Từ 'bùng Binh', 'vòng Xoay' đến 'vòng Xuyến': Nhập Gia Nên Tùy Tục

Biển báo vòng xuyến Nguyễn Thái Sơn gây tranh cãi - Ảnh N.C.T.

Đa số ý kiến không đồng tình với việc dùng từ "vòng xuyến” thay cho “vòng xoay” hay “bùng binh” ở Sài Gòn.

Trong Tự điển Việt Nam phổ thông của tác giả Đào Văn Tập do Nhà in Vinh Bảo in xong tại Sài Gòn ngày 10-6-1952 không có định nghĩa cho “vòng xoay” hay “vòng xuyến”; “bùng binh” cũng không có trong tự điển này.

Cũng dễ hiểu vì thiết kế giao thông ở Sài Gòn bấy giờ chủ yếu là các ngã ba, ngã tư đường. Tìm hiểu trong Từ điển tiếng Việt do Viện ngôn ngữ học thuộc Viện Khoa học xã hội Việt Nam do Trung tâm Từ điển ngôn ngữ ấn bản tại Hà Nội năm 1992 cũng chỉ có định nghĩa về hai chữ “bùng binh’ mà thôi.

Càng về sau theo thời gian, tiếng Việt càng phong phú và đa dạng. Các từ ngữ tượng hình cũng không nằm ngoài quy luật đó và thú vị thêm nhờ cách gọi của từng vùng miền. Gần đây nhất là các từ điển tiếng Việt... trên mạng (mạng vốn nhanh) thì chữ vòng xoay hay bùng binh đã xuất hiện và đều để chỉ vòng xoay giao thông, nước ngoài gọi “traffic circle”.

Từ “vòng xuyến” không xuất hiện trên nhiều loại từ điển tiếng Việt. Nhưng tựu trung - bùng binh, vòng xoay hay vòng xuyến gì cũng đều nhằm để chỉ nơi có ít nhất năm ngả đường tỏa đi các hướng, nên được dùng để phân biệt với các ngã ba, ngã tư.

Một số bạn đọc cho rằng dùng từ “vòng xuyến” là đúng vì được sử dụng trong… văn bản Luật giao thông. Nhưng việc tra cứu, thống nhất định nghĩa về từ ngữ thì không thể theo… Luật giao thông, mà phải dùng từ điển.

Vì vậy tôi cho rằng có lẽ trước khi làm luật - cơ quan soạn luật nên nghiên cứu thêm Từ điển tiếng Việt để chọn từ ngữ chính xác.

Với cách dùng “vòng xuyến”, thì chữ “xuyến” là theo một từ mà các từ điển tiếng Việt định nghĩa là “một vòng trang sức bằng kim loại (thường là bằng vàng hay ngọc) mà phụ nữ đeo ở tay”. Vì thế Luật giao thông sử dụng từ vòng xuyến - để chỉ nơi có ít nhất năm ngả đường tỏa đi các hướng - sẽ không ổn.

Thay vào đó nên dùng các từ “bùng binh” (có ý kiến cho là gốc từ tiếng Pháp - rond-point: điểm tròn) hay “vòng xoay” vì cũng sát nghĩa với từ nước ngoài “traffic circle” - vòng xoay giao thông.

Có thể là từ “vòng xuyến” người miền Bắc dùng để chỉ vừa là món trang sức, vừa là… "traffic circle”. Nhưng không thể đem cái gì đó của vùng miền này mà áp đặt trong các văn bản luật. Và càng không thể bắt các vùng miền khác phải tuân theo mà phải tôn trọng tính đa dạng và phong phú của tiếng Việt theo từng vùng miền.

Cán bộ kháng chiến ta xưa đến vùng miền nào, một trong những yêu cầu đầu tiên là học và nói theo phương ngữ của vùng miền đó để gần gũi với bà con. Tôi không thể đến nhà một người bạn thân vốn là dân Hà Nội mà bắt bạn mình dùng chữ chén thay cho chữ bát, dùng chữ mền thay cho chữ chăn được.

Đó cũng là cách tôn trọng người dân địa phương; tôn trọng phương ngữ vùng miền vốn tạo nên bản sắc ngôn ngữ đa đạng, phong phú tuyệt vời trên đất nước ta.

* Bài viết thể hiện quan điểm của tác giả - một bạn đọc.

Từ bùng binh đến bồn binh và vòng xoay - vòng xuyến Bùng binh: từ này xuất hiện sớm trong ngôn ngữ Nam bộ. Theo ghi nhận của Huỳnh Tịnh Paulus Của trong bộ Đại Nam quấc âm tự vị xuất bản năm 1895 thì Bùng binh là “Khúc sông rộng lớn mà tròn”. Ở Sài Gòn từng có địa danh Rạch Bùng Binh, nay là đường Rạch Bùng Binh (P.10, Q.3). Tuy nhiên, để chỉ vị trí điểm giao của nhiều con đường đòi hỏi xe cộ đến đó phải đi theo chiều quy định (thường là ngược chiều kim đồng hồ), tiếng Việt trước đây có từ “bồn binh”. Từ này được nhóm tác giả Lê Văn Đức - Lê Ngọc Trụ ghi nhận trong bộ Việt Nam tự điển (Khai Trí xuất bản tại Sài Gòn năm 1970): “Bồn binh: Công trường, mối đường rộng lớn trong thành phố có hoặc không có trồng kiểng hay trụ đèn ở giữa để tiện việc lưu thông một chiều”. Từ điển này cũng ghi nhận “bồn binh” có từ đồng nghĩa là “bùng binh”. Tuy nhiên từ sau năm 1975 từ bồn binh ít thấy xuất hiện trong các văn bản, thay vào đó là từ “bùng binh” mang nghĩa tương đương với “bồn binh” trên đây. Điều này được ghi nhận tại Từ điển tiếng Việt của Trung tâm từ điển học - Vietlex (NXB Đà Nẵng ấn hành năm 2009): “Bùng binh: Vòng tròn được vây cao [thường có hoa, cây cảnh bên trong] nằm ở giữa các ngả đường giao nhau để làm mốc cho xe cộ lưu thông”. Trong những năm gần đây, trên các phương tiện truyền thông xuất hiện từ “vòng xoay” với nghĩa tương đương từ “bùng binh” nói trên. Theo TS Nguyễn Thị Hậu, trước năm 1975 ở miền Bắc không có từ vòng xoay, mà cũng không có thực thể vị trí giao thông nào như là bùng binh trong Nam, chỉ có các ngã tư. Trong Từ điển tiếng Việt của Trung tâm từ điển học - Vietlex cũng không ghi nhận mục từ “vòng xoay”. Còn từ “vòng xuyến” thì có lẽ ra đời còn muộn hơn “vòng xoay”. Hiện nay Từ điển tiếng Việt (2009) nói trên cũng chưa ghi nhận từ “vòng xuyến”, nhưng trong Luật giao thông đường bộ 2008 và Luật giao thông đường bộ 2015 đều sử dụng từ “vòng xuyến” (tại khoản 1 và 2 của điều 24). Dù vậy, trong hai văn bản Luật giao thông đường bộ này đều có phần “giải thích từ ngữ” với 32 đơn vị từ ngữ được giải thích, trong đó không có từ “vòng xuyến”. LAM ĐIỀN