Trình độ Chuyên Môn Kỹ Thuật - Nâng Cao Chất Lượng Nguồn Nhân Lực

Bên cạnh trình độ văn hóa, chất lợng nguồn nhân lực còn đợc phản ánh bởi trình độ chuyên môn kỹ thuật thể hiện ở số lợng, cấp bậc và cơ cấu của lao động đã qua đào tạo. Do vậy phần dới đây sẽ phân tích cụ thể những khía cạnh này.

Phân bổ lao động chuyên môn kỹ thuật theo vùng và trong từng vùng

Đến năm 2001, toàn quốc có 6.733.012 lao động có CMKT gồm các trình độ đào tạo từ sơ cấp đến sau đại học, so với tổng số lao động trong cả nớc chiếm 17,05%. Mặc dù tỷ trọng này tăng đều hàng năm nhng tốc độ tăng chậm

nên số ngời lao động không có chuyên môn kỹ thuật vẫn ở mức rất cao đến gần 83%. Sự phân bổ lao động có chuyên môn kỹ thuật cũng không đồng đều giữa các vùng cũng là một hạn chế lớn. Đồng bằng sông Hồng là cao nhất chiếm 29,77% số lao động chuyên môn kỹ thuật của cả nớc. Đứng thứ hai là Đông Nam bộ với 21,15%. Những vùng kinh tế giàu tiềm năng nh Đồng bằng sông Cửu Long, Duyên hải miền Trung, Tây nguyên tỷ lệ rất thấp không tơng xứng với tiềm năng phát triển kinh tế của vùng. Do vậy, trong thời gian tới cần có chính sách đầu t để nâng cao trình độ chuyên môn kỹ thuật cho ngời lao động để đáp ứng nhu cầu của nền kinh tế, nâng cao mức sống của ngời dân.

Nếu xem xét tỷ trọng lao động chuyên môn kỹ thuật so với tổng số lao động ở từng vùng tình trạng còn nghiêm trọng hơn. Đông Nam bộ là vùng kinh tế có tốc độ tăng trởng nhanh, GDP cao nhất trong cả nớc và tỷ lệ lao động qua đào tạo cũng chỉ chiếm 24,53%. Ngoại trừ Đồng bằng sông Hồng, tỷ lệ lao động qua đào tạo trong lực lợng lao động ở các vùng còn lại chỉ dao động trong khoảng 10 đến 15%. Đáng lu ý là vùng Đồng bằng sông Cửu long, có tỷ lệ cao hơn không đáng kể so với Tây Bắc là vùng kinh tế nghèo nàn, lạc hậu có tỷ lệ thấp nhất là 10,16. Số liệu cụ thể cho từng vùng trong bảng sau:

Vùng

Người % Người % Từ sơ cấp / học nghề Từ CNKT có bằng Người % Người % Cả nước 39489808 100 32756796 100 6733012 100 4643446 100 Đồng bằng sông Hồng 9034366 22.88 7030265 21.46 2004101 29.77 1383209 29.79 Đông Bắc 4748544 12.02 4000947 12.21 736419 10.94 579914 12.49 Tây Bắc 1180179 2.989 1060242 3.237 119937 1.781 94839 2.042 Bắc Trung bộ 4869183 12.33 4183115 12.77 686068 10.19 516921 11.13 Duyên hải miền Trung 3348286 8.479 2804037 8.56 544249 8.083 333644 7.185 Tây nguyên 2079003 5.265 1798797 5.491 280206 4.162 187630 4.041 Đông Nam bộ 5805521 14.7 4381364 13.38 1424157 21.15 993885 21.4 Đồng bằng sông CLong 8424727 21.33 6995550 21.36 899273 13.36 553404 11.92

Không có CMKT Có CMKT Tổng số

Nguồn: Tổng hợp số liệu thống kê lao động – việc làm ở Việt Nam năm 2001, Nxb Lao động – xã hội, H, 2002.

Chuyên môn kỹ thuật của lao động phân bổ theo vùng và trong từng vùng

Theo điều tra lao động việc làm năm 2001, xét trong lực lợng lao động đã qua đào tạo của toàn quốc, cơ cấu nh sau: sơ cấp 7,47%, CNKT 48,27% ( trong đó bao gồm cả không có bằng ), THCN 20,58%, ĐHCĐ 20,53% và trên đại học 0,37%. Số lao động này phân theo vùng nh sau:

Sơ cấp và công nhân kỹ thuật, trung học chuyên nghiệp tập trung ở hai vùng có số lao động lớn là Đồng bằng sông Hồng và Đông Nam bộ. Thấp nhất là Tây Nguyên và Tây Bắc. Tỷ lệ này cũng phù hợp với tỷ lệ phân bổ lao động theo từng vùng. Thông thờng vùng kinh tế phát triển, tập trung nhiều lao động thì các tỷ lệ trên cũng khá cao.

Vùng Tổng số

Người % Người % Người % Người % Người %

Cả nước 6733012 502657 7.47 3249947 48.27 1385672 20.58 1381999 20.53 25224 0.37 Đồng bằng sông Hồng 2004101 137103 27.28 903622 27.8 393016 28.36 500443 36.21 10044 39.82 Đông Bắc 736419 74693 14.86 216258 6.654 225998 16.31 133082 9.63 617 2.446 Tây Bắc 119937 11290 2.246 25028 0.77 43822 3.163 21294 1.541 0 Bắc Trung bộ 686068 64468 12.83 254029 7.816 204274 14.74 108909 7.881 2012 7.977 Duyên hải miền

Trung 544249 33554 6.675 297641 9.158 89560 6.463 109113 7.895 1946 7.715 Tây nguyên 280206 22710 4.518 95640 2.943 74934 5.408 50222 3.634 272 1.078 Đông Nam bộ 1424157 109050 21.69 926806 28.52 191210 13.8 322290 23.32 9123 36.17 Đồng bằng sông CLong 899273 23719 4.719 199186 6.129 72786 5.253 79521 5.754 1210 4.797 Thạc sỹ và Tiến sỹ Sơ cấp CNKT THCN CĐ và ĐH

Nguồn: Tổng hợp số liệu thống kê lao động – việc làm ở Việt Nam năm 2001, Nxb Lao động – Xã hội, H, 2002.

Tơng tự, trình độ cao đẳng và đại học cũng tập trung cao nhất ở Đồng bằng sông Hồng 36,21%, Đông Nam bộ 23,32%. Hai vùng này cũng chiếm gần 80% số lao động có trình độ trên đại học của cả nớc.

Phân tích cơ cấu trình độ lao động chuyên môn kỹ thuật so với tổng số lao động ở từng vùng sẽ thấy cụ thể hơn sự khác biệt giữa các vùng. So sánh với tỷ lệ lao động có chuyên môn kỹ thuật trung bình cả nớc là 17,05% trong đó cơ cấu bậc đào tạo nh sau: sơ cấp 1,27%, công nhân kỹ thuật ( bao gồm cả không bằng) 8,23%, trung học chuyên nghiệp 3,51%, cao đẳng và đại học, trên đại học là 3,56% thì Đồng bằng sông Hồng và Đông Nam bộ có tỷ lệ lao động chuyên môn kỹ thuật cao hơn mức trung bình cả nớc. Các vùng còn lại có tỷ lệ thấp hơn tỷ lệ trung bình.

Bảng 2-7. Phân bổ lao động chuyên môn kỹ thuật theo vùng và trình độ

Vùng Tổng số

Người % Người % Người % Người % Người %

Cả nước 39489808 502657 1.27 3249947 8.23 1385672 3.51 1381999 3.50 25224 0.06 Đồng bằng sông Hồng 9034366 137103 1.518 903622 10 393016 4.35 500443 5.539 10044 0.111 Đông Bắc 4748544 74693 1.573 216258 4.554 225998 4.759 133082 2.803 617 0.013 Tây Bắc 1180179 11290 0.957 25028 2.121 43822 3.713 21294 1.804 0 Bắc Trung bộ 4869183 64468 1.324 254029 5.217 204274 4.195 108909 2.237 2012 0.041 Duyên hải miền Trung 3348286 33554 1.002 297641 8.889 89560 2.675 109113 3.259 1946 0.058 Tây nguyên 2079003 22710 1.092 95640 4.6 74934 3.604 50222 2.416 272 0.013 Đông Nam bộ 5805521 109050 1.878 926806 15.96 191210 3.294 322290 5.551 9123 0.157 Đồng bằng sông CLong 8424727 49789 0.591 530923 6.302 162858 1.933 136646 1.622 1210 0.014 Thạc sỹ và Tiến sỹ Sơ cấp CNKT THCN CĐ và ĐH

Nguồn: Tổng hợp số liệu thống kê lao động – việc làm ở Việt Nam năm 2001, Nxb Lao động – xã hội, H, 2002.

Những khu vực có trình độ chuyên môn kỹ thuật thấp là vùng núi phía Bắc, Tây Nguyên. Thấp nhất là Đồng bằng sông Cửu long, chiếm 21,33% lao động cả nớc nhng so với tổng số lực lợng lao động của vùng trình độ sơ cấp 0,59%, trung học chuyên nghiệp 1,93% và cao đẳng, đại học 1,62%%.

Phân tích về số lợng, cơ cấu của lao động có trình độ chuyên môn kỹ thuật hiện nay và so sánh với các số liệu trớc đây có thể thấy:

Thứ nhất, lao động có trình độ chuyên môn kỹ thuật cả nớc tuy có tăng,

nhng tỷ lệ tăng không cao và chiếm tỷ lệ thấp so với tổng số lao động.

Thứ hai, phân bổ lao động có trình độ chuyên môn kỹ thuật không đồng

đều giữa các vùng. Chủ yếu tập trung ở Đồng bằng sông Hồng và Đông Nam bộ. Nhiều vùng giàu tiềm năng phát triển kinh tế có số lao động qua đào tạo quá thấp, ví dụ nh Đồng bằng sông Cửu Long, Duyên hải miền Trung, Tây Nguyên.

Thứ ba, cơ cấu lao động theo bậc đào tạo có sự thay đổi trong vài năm

gần đây và hiện nay tỷ lệ CĐ&ĐH/ THCN/ CNKT chung trong tất cả các ngành là 1: 0,98:2,67. Hiện nay cơ cấu lao động theo bậc đào tạo trên bị phê phán là

bất hợp lý nhng ở mức độ nào thì cần phải xem xét trong từng ngành mới thấy hết đợc tính chất của vấn đề này.

Cơ cấu bậc và ngành đào tạo của lao động

Nếu tách riêng số giáo viên và lao động trong một số ngành không sử dụng nhiều công nhân nh kinh tế, thơng mại, ngành khoa học xã hội và chỉ so trong từng ngành thì sẽ khác nhiều so với cơ cấu tổng hợp chung cả nớc.

Bảng 2-8. Cơ cấu bậc lao động chuyên môn kỹ thuật theo ngành

Ngành

Số lượng Tỷ lệ Số lượng Tỷ lệ Số lượng Tỷ lệ N-L-N nghiệp 367113 5.5 251574 3.8 66298 1 CN-XD 2150399 9.5 182086 0.8 226416 1

CNKT THCN CĐ-ĐH

Nguồn: Tổng hợp số liệu thống kê lao động – việc làm ở Việt Nam năm 2001, Nxb Lao động – xã hội, H, 2002.

Theo tính chất công việc của từng ngành thì cơ cấu lao động nh trên cũng là tơng đối hợp lý. Số liệu thống kê các năm gần đây cho thấy có một xu hớng trong rất nhiều ngành là giảm lao động trình độ trung học chuyên nghiệp và thay thế bằng cao đẳng, đại học. Cụ thể cơ cấu lao động trình độ chuyên môn kỹ thuật trong các ngành phân bổ nh sau:

Lao động trình độ công nhân kỹ thuật chủ yếu tập trung ở các ngành công nghiệp chế biến, vận tải kho bãi, thông tin liên lạc đến 80%.

Ngành giáo dục đào tạo có nhiều lao động trình độ trung học chuyên nghiệp nhất, chiếm đến 30%.

Trình độ cao đẳng và đại học tập trung nhiều trong các ngành quản lý, nghiên cứu, thơng mại, công nghiệp chế biến và giáo dục đào tạo. Tuy nhiên lao động trình độ đại học làm việc trong các ngành không trực tiếp sản xuất đã chiếm đến 65%.

Trình độ trên đại học tập trung nhiều nhất trong giáo dục đào tạo, quản lý, nghiên cứu, y tế, hoạt động khoa học công nghệ và công nghiệp chế biến. Trong đó lao động trong lĩnh vực công nghiệp, khoa học kỹ thuật, khoa học tự nhiên chỉ có hơn 10%. Đây là vấn đề đáng lu tâm bởi ở trong thời kỳ công nghiệp hóa cần nhiều lao động trình độ cao trong các ngành này để tiếp thu và ứng dụng khoa học công nghệ tiên tiến. Ngoài ra, trình độ trên đại học ở khu vực nông thôn chỉ có ở hai ngành là giáo dục đào tạo và công nghiệp chế biến trong khi Việt Nam hiện đang là một nớc nông nghiệp. Đây là một bất hợp lý nghiêm trọng liên quan đến chính sách bố trí và sử dụng lao động.

Cơ cấu lực lợng lao động theo nhóm ngành kinh tế

Xu hớng chung của quá trình công nghiệp hoá là tổng sản phẩm quốc dân và lao động chuyển dịch theo hớng tăng tỷ trọng công nghiệp, dịch vụ, giảm nông lâm ng nghiệp. Trong các nớc công nghiệp phát triển, không chỉ tỷ trọng lao động nông nghiệp giảm mà trong công nghiệp cũng giảm, lao động dịch vụ tăng nhiều nhất. Đặc điểm này chứng tỏ cùng với sự phát triển của khoa học công nghệ, công nghệ thông tin, công nghệ sinh học đang làm giảm dần hàm lợng nguyên vật liệu, tăng hàm lợng chất xám, yêu cầu đội ngũ nhân lực có trình độ cao. Theo Báo cáo phát triển nhân lực của UNDP, từ 1970 đến 1990, trung bình toàn thế giới tỷ lệ lao động nông nghiệp đã giảm 7%, công nghiệp tăng 1% và dịch vụ tăng 6%. Đến năm 1990, cơ cấu lao động NLN-CN-DV là 49-20-31. Trong đó các nớc công nghiệp phát triển là 10-33-57; nớc đang phát triển là 61-16-23; nớc chậm phát triển là 76-9-15.

Số liệu thống kê cho thấy cơ cấu lao động Việt Nam cũng có xu hớng chuyển dịch theo hớng tăng lao động công nghiệp (CN) và dịch vụ (DV), giảm lao động ngành nông – lâm – ng nghiệp (NLN). Cơ cấu NLN-CN-DV của cả nớc hiện nay là 65,7-15,1-19,2. Nh vậy cơ cấu lực lợng lao động theo nhóm

ngành của nớc ta đã thoát khỏi nhóm các nớc chậm phát triển, nhng cũng cha đạt đợc mức các nớc đang phát triển.

Bảng 2-9. Cơ cấu lao động NLN- CN – DV phân bổ theo vùng

Vùng

Số lượng Tỷ lệ Số lượng Tỷ lệ Số lượng Tỷ lệ Số lượng Tỷ lệ Cả nước 36009620 100 23647936 65.7 5431976 15.1 6929708 19.2 Đồng bằng sông Hồng 8330632 100 5094273 61.2 1519729 18.2 1716630 20.6 Đông Bắc 4591485 100 3688321 80.3 346786 7.6 556378 12.1 Tây Bắc 1125636 100 1009030 89.6 34492 3.1 82114 7.3 Bắc Trung bộ 4558592 100 3320519 72.8 561131 12.3 676942 14.8 Duyên hải nam

Trung bộ 3148932 100 1922651 61.1 525324 16.7 700957 22.3 Tây nguyên 2018096 100 1631956 80.9 104513 5.2 281627 14.0 Đông Nam bộ 5356742 100 1752978 32.7 1504502 28.1 2099262 39.2 Đồng bằng sông CLong 7799135 100 5227208 67.0 835499 10.7 1736428 22.3 Tổng số lao động N-L-N nghiệp Công nghiệp Dịch vụ

Nguồn: Tổng hợp số liệu thống kê lao động – việc làm ở Việt Nam năm 2001, Nxb Lao động – xã hội, H, 2002.

Phân tích theo vùng, chỉ có Đông Nam bộ là vùng kinh tế phát triển khá, có cơ cấu lao động chuyển dịch theo hớng công nghiệp hoá tơng đối nhanh so với vài năm gần đây. Hiện nay, lao động khu vực nông – lâm – ng nghiệp chỉ chiếm 32,7%, công nghiệp chiếm 28,1% và dịch vụ chiếm 39,2%. Còn lại các vùng khác, kể cả đồng bằng sông Hồng đều có cơ cấu lao động ngành nông nghiệp chiếm tỷ lệ trên 60%; công nghiệp ở nhiều vùng dới 10%, dịch vụ dới 15%

Nhìn chung trong mấy năm qua, cơ cấu lao động cả nớc theo nhóm ngành đã có sự chuyển dịch rõ nét hơn theo hớng công nghiệp hoá. Tuy nhiên, cơ cấu chuyển dịch rất chậm, so với cơ cấu lao động thế giới nêu trên. Cơ cấu này cho thấy mục tiêu về cơ cấu lao động năm 2010 đặt ra trong chiến lợc phát

triển kinh tế – xã hội rất cao, là thách thức rất lớn nếu không có biện pháp cụ thể sẽ không thực hiện đợc.

Từ những phân tích ở trên có thể đánh giá chung về chất lợng nguồn nhân lực nh sau:

Thứ nhất, nguồn nhân lực Việt Nam có qui mô lớn, tốc độ tăng cao hơn

tốc độ tăng dân số. Năm 2001 có 46.711.645 ngời trong độ tuổi lao động, tăng 2.801.701 ngời so với năm 1999 và tốc độ tăng bình quân hàng năm trong giai đoạn này là 3,2%. Tỷ lệ nguồn nhân lực tham gia lực lợng lao động lớn, chiếm 80,3% với lao động trẻ chiếm tỷ trọng cao là một tiềm năng lớn. Tuy nhiên, đặc điểm trên cũng tạo ra sức ép lớn về nhu cầu đào tạo và giải quyết việc làm.

Thứ hai, tuy còn nhiều hạn chế nhng tình trạng sức khỏe của nguồn nhân

lực ngày càng nâng cao. Tuy nhiên ở Việt Nam đang tồn tại mô hình bệnh tật của nớc đang phát triển và của mức sống cao. Vấn đề này cùng với một cơ cấu dân số bị lão hóa, sự chênh lệch về mức sống, không bình đẳng trong điều kiện tiếp cận các dịch vụ y tế và chăm sóc sức khỏe là một thách thức cho chất lợng của nguồn nhân lực trong tơng lai.

Thứ ba, tỷ lệ biết chữ của nguồn nhân lực cao hơn các nớc có cùng mức

thu nhập đạt 96,42%. Tuy nhiên tỷ lệ lao động có trình độ văn hoá cấp II, III của nớc ta hiện nay chỉ ở mức 50,28% là thấp so với nhu cầu công nghiệp hoá. Hơn thế nữa phân bố lại không đều, tập trung chủ yếu ở các thành phố. Nhiều vùng kinh tế giàu tiềm năng nh Đồng bằng sông Cửu Long, Tây Nguyên có số lợng lao động lớn lại có tỷ lệ mù chữ rất cao. Lao động biết chữ ở những vùng này chủ yếu tốt nghiệp cấp I, tỷ lệ tốt nghiệp cấp III rất thấp. Đây là những thách thức lớn cho quá trình phát triển.

Thứ t, số lao động có trình độ chuyên môn kỹ thuật còn rất ít, chỉ chiếm

tập trung chủ yếu ở các thành phố lớn, vùng kinh tế phát triển. Lực lợng lao động trong nhiều vùng kinh tế giàu tiềm năng và quan trọng nh Đồng bằng sông