình nh t là ngôi Thiên H u ts 21 Lê Tr c,Qu n Bình Th nh (Tp. H Chí Minh), v a th Thiên H u v a th Ph t bà Quan âm, cácnghi th c cúng t th c hi n theo c hai phong cách Ph t giáo và tín ng ng, và vì th m ig i là Chùa Thiên H u. Mi u Bà Thiên H u ch Ph (Phong Phú, C u Kè, TràVinh) chuy n d ch l vía Bà t ngày 23 tháng 3 thành ngày R m tháng 3 âm l ch (PhúV n H n 2011). Ng c l i, t i m t s chùa Ph t giáo có hi n t ng ph i th Thiên H u,nhchùa H i Ph c An Sóc Tr ng (Tr n H ng Liên 2005). Không riêng gì t c thThi n H u, tín ng ng Bà Chúa X và Bà en trong khu v c c ng có xu h ng t ngt ([11]).Thiên H u T t i 21 Lê Tr c, Bình Th nh, Tp.H Chí MinhTrong suy ngh c a ng i Hoa, Thiên H u Thánh m u là h i th n, v th n đã giúp ttiên h v t bi n c gian nan đ đ n b n b m i an toàn. T v trí m t v h i th n, ThiênH u đã tr thành th n b o h cho c ng đ ng mình, mang đ y đ ý ngh a c a m t v Btát. Tuy nhiên, trong con m t c a ng i Vi t và ng i Khmer, Thiên H u tr c h t làv phúc th n (Bebevolent Goddess), là m t Thánh M u linh thiêng nh các Thánh M ukhác trong truy n th ng nh Li u H nh, Bà Chúa Kho, Thiên Y Yana Ponagar, Bà ChúaX v.v.. V i v trí m t phúc th n, Thiên H u đ c ng i Vi t ti p nh n theo ng Ph tgiáo. Trong t t ng ng i Vi t, mi u th Thiên H u là “nhà chùa” (Chùa Thiên H u),và Bà Thiên H u hi n linh nh Ph t B tát v y.c. Tín ng ng th Thiên H u t i Nam B Vi t Nam là m t bi u t ng c a s giao l uv n hóa Hoa – Vi t – Khmer - Ch m, ph n ánh sinh đ ng tính ch t dung h p v n hóa đat c ng i, đa v n hóa c a vùng v n hóa Nam B . T c th Thiên H u nhìn chung mangtính m , s n sàng giao l u v n hóa đa t c ng i. Tín ng ng Thiên H u h p th v n hóaVi t, Khmer, Ch m; và ng i l i các t c ng i Vi t, Khmer, Ch m ti p nh n Thiên H uv i t m lòng thành kính.(*) u tiên là hi n t ng Vi t hóa m t s khía c nh c a tín ng ng Thiên H u m ts đ a ph ng. N i dung và hình th c cúng t bà hiên H u có d u n Vi t hóa. Cúng c uan hoàn toàn theo l i ng i Vi t di n ra h u h t các mi u Thiên H u. Khi đánh tr ngtrong các d p l h i, ng i Vi t luôn gióng 3 h i, các mi u Thiên H u c ng gióng 3 h i,trong đó g m 2 h i gióng theo quy c chung c a ng i Hoa và 1 h i đ t n đ t n cvà con ng i Vi t Nam đã c u mang h (Tr n H ng Liên 2006).T i h i quán Ngh a Nhu n và đình Minh H ng Gia Th nh, các bu i cúng t đ u ti nhành nghi l trong trang ph c truy n th ng c a ng i Vi t, đ c bi t ch l m c chi c áoth ng màu xanh d ng ki u Vi t. Nghi th c và v n t c ng đ c đ c b ng ti ng Vi t.Sau cúng t th ng có di n tu ng, song các v di n th ng b ng ti ng Vi t (tr các mi uThiên H u Tp. H Chí Minh) và di n theo phong cách Vi t k ch dù n i dung tu ng cóg c tích t Trung Qu c. T i Hà Tiên, l vía Thiên H u có hát Ti u hát Qu ng di n theophong cách ng i Vi t và b ng ti ng Vi t (Tr n H ng Liên 2006; Võ V n Hoàng 2009).T ng t , chùa Bà Thiên H u (ph ng 2, TP Cà Mau) có ban nh cng Tâm nghi p dÂm nh c xã c a ng i Hoa bi u di n các tu ng tích, hát H Qu ng… thu hút đông đ ođ ng bào ng i Hoa và c ng i Vi t, ng i Khmer đ n tham d (tindulich.vn).L khai n t i mi u Thiên H u t i Nam B Vi t Nam th ng di n ra tr c t t v i hyv ng chuy n ti p t n m c sang n m m i đã có đ c s phò tr c a bà Thiên H u, giúpcho n c đ c th nh, dân đ c yên trong n m m i, hoàn toàn gi ng v i tâm t ng iVi t (Tr n H ng Liên 2005).V m t ch th , m t s mi u Thiên H u t i đ ng b ng sông C u Long b t đ u có sd ch chuy n t c ng đ ng ng i Hoa Phúc Ki n, Tri u Châu sang c ng đ ng ng i laiHoa – Vi t (còn g i là Minh H ng). Ch ng h n, Ph c Minh Cung c a ng i Mân NamTrà Vinh d n dà tr thành n i th t c a nh ng ng i Phúc Ki n lai Vi t do c ng đ ngnày dung hòa khá nhanh vào c ng đ ng ng i Vi t. V nh Tri u Minh h i quán B cLiêu c ng là tr ng h p t ng t đ i v i c ng đ ng ng i Tri u Châu lai Vi t. ThiênH u mi u Cái R ng tuy không l n nh ng là m t công trình v n hóa c kính tiêu bi ucho v n hóa ng i Hoa C n Th nói riêng và Nam B nói chung. ây là n i sinh ho ttín ng ng c a c c ng đ ng ng i Hoa và bà con ng i Vi t, ng i Khmer(livecantho.com). M t b ph n ng i Hoa g c Phúc Ki n và Tri u Châu t đ t Nam BVi t Nam sang đ nh c t i Los Angeles (California) nh ng th p niên cu i th k 20 c ngxây mi u Thiên H u, các tín đ ng i Phúc Ki n, Tri u Châu đây đ i đa ph n nói ti ngVi t, nghi th c cùng t th c hi n b ng ti ng Vi t (t li u th c t 2009).M t s n i ng i ta ph i th Thiên H u v i các v th n ng i Vi t. T i mi u ThiênH u (qu n 3, thành ph H Chí Minh), Bà Chúa X đ c đ a vào đi n th chung v iThiên H u. T ng t , các v th n g c ng i Vi t nh T Ban, H u Ban, Ti n Vãng, H uVãng v.v. c ng đ c ph i thm t s mi u r i rác Nam B ([12]).Hình th c ki n trúc và nguyên v t li u xây d ng c ng mang nhi u d u n b n đ a hóa.Theo th i gian, nh ng ch t li u b ng g th ng có tu i th th p, thêm vào đó b thiênnhiên và bàn tay con ng i tàn phá, nên trong quá trình trùng tu, s a ch a, h ph i thayb ng các ch t li u m i có s n t i đ a ph ng. Nh ng chi ti t trang trí ban đ u trên các ditích th ng là nh ng đ án c đi n c a Trung Hoa nh : bát tiên, bát b u, long mã hà đ ,l ng long tranh châu, l ng long tri u nh t, ch ng th ng bút, mâm b ng l hoa, quđào, qu l u, qu ph t th , hoa cúc, hoa m u đ n, r ng ph ng, liên áp, lân giáo t ; cáctích truy n c a Trung Qu c nh : Phong Th n, Tam Qu c Di n Ngh a, v.v…, d n d nc ng thay đ i ho c có thêm nhi u môtíp trang trí m i, g n li n v i thiên nhiên, conng i, đ ng v t, th c v t c a mi n đ t Nam B trù phú nh c y trái, chim muông, dâyb u, mãng c u, hàng d a, b i tre, khóm trúc, chi c c u tre, chi c xu ng ba lá, cánh đ ng,ao sen và c b y v t tr i v.v.. Tiêu bi u có th th y mi u Qu nh Ph (Tp. H ChíMinh), ngoài các hoa v n trang trí k trên còn có 6 b c s n mài miêu t hình nh L cVân Tiên c i ng a, tay c m g y giao chi n v i Phong Lai, trên đó có 12 câu th l c bátb ng ti ng Vi t c a Nguy n ình Chi u (Võ V n Hoàng 2009). Hình nh các anh hùngdân t c nh Hai Bà Tr ng, Lê L i c ng đ c đ a vào làm n n trang trí cho các ngôimi u x a nh Ngh a Nhu n h i quán (qu n 5, Tp. H Chí Minh) ch ng h n.Ngoài ti p nh n v n hóa Vi t, t c th Thiên H u còn th m th u v n hóa Khmer vàCh m. Trong mi u Thiên H u ch Ph (Phong Phú, C u Kè, Trà Vinh), Bà Thiên H uđ c ph i th v i Naek Ta và Tr nh Hòa (Phú V n H n 2011). T i vùng V nh Châu (SócTr ng), n i c ng c Vi t – Hoa – Khmer, nhi u gia đình Khmer khi l p đàn th Naek Ta(th nt) thì có thêm bài v kh c ch Th n b ng ti ng Hán trên trang th . Ng c l itrong mi u Thiên H u M Xuyên (Sóc Tr ng), gi a sân có th th th n b ng phi n đáph v i đ có ghi ba ch “Th ch th n cung”, chính là th Naek Ta c a ng iKhmer (Tr n H ng Liên 2006). Trong tâm th c c a nhi u c dân Nam B , Thánh m utrong truy n th ng có t đ t B c cùng k t h p v i hình nh Thánh m u c a ng i Ch m(Bà Chúa Ng c, Bà Thiên Y Yana) và Bà Thiên H u, đ u là nh ng v M u cao quý, luônban phúc lành cho dân chúng. Chính vì th , hình nh Bà Chúa X (núi Sam, Châuc), ng i ta th y c hình nh M u Thiên Y Yana c a ng i Ch m và Bà Thiên H uc a ng i Hoa. Bên c nh đó, bóng r i – m t hình th c ngh thu t dân gian Ch m, đã b tđ u xu t hi n trong l vía Thiên H u t i m t s khu v c đ ng b ng sông C u Long, đ cbi t là t i An Giang (Phú V n H n 2011).(2) Bên c nh đó là hi n t ng m t b ph n ng i Vi t, Khmer trong khu v c ti pnh n và th c hi n các nghi th c cúng t Thiên H u nh ng i Hoa([13]). Mi u ThiênH u Gi ng Trôm (B n Tre) do chính ng i Vi t l p ra đ th Bà. Trong m t vài ngôichùa ng i Vi t Nam B , bên c nh th Ph t, ng i ta đã b t đ u đ t ng u t ng bàThiên H u cùng th , ch ng h n chùa V nh Ph c An Sóc Tr ng. Ngh a Nhu n h iquán, m t ngôi chùa ng i Vi t th Thành hoàng b n c nh, ng i ta còn ph i th cThiên H u Thánh M u và Quan Công (Nguy nc Hi p 2011). Chùa T thành phTh D u M t, t nh Bình D ng, v n là m t ngôi mi u th T ngh c a ngta ph i th Thiên H u Thánh M u (Võ V n Hoàng 2009).i Vi t, ngiTrong b t kì ho t đ ng l h i nào di n ra các mi u Thiên H u, ng i Vi t đ u thamgia v i t t c lòng cung kính, nhi t thành. Và vì th , đ ph c v đông đ o các tín đng i Hoa và ng i Vi t, nhi u mi u Thiên H u ng i ta t ch c t l và hát tu ngb ng ti ng ph thông – ti ng Vi t (Võ V n Hoàng 2009). T i Tp. H Chí Minh và ôngNam B , hi n t ng đi vi ng chùa Bà Thiên H u t i Bình D ng nh ng ngày đ u n mm i âm l ch đã tr thành m t phong t c quan tr ng trong n m. Trong nh ng ngày y, sthi n nam tín n ng i Vi t đ n vi ng chi m đ i đa s , m i ngày có đ n hàng ngànng i, náo nhi t h n h n nh ng c s tín ng ng – tôn giáo c a chính ng i Vi t.c ng đ ng Khmer Nam B vùng V nh Châu và nhi u n i khác bán đ o Cà Mau, ng ita cung kính th Thiên H u t i gia đình cùng v i t tiên mình (Tr n H ng Liên 2006).Trong các l h i g n li n v i mi u Thiên H u t i đ a ph ng, ng i Khmer c ng thamgia nhi t tình nh ng i Hoa và ng i Vi t.K t lu nTín ng ng th Thiên H u g c Hoa Nam đã theo b c dân ng i Hoa đ n Nam BVi t Nam t các th k 17, 18, 19, đã tr thành m t d ng tín ng ng th M u ph bi nt i Nam B . T c th này cùng v i các ho t đ ng v n hóa – ngh thu t và các khía c nhv n hóa v t th g n li n v i nó đã s m tr thành m t kênh gìn gi , l u truy n v n hóatruy n th ng, c ng là m t kênh giáo d c đ o đ c, l i s ng hi u qu và sâu s c ng iHoa. Trong m i t ng quan v i v n hóa các t c ng i Vi t, Khmer và Ch m trong vùng,tín ng ng Thiên H u đã góp ph n quan tr ng t o nét đ c tr ng v n hóa mang tính b ns c c a t c ng i Hoa – m t b ph n c a đ i gia đình các dân t c Vi t Nam.Cùng sinh s ng trên vùng đ t tích h p đa v n hóa, ng i Vi t và ng i Khmer t iNam B ti p nh n t c th Thiên H u qua kênh tín ng ng th M u và kênh Ph t giáoB c Tông, theo đó, trong tâm th c c a h , Thiên H u tr thành m t v Phúc th n, m t vThánh m u t bi và linh hi n hay m t v Ph t bà đ y huy n bí. Tín ng ng Thiên H u tđó đã chuy n đ i ch c n ng c a mình.Cùng v i quá trình dung h p v n hóa đa t c ng i trong su t ba tr m n m qua, tínng ng Thiên H u d n dà h p th các y u t v n hóa khác t các c ng đ ng Vi t,Khmer, Ch m đ làm giàu thêm phong t c c a mình, đ ng th i bi n t c th Thiên H uthành m t bi u t ng giao l u v n hóa sinh đ ng t i Nam B . Hi n t ng giao thoa v nhóa Hoa, vi t, Khmer và Ch m qua t c th Thiên H u có th đ c xem là m t m u hìnhc a s chung s ng chan hòa và g n bó các t c ng i nh m h ng t i s phát tri n mangtính b n v ng t i vùng đ t Nam B Vi t Nam.TÀI LI U THAM KH OTi ng Vi t1. 1.Phan An-Phan Y n Tuy t-Tr n H ng Liên-Phan Ng c Ngh a 1990: Chùa Hoa Thànhph H Chí Minh, NXB TP.HCM ,19902. 2.Phan An ch biên (1990), Ng i Hoa qu n 6 thành ph H Chí Minh, M t tr n Tqu c Vi t Nam qu n 6 thành ph H Chí Minh3. 3.Phan An 2002: “T c th cúng Bà Thiên H u c a ng i Hoa thành ph H ChíMinh”, T p chí Nghiên c u Tôn giáo, s 3-2002, tr. 54-574. 4.Phan An, Tr n i Tân, L u Kim Hoa, Lê Qu c Lâm 2006: Góp ph n tìm hi u v nhóa ng i Hoa Nam b , H i V n h c ngh thu t các dân t c thành ph H Chí Minh,Nxb V n hóa-thông tin5. 5.Toan Ánh 1992: Tín ng ng Vi t Nam, quy n th ng, NXB Tp.HCM.6. 6.Ban Qu n tr h i quán H i Nam (2006), Qu nh Ph h i quán Tp. H Chí Minh - H iquán chùa Bà H i Nam.7. 7.Võ Thanh B ng (2005), Tín ng ng dân gian c a ng i Hoa Nam B , Lu n án Ti ns , Vi n Khoa h c xã h i vùng Nam B .8. 8.Châu H i 1992: Các nhóm c ng đ ng ng i Hoa Vi t Nam, NXB Khoa h c xã h i,153 tr.9. 9.Phú V n H n 2011: “Tín ng ng th M u đ ng b ng sông C u Long”, tài li u đánhmáy c a tác gi .10. 10.Nguy nc Hi p 2011: “Ch L n: l ch s đ a lý, kinh t và v n hóa”,www.diendan.org11. 11.Nguy n Duy Hinh 2004: “M u trong tín ng ng Trung Qu c c đ i”, o M u vàcác hình th c shaman trong các t c ng i Vi t Nam và châu Á, NXB KHXH.12. 12.Võ V n Hoàng 2008: “Thiên H u thánh m u trong tín ng ng c a c ng đ ng ng iHoa H i An”, V n hoá bi n mi n Trung và v n hoá bi n Tây Nam B ,Nxb. Tđi n bách khoa, Hà N i.13. 13.Võ V n Hoàng 2009: “Ti p xúc và giao l u v n hóa c a c ng đ ng ng i HoaNam B ”, />14. 14.T ng Qu c H ng (2009), “C ng đ ng ng i Hoa – Minh H ng th ng c ng H iAn”, T p chí Nghiên c u ông Nam Á, s 3.15. 15.Tr n Khánh 1992: Vai trò c a ng i Hoa trong n n kinh t các n c ông Nam Á,Vi n Khoa h c Xã h i, Hà N i.16. 16.V Ng c Khánh, Mai Ng c Chúc, Ph m H ng Hà 2002: N th n và thánh m u Vi tNam, NXB Thanh Niên, Hà N i.17. 17. ng Hoàng Lan 2011: “Khai thác giá tr ho t đ ng du l ch trong l h i vía Bà ThiênH u c a ng i Hoa thành ph H Chí Minh”, 18. 18.V Lê 2004: “V n hóa ng i Hoa Tp. H Chí Minh”, T p chí V n hóa ngh thu t,12/2004.19. 19.Tr n H ng Liên 2005: V n hóa ng i Hoa Nam b , Nhà xu t b n Khoa h c Xãh i20. 20.Tr n H ng Liên 2005: “T c th cúvà l h i truy n th ng c a Bà Thiên H u Vi tNam trong quá trình h i nh p qu c t ”, Tham lu n H i th o Folklore Châu Á, Vi nV n hóa dân gian.21. 21.Tr n H ng Liên 2007: “T c th cúng và l h i truy n th ng c a bà Thiên H u Vi tNam”, Giá tr và tính đa d ng c a folklore châu Á trong quá trình h i nh p, Nxb. Thgi i.22. 22.Tr n H ng Liên ch biên 2007: Góp ph n tìm hi u v n hoá ng i Hoa thành phH Chí Minh, Nxb. Khoa h c xã h i, Hà N i.23. 23.Phan Th Hoa Lý 2010: “Truy n thuy t Thiên H uTrung Qu c và Vi tNam”, 24. 24.Lê H ng Lý (1999), “H i đ n Thiên H u”, T p chí Nghiên c u ông Nam Á, s 2.25. 25.Lý Phát,Ti n: “B c đ u tìm hi u v c ng đ ng ng i Hoa Phúc Ki n ph ngChánh Ngh a, Th D u M t, Bình D ng”, www.sugia.vn.26. 26.Nguy n Ng c Th 2009: Goddess beliefs in Chinese Ling’nan area, www.harvardyenching.org27. 27.Nguy n Ng c Th 2011: “Tín ng ng th M u Hoa Nam”, T p chí Phát tri nkhoa h c và công ngh , t p 14: 42-60.28. 28.Nguy n C m Thúy 2000: nh c c a ng i Hoa trên đ t Nam b (t th k 17 đ nn m 1945), Nxb Khoa h c Xã h i, Hà N i29. 29.Tsai Maw Kuey (1968), Ng i Hoa mi n Nam Vi t Nam, B Qu c gia Giáo d c.30. 30.Ph m V n Tú (2008), “Thiên H u thánh m u - v n th n bi n kh i và s thâm nh pc a tín ng ng này vào vùng bi n phía Nam”, V n hoá bi n mi n Trung và v n hoábi n Tây Nam B , Nxb. T đi n Bách khoa, Hà N i.31. 31.Nguy n Th Thu Trúc 2007: T ng và qu n th ti u t ng g m c a ng i Hoa SàiGòn, tr ng h p mi u Thiên H u – h i quán Tu Thành (Tp.HCM), Lu n v n Th c s ,290 tr.32. 32.Ph m V n Tú 2011: Tín ng ng dân gian Vi t Nam Cà Mau, NXB Khoa h c xã h i,147 trang.33. 33.Nguy n Th Thanh Xuyên (2008), Tín ng ng Thiên H u qu n 5 thành ph HChí Minh, Lu n v n t t nghi p đ i h c, ngành Nhân h c, tr ng i h c KHXH & NVthành ph H Chí Minh.Ti ng Anh1. 34.Edward H. Schafer 1967: The vermilion bird – T’ang images of the South, Universityof California Press.2. 35.Hellen Hye-Sook Hwang 2008: “Issues in studying Mago, the great goddess of EastAsia: primary sources, gynocentric history, and nationalism”, The Constant andchanging faces of the goddess: Goddess traditions of Asia (etd by Deepak Shimkhadaand Phyllis K. Herman), Cambridge Scholars Publishing, pgs. 10-323. 36.Laurance G. Thompson 1973: “The Cult of Matsu”, The Chinese way in religion,Dickenson Publishing Company.4. 37.Paul Reid-Bowen 2007: Goddess as nature: towards a philosophical thealogy,Ashgate Publishing Limited.5. 38.Tran Hong Lien 2006: “Integration of chinese community in Vietnam”, trongsá“Cultural Encounters between people of Chinese Origin and Local people: casestudies from the Phlippines and Vietnam.”. Edited by Yuko Mio. Research Institute forLanguages and Cultures of Asia and Africa (ILCAA). Tokyo University of ForeignStudies. pp.87-95.6. 39.Wolfram Eberhard, The local cultures of South and East China, translated fromGerman by Alide Eberhard, Leiden E.J. Brill, 1968Ti ng Trung1. 40.Chu Thiên Thu n 1986: Ngu n g c tín ng ng Ma T và quá trình truy n bá th iT ng, H c báo H h Môn kì 2 (1986).2. 41.Chu Thiên Thu n 1990: Tín ng ng Ma T nên hòa h p cùng xã h i đ ngth i, H c báoi h c H Môn, kì 4, trang 86-89 (1990486-89.3. 42.Chu Thiên Thu n: Y u t xã h i ch y u tác đ ng đ n quá trình truy n bá tínng ng Ma T th i kì Nguyên – Minh ().4. 43.Hoàng Tú Lâm 2005: “Di n ti n và thuy t m i v tác d ng v n hóa xã h i c a tínng ng Ma T ”, TC V n S L nh Nam, kì 2: 55-58 (2005:,, 2 : 55-58 ).5. 44.La Xuân Vinh 2006: Nghiên c u v n hóa Ma T , NXB C t ch Thiên Tân (2006)6. 45.Lâm M Dung 2005: Tín ng ng Ma T và xã h i ng i Hán (2005).7. 46.Lý L L 2003: Th n v n Ma T , NXB H c Ph m (2003).8. 47.Mã Thi n, Mã Th Hi p 2006: Toàn t ng Ma T , NXB M thu t Giang Tây (2006).9. 48.Trung ài Loan (2006)10. 49.Tr ng Tu n 2005: V n hóa Ma T : tuy n t p các bài vi t v tín ng ng Ma Tài Loan (2005)11. 50.Viên Chung Nhân 1998: V n hóa L nh Nam, NXB Giáo d c Liêu Ninh (1998).12. 51.“16 Truy n thuy t cu c đ i Ma T ”, T p chí ài Thanh, tháng 6/2004 (16,; 2004 06 ).13. 52.“18 truy n thuy t hi n linh c a Ma T ”, T p chí ài Thanh, tháng 6/2004 (18,200406 ).Tài li u m ng1. 53. />22a659%2Daebe%2D41ba%2Daa8a%2D5b48611a1e11&;ID=72. 54. />3. 55. />4. 56. />

Tài liệu liên quan

Cách trồng Dưa Hấu và các thông tin về Dưa Hấu tại Việt Nam
- 16
- 1
- 2
Giải pháp mở rộng hoạt động tín dụng ngắn hạn tại NHNo&PTNT Việt Nam Chi nhánh Láng Hạ
- 92
- 519
- 0
Giải pháp mở rộng hoạt động tín dụng ngắn hạn tại NHNN&PTNT Việt nam
- 86
- 301
- 0
QUYỀN TỰ DO TÍN NGƯỠNG, TÔN GIÁO TRONG PHÁP LUẬT VIỆT NAM TỪ 1945 ĐẾN NAY
- 11
- 1
- 9
Giải pháp mở rộng hoạt động tín dụng ngắn hạn tại NHNo&PTNT Việt Nam Chi nhánh Láng Hạ
- 75
- 346
- 0
Mở rộng hoạt động tín dụng ngắn hạn tại NHNH &PTNT Việt Nam chi nhánh Láng Hạ
- 75
- 257
- 0
Tài liệu Đề tài “Giải pháp mở rộng hoạt động tín dụng ngắn hạn tại NHNo&PTNT Việt Nam Chi nhánh Láng Hạ” pdf
- 93
- 313
- 0
Tài liệu Luận văn tốt nghiệp: “Giải pháp mở rộng hoạt động tín dụng ngắn hạn tại NHNo&PTNT Việt Nam Chi nhánh Láng Hạ” pdf
- 93
- 328
- 0
một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng vốn cố định ở công ty vận tải số 2- cục vận tải đường bộ việt nam
- 29
- 437
- 0
Báo cáo " ỨNG DỤNG MÔ HÌNH SWAT VÀ PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN DỰA VÀO CỘNG ĐỒNG ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG CỦA BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU VÀ KHẢ NĂNG THÍCH ỨNG VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU TẠI MIỀN TRUNG VIỆT NAM " pptx
- 10
- 1
- 7