VI THỊ TỘC VÀ NHÀ NƯỚC Ở LA MÃ - Nguồn Gốc Của Gia đình

F. Engels Nguồn gốc của gia đình

VI THỊ TỘC VÀ NHÀ NƯỚC Ở LA MÃ

Theo truyền thuyết về việc th�nh lập La M� th� điểm d�n cư đầu ti�n được th�nh lập bởi một số thị tộc Latin (theo truyền thuyết th� c� tới một trăm) li�n hợp th�nh một bộ lạc; kh�ng l�u sau, c� một bộ lạc Sabellian - h�nh như cũng gồm một trăm thị tộc - đến gia nhập; cuối c�ng l� một bộ lạc thứ ba, gồm nhiều phần tử kh�c nhau, v� theo truyền thuyết th� cũng c� một trăm thị tộc. To�n bộ chuyện n�y thoạt nghe cũng chứng tỏ rằng kh�ng c� c�i g� l� tự nhi�n sinh ra cả, trừ thị tộc; nhưng ngay đến thị tộc, trong v�i trường hợp, cũng chỉ l� ph�n nh�nh của một thị tộc mẹ vẫn c�n tồn tại tr�n v�ng đất ban đầu. R� r�ng, c�c bộ lạc đều mang dấu ấn của sự h�nh th�nh nh�n tạo, d� n�i chung, ch�ng đều được tạo ra từ c�c phần tử c� họ h�ng với nhau, theo kiểu c�c bộ lạc cổ, v� đều tự h�nh th�nh chứ kh�ng phải được chế tạo n�n; nhưng vẫn c� khả năng rằng hạt nh�n của mỗi bộ lạc n�i tr�n ch�nh l� một bộ lạc cổ c� thật. C�i trung gian l� b�o tộc th� gồm mười thị tộc, v� được gọi l� curia; tức l� c� tất cả ba mươi curia. Thị tộc La M� được thừa nhận l� c� thể chế giống như thị tộc Hi Lạp, v� v� thị tộc Hi Lạp l� sự ph�t triển cao hơn của c�i đơn vị cơ sở của x� hội, m� ta đ� thấy h�nh th�i nguy�n thủy của n� ở người Indian ch�u Mĩ; n�n điều n�i tr�n đương nhi�n cũng đ�ng với thị tộc La M�. Vậy ở đ�y ta c� thể n�i ngắn gọn hơn. Thị tộc La M�, �t ra l� v�o những thời xưa nhất của Rome, c� thể chế như sau: 1. Quyền thừa kế lẫn nhau giữa c�c th�nh vi�n; t�i sản vẫn ở trong thị tộc. V� chế độ phụ quyền đ� thịnh h�nh ở thị tộc La M�, cũng như thị tộc Hi Lạp, n�n họ h�ng theo nữ hệ kh�ng được t�nh đến. Theo Bộ luật Mười hai Bảng, bộ luật La M� th�nh văn cổ nhất m� ta biết, th� con c�i l� người thừa kế đầu ti�n, nếu kh�ng c� con th� đến agnates (họ h�ng theo nam hệ), v� nếu kh�ng c� agnates th� mới tới những người c�ng thị tộc. Với mọi trường hợp, t�i sản đều ở lại trong thị tộc. Ở đ�y, ta thấy c�c luật lệ mới - sinh ra do sự tăng l�n về của cải, v� do chế độ h�n nh�n c� thể - đ� dần th�m nhập v�o tập qu�n thị tộc: quyền thừa kế l�c đầu l� b�nh đẳng cho mọi th�nh vi�n, th� trong thực tiễn đ� bị giới hạn - c� thể l� từ rất sớm, như ta đ� n�i ở tr�n - đầu ti�n l� trong phạm vi agnates, rồi sau c�ng l� trong phạm vi con ch�u, t�nh theo nam hệ. Trong Bộ luật Mười hai Bảng, việc n�y cố nhi�n l� được qui định theo trật tự ngược lại. 2. Một nghĩa địa chung. Khi di cư từ Regilli tới Rome, thị tộc qu� tộc Claudii nhận được một mảnh đất, ngo�i ra c�n được một nghĩa địa chung ngay trong th�nh phố. Ngay cả ở thời Augustus, thủ cấp của Varus, người đ� chết trong trận đ�nh ở rừng Teutoburg, cũng được đưa về Rome v� ch�n ở gentilitius tumulus1; [vậy l� thị tộc (Quinctilia) vẫn c� nơi ch�n cất chung]. 3. C�c ng�y lễ t�n gi�o chung. Những sacra gentilitia2 n�y rất nổi tiếng. 4. Kh�ng được kết h�n trong c�ng thị tộc. H�nh như ở La M�, điều n�y chưa bao giờ l� một đạo luật th�nh văn, nhưng tập qu�n th� vẫn c�n. Trong v� số c�c cặp vợ chồng La M� m� t�n tuổi c�n lưu lại đến nay, kh�ng c� cặp n�o m� chồng v� vợ lại c�ng mang t�n một thị tộc. Luật về quyền thừa kế cũng chứng minh cho c�i lệ đ�. Khi đi lấy chồng, người đ�n b� phải ra khỏi thị tộc của m�nh v� mất đi quyền lợi của một agnates; b� ta, c�ng với con c�i m�nh, kh�ng thể nhận thừa kế từ cha m�nh hay ch� b�c m�nh, v� như thế th� thị tộc của người chết sẽ mất một phần t�i sản. Điều luật n�y sẽ chẳng c� � nghĩa g�, trừ khi người đ�n b� kh�ng c� quyền lấy chồng trong thị tộc. 5. Sở hữu chung ruộng đất. Ở thời nguy�n thủy, thị tộc n�o cũng c� một mảnh đất, kể từ khi đất đai của bộ lạc bắt đầu được chia ra. Ở c�c bộ lạc Latin, ta thấy đất đai một phần l� của bộ lạc, một phần kh�c l� của thị tộc, v� một phần kh�c nữa l� của c�c hộ, m� thời bấy giờ kh� c� thể3 l� những gia đ�nh c� thể ri�ng rẽ. Tục truyền rằng Romulus đ� lần đầu ti�n tiến h�nh chia đất cho c�c c� nh�n, khoảng một hectare (hai jugera) mỗi người. Nhưng sau n�y ta vẫn thấy ruộng đất nằm trong tay thị tộc; ấy l� chưa kể đến đất của Nh� nước, m� to�n bộ lịch sử đối nội của nước cộng h�a đều xoay quanh n�. 6. Nghĩa vụ bảo vệ v� gi�p đỡ lẫn nhau của c�c th�nh vi�n thị tộc. Lịch sử th�nh văn chỉ cho ta thấy những vết t�ch của việc đ�: Nh� nước La M� ngay từ đầu đ� tỏ r� lực lượng h�ng mạnh của m�nh, đến nỗi quyền bảo vệ chống lại mọi sự l�m hại đ� được chuyển v�o tay n�. Khi Appius Claudius bị bắt, to�n thể thị tộc, kể cả những người c� tư th� với �ng, đều để tang. V�o thời chiến tranh Punic lần thứ hai, c�c thị tộc đ� li�n kết với nhau để chuộc lại những th�nh vi�n của m�nh bị bắt l�m t� binh; viện nguy�n l�o đã cấm họ l�m điều đ�. 7. Quyền mang t�n thị tộc. N� tồn tại đến tận thời đế chế; c�c n� lệ được giải ph�ng cũng được ph�p lấy t�n theo thị tộc của chủ cũ, nhưng kh�ng được hưởng c�c quyền của th�nh vi�n thị tộc. 8. Quyền thu nhận người ngo�i v�o trong thị tộc. Điều n�y được thực hiện th�ng qua việc nhận con nu�i của c�c gia đ�nh (giống như người Indian). 9. Quyền bầu cử v� b�i miễn thủ lĩnh th� kh�ng c� chỗ n�o nhắc đến cả. Nhưng từ những ng�y đầu ti�n của Rome, mọi chức vụ - từ vua trở xuống - đều được bầu l�n hoặc cử ra, v� v� những thầy tu của c�c curia đều được ch�nh c�c curia n�y bầu l�n; n�n ta c� thể cho l� với c�c thủ lĩnh thị tộc th� cũng thế, tuy nhi�n việc bầu những người trong c�ng một gia đ�nh v�o chức ấy c� lẽ cũng l� th�ng lệ rồi. Đ� l� c�c chức năng của thị tộc La M�. Trừ việc đ� chuyển hẳn sang chế độ phụ quyền, th� những điều tr�n giống hệt với thị tộc Iroquois; ở đ�y ta cũng thấy �người Iroquois lộ ra r� r�ng�. [C� thể n�i l�n sự nhầm lẫn c�n tồn tại đến nay về vấn đề thị tộc La M�, ở cả những sử gia h�ng đầu của ch�ng ta, chỉ bằng một v� dụ. Trong cuốn s�ch về c�c họ của người La M� ở thời cộng h�a v� thời Augustus (�Nghi�n cứu lịch sử La M�4, Berlin, 1864, t. I, tr. 8-11), Mommsen c� viết:

“Các tên thị tộc thuộc về mọi thành viên nam giới của thị tộc đó, tất nhiên là trừ nô lệ, nhưng vẫn bao gồm những người được thị tộc thu nhận hoặc bảo vệ; các tên ấy còn dành cho cả nữ giới nữa... Bộ lạc (ở đây Mommsen dịch từ gens thành “bộ lạc”) là... một tập thể sinh ra từ một dòng dõi chung (hoặc là có thật, hoặc là giả định, thậm chí còn được bịa ra nữa), gắn bó với nhau bởi các ngày hội chung, những nghi thức tang lễ chung, và quyền thừa kế chung; tất cả những ai có quyền tự do cá nhân, do đó có cả phụ nữ, đều có quyền và bổn phận gia nhập. Cái khó là xác định tên thị tộc của những phụ nữ đã có chồng. Chừng nào mà đàn bà chỉ được phép kết hôn với một người cùng thị tộc, thì vấn đề đó không có; và có bằng chứng rằng trong một thời kì dài, phụ nữ khó lấy chồng ở ngoài thị tộc của mình hơn, so với lấy chồng trong cùng thị tộc; vì rằng cái quyền kết hôn ngoài thị tộc - gentis enuptio - này, mãi tới thế kỉ VI5 vẫn là một đặc quyền, được xem như một phần thưởng... Nhưng khi đã có những cuộc kết hôn ngoài thị tộc như thế, thì trong những thời xưa nhất, người đàn bà hẳn là phải chuyển sang thị tộc của chồng mình. Không nghi ngờ gì nữa, trong chế độ hôn nhân mang tính tôn giáo thời xưa, nữ giới hoàn toàn tham gia vào những quan hệ pháp lí và tôn giáo trong cộng đồng của chồng, và rời bỏ cộng đồng của chính mình. Ai cũng biết là người phụ nữ đã có chồng sẽ mất quyền thừa kế và quyền để lại tài sản, đối với những thành viên của thị tộc mình; nhưng lại có được các quyền đó đối với chồng con, cũng như các thành viên khác của thị tộc nhà chồng. Và nếu đã được chồng mình thu nhận và nhập vào gia đình của chồng, thì lẽ nào người phụ nữ ấy vẫn còn ở ngoài thị tộc của chồng được?”

Vậy Mommsen khẳng định l� phụ nữ La M�, nếu thuộc một thị tộc n�o đ�, th� ban đầu chỉ được ph�p kết h�n trong thị tộc của m�nh th�i; do đ�, thị tộc La M� theo chế độ nội h�n, chứ kh�ng phải ngoại h�n. Quan điểm n�y, m�u thuẫn với mọi bằng cớ từ c�c d�n tộc kh�c, chủ yếu - nếu kh�ng phải ho�n to�n - dựa v�o một đoạn văn g�y nhiều tranh c�i của Titus Livius (quyển XXXIX, ch. XIX); theo đ� th� v�o năm 568 t�nh từ khi c� Rome, tức l� năm 186 trước C�ng nguy�n, viện nguy�n l�o ra lệnh:

“Uti Feceniae Hispalae datio, deminutio, gentis enuptio, tutoris optio item esset quasi ei vir testamento dedisset; utique ei ingenuo nubere liceret, neu quid ei qui eam duxisset, ob id fraudi ignominiaeve esset”, nghĩa là “Fecenia Hispala có quyền sử dụng và giảm bớt tài sản của mình, có quyền kết hôn ở ngoài thị tộc và chọn cho mình một người đỡ đầu, giống hệt những quyền mà người chồng quá cố đã trao lại cho bà ta bằng di chúc; tức là bà ta được phép lấy một người tự do làm chồng, và đó không phải là một hành vi xấu xa hay đáng hổ thẹn đối với người cưới bà ta”

Kh�ng nghi ngờ g� nữa, ở đ�y viện nguy�n l�o đ� c�ng nhận rằng Fecenia, một nữ n� lệ đ� được giải ph�ng, c� quyền kết h�n ngo�i thị tộc. V� cũng kh�ng nghi ngờ g� nữa, người chồng c� quyền - theo như đoạn văn n�i tr�n - cho ph�p vợ m�nh t�i h�n ở ngo�i thị tộc, sau khi m�nh chết đi. Nhưng l� ở ngo�i thị tộc nào? Nếu người đ�n b� phải kết h�n trong thị tộc, như Mommsen giả thiết, th� người ấy vẫn ở lại thị tộc m�nh sau khi lấy chồng. Nhưng trước hết, t�nh chất �nội h�n� ấy của thị tộc lại ch�nh l� c�i cần chứng minh. Thứ nữa, nếu nữ giới chỉ được kết h�n trong thị tộc, th� nam giới cũng phải l�m vậy, kh�ng th� họ t�m đ�u ra vợ. Như vậy, t�nh h�nh l� người đ�n �ng, bằng di ch�c, c� thể trao cho vợ m�nh c�i quyền m� ch�nh �ng ta cũng kh�ng c� v� kh�ng thể d�ng: ta gặp phải một điều v� nghĩa về mặt ph�p l�. Mommsen cũng cảm thấy thế, n�n �ng ta giả định:

“muốn kết hôn ngoài thị tộc một cách hợp pháp, thì cần có sự đồng ý, không chỉ của thủ lĩnh thị tộc, mà còn của mọi thành viên thị tộc” (trang 10, chú thích, sách đã dẫn*)

Giả định đ�, trước hết l� rất liều lĩnh, thứ nữa l� m�u thuẫn trực tiếp với những lời r� r�ng trong đoạn văn tr�n. Viện nguy�n l�o đ� thay mặt chồng của Fecenia m� cho b� ta quyền đ�, r� r�ng l� họ kh�ng cho Fecenia nhiều hơn hay �t hơn, so với quyền m� chồng của b� ta c� thể trao cho vợ m�nh; m� đ� c�n l� một quyền tuyệt đối, kh�ng bị giới hạn g� cả. V� thế, nếu người đ�n b� sử dụng quyền đ�, th� chồng mới của b� ta cũng kh�ng v� thế m� phải chịu thiệt. Viện nguy�n l�o thậm ch� c�n lệnh cho c�c quan chấp ch�nh v� quan tư ph�p, trong hiện tại v� tương lai, theo d�i để việc n�i tr�n kh�ng dẫn tới bất k� hậu quả bất c�ng n�o đối với Fecenia. Do đ�, giả định của Mommsen xem ra ho�n to�n kh�ng thể chấp nhận được. Hoặc l� giả định rằng người đ�n b� kết h�n với một người thuộc thị tộc kh�c, nhưng vẫn ở lại trong thị tộc trước kia của m�nh. Như vậy, theo đoạn văn n�i tr�n, người chồng c� quyền cho ph�p vợ m�nh kết h�n ở ngo�i thị tộc của ch�nh người vợ. Điều n�y nghĩa l� �ng ta c� quyền xử l� c�c c�ng việc của một thị tộc m� m�nh ho�n to�n kh�ng phải l� một th�nh vi�n. Điều n�y v� l� r�nh r�nh, đến nỗi kh�ng cần ph� th�m lời n�o nữa. Vậy th� chỉ c�n một giả thiết: l�c đầu, người đ�n b� đi lấy chồng ở thị tộc kh�c, v� do đ� m� lập tức chuyển sang thị tộc của chồng; như ch�nh Mommsen đ� thừa nhận tr�n thực tế, về những trường hợp như vậy. Thế th� mọi thứ đều trở n�n r� r�ng. Người đ�n b�, do kết h�n m� rời bỏ thị tộc cũ của m�nh v� nhập v�o thị tộc của chồng, c� một vị tr� đặc biệt trong thị tộc mới ấy. C� ta quả l� th�nh vi�n, nhưng lại kh�ng c� quan hệ huyết tộc đối với thị tộc đ�. Nhờ được thu nhận l�m th�nh vi�n do kết h�n, c� ta đ� ho�n to�n tho�t khỏi việc cấm kết h�n trong nội bộ thị tộc n�i tr�n, hơn nữa c�n được thừa kế t�i sản khi chồng m�nh chết đi. Vậy, c�i luật lệ buộc người đ�n b� ấy phải kết h�n với một người c�ng thị tộc với chồng trước của m�nh, chứ kh�ng phải ai kh�c, để t�i sản đ� vẫn ở lại trong thị tộc, chẳng phải l� rất tự nhi�n ư? V� nếu c� ngoại lệ, th� c�n ai đủ thẩm quyền để trao n� cho b� ta, nếu kh�ng phải l� ch�nh người chồng, cũng l� người đ� để lại t�i sản cho vợ m�nh? Khi lập di ch�c để trao t�i sản cho vợ, v� cho ph�p vợ chuyển n� sang thị tộc kh�c, nhờ kết h�n hay do kết h�n; th� của cải n�y l�c ấy vẫn thuộc về người chồng, vậy l� thực ra �ng ta chỉ đang định đoạt t�i sản của m�nh m� th�i. C�n về bản th�n người vợ v� quan hệ của b� ta với thị tộc nh� chồng, th� cũng ch�nh người chồng đ� đưa vợ v�o thị tộc của m�nh, bằng một h�nh động tự nguyện: ấy l� kết h�n; n�n nếu �ng ta c� thẩm quyền để cho ph�p vợ m�nh t�i gi� v� chuyển sang thị tộc kh�c, th� điều đ� cũng l� tự nhi�n th�i. T�m lại, ngay khi ta vứt bỏ c�i quan niệm k� qu�i về chế độ nội h�n của thị tộc La M�, v� - giống như Morgan - coi l� n� theo chế độ ngoại h�n; th� vấn đề sẽ trở n�n đơn giản v� dễ hiểu. C�n một giả định cuối c�ng, cũng được người ta b�nh vực, v� c� lẽ được nhiều người b�nh vực nhất. Theo đ�, đoạn văn của Titus Livius chỉ c� nghĩa l�

“các nô tì được giải phóng (libertae), nếu không được phép đặc biệt, thì không thể e gente nubere (nghĩa là “kết hôn ngoài thị tộc”), hay có bất kì hành vi nào capitis deminutio minima6; không thì người đó sẽ phải ra khỏi thị tộc” (Lange: “La Mã thời cổ”7, Berlin, 1856, t. I, tr. 195; trong đó viện dẫn Huschke để giải thích đoạn văn của Titus Livius)

Nếu giả thiết đ� l� đ�ng, th� n� cũng kh�ng chứng minh được g� về địa vị của phụ nữ La M� tự do, v� c�ng kh�ng thể đặt vấn đề l� họ bị buộc phải kết h�n trong thị tộc. Người ta chỉ gặp th�nh ngữ enuptio gentis ở đ�ng đoạn văn đ�, c�n trong tất cả s�ch vở La M� th� kh�ng gặp ở chỗ n�o kh�c nữa, từ enubere (nghĩa l� �kết h�n với người ngo�i�) chỉ xuất hiện c� ba lần, cũng trong t�c phẩm của Titus Livius, nhưng kh�ng phải l� khi n�i về thị tộc. C�i � kiến k� cục rằng phụ nữ La M� chỉ được lấy chồng trong thị tộc, th� ho�n to�n do đoạn văn đ� m� ra. Nhưng quan điểm đ� kh�ng đứng vững được. Thật thế, hoặc l� đoạn văn của Titus Livius chỉ n�i về c�c hạn chế đặc biệt đối với những nữ n� lệ được giải ph�ng, vậy n� kh�ng chứng minh được g� về những phụ nữ tự do (ingenuae); hoặc l� n� c� n�i về phụ nữ tự do, v� như vậy th� n� chứng minh điều ngược lại: theo th�ng lệ, người đ�n b� được ph�p lấy chồng ngo�i thị tộc, nhưng phải chuyển sang thị tộc của chồng; điều n�y vẫn đối lập với Mommsen v� ủng hộ cho Morgan.] Gần ba thế kỉ sau khi La M� ra đời, c�c tập đo�n thị tộc vẫn c�n mạnh đến nỗi một thị tộc qu� tộc, cụ thể l� thị tộc Fabia, c� thể - với sự cho ph�p của viện nguy�n l�o - tự m�nh tiến h�nh cuộc chinh phạt th�nh phố l�ng giềng Veii. 306 người Fabia ra trận v� gần như chết sạch v� một trận phục k�ch, chỉ c�n một thiếu ni�n sống s�t nối d�i thị tộc ấy. Như đ� n�i, mười thị tộc hợp th�nh b�o tộc, được người La M� gọi l� curia, v� c� những chức năng x� hội quan trọng hơn b�o tộc Hi Lạp. Mỗi curia đều c� những nghi lễ t�n gi�o, đền thờ v� thầy tế ri�ng; to�n bộ c�c thầy tế hợp th�nh một trong những đo�n ph�p sư La M�. Mười curia hợp th�nh một bộ lạc, bộ lạc n�y c� lẽ cũng giống c�c bộ lạc Latin kh�c, l�c đầu cũng c� một thủ lĩnh được bầu ra, c� thủ lĩnh qu�n sự v� tăng lữ tối cao. Ba bộ lạc hợp th�nh nh�n d�n La M�, Populus Romanus. Vậy, kh�ng ai c� thể trở th�nh c�ng d�n La M�, trừ khi người đ� l� th�nh vi�n của một thị tộc, do đ� cũng l� th�nh vi�n của một b�o tộc v� một bộ lạc. Thể chế quản l� đầu ti�n của nh�n d�n La M� l� như sau: C�c c�ng việc chung th� ban đầu l� do viện nguy�n l�o quản l�; như Mommsen đ� nhận x�t đ�ng đắn trước ti�n, n� bao gồm c�c thủ lĩnh của ba trăm thị tộc, v� l� những người c� tuổi n�n họ được gọi l� cha, tức l� patres; v� họ họp th�nh viện nguy�n l�o (senate; do chữ senex, nghĩa l� �người gi� cả�, m� ra). Ở đ�y cũng vậy, tục lệ bầu cho những người trong c�ng một gia đ�nh ở mỗi thị tộc đ� đẻ ra một tầng lớp qu� tộc thế tập; những gia đ�nh n�y tự gọi m�nh l� �qu� tộc�, v� đ�i được độc quyền tham gia viện nguy�n l�o cũng như nắm c�c chức vụ kh�c. Dần dần, nh�n d�n đ� chấp nhận y�u cầu đ�, v� n� biến th�nh một quyền ch�nh thức; điều n�y xuất hiện trong truyền thuyết về việc Romulus đ� trao danh vị qu� tộc v� c�c đặc quyền qu� tộc cho những nguy�n l�o đầu ti�n v� con ch�u của họ. Cũng như boule ở Athens, viện nguy�n l�o c� quyền quyết định tối hậu trong nhiều c�ng việc, c� quyền thảo luận trước về c�c vấn đề quan trọng, nhất l� c�c đạo luật mới. C�c đạo luật ấy lại được th�ng qua bởi đại hội nh�n d�n, được gọi l� comitia curiata (đại hội c�c curia). Quần ch�ng nh�n d�n họp lại theo từng curia, v� trong mỗi curia th� c� thể l� theo từng thị tộc; mỗi curia được bỏ một phiếu khi biểu quyết. Đại hội c�c curia th�ng qua hoặc b�c bỏ mọi đạo luật; bầu ra c�c vi�n chức cao cấp, kể cả rex (được coi l� �vua�); tuy�n chiến (nhưng viện nguy�n l�o th� k� h�a ước); v� với tư c�ch t�a �n tối cao, c� quyền quyết định trong mọi trường hợp kết �n tử h�nh một c�ng d�n La M�, nếu c�c b�n hữu quan kh�ng �n. Cuối c�ng, b�n cạnh viện nguy�n l�o v� đại hội nh�n d�n, c�n c� rex; chức vụ n�y ho�n to�n giống với basileus ở Hi Lạp, v� tuyệt nhi�n kh�ng phải l� �ng vua gần như chuy�n chế m� Mommsen từng m� tả1*. Rex l� thủ lĩnh qu�n sự, ph�p sư tối cao, v� l� ch�nh �n trong một số vụ xử nhất định. �ng ta kh�ng c� quyền hạn d�n sự n�o, cũng như kh�ng c� quyền g� đối với sinh mạng, t�i sản v� tự do của c�ng d�n; trừ khi ch�ng bắt nguồn từ quyền giữ g�n kỉ luật của một thủ lĩnh qu�n sự, hay quyền thi h�nh �n của quan ch�nh �n. Rex kh�ng phải l� chức vụ thế tập; ngược lại, �ng ta được đại hội c�c curia bầu l�n, c� thể l� theo đề cử của người tiền nhệm, rồi được l�m lễ nhậm chức trọng thể ở lần đại hội thứ hai. Rex cũng c� thể bị c�ch chức; số phận của Tarquinius Superbus đ� chứng tỏ điều đ�. Giống như người Hi Lạp ở thời đại anh h�ng, người La M� - ở thời của những người được gọi l� �vua� đ� - cũng sống dưới chế độ d�n chủ qu�n sự, tr�n cơ sở thị tộc, b�o tộc v� bộ lạc; v� ph�t triển l�n từ những c�i đ�. D� c�c curia v� bộ lạc l� những tổ chức phần n�o mang t�nh nh�n tạo, th� ch�ng vẫn được h�nh th�nh tr�n những kiểu mẫu x�c thực v� nguy�n thủy, của c�i x� hội đ� sinh ra ch�ng v� vẫn c�n v�y quanh ch�ng từ mọi ph�a. V� d� bọn qu� tộc nguy�n thủy đ� c� được chỗ đứng vững chắc, d� c�c rex cố gắng mở rộng dần quyền lực của m�nh, th� điều đ� vẫn kh�ng l�m thay đổi t�nh chất cơ bản ban đầu của thể chế, v� đ� l� c�i quan trọng. Trong l�c đ�, ở th�nh Rome v� l�nh thổ La M� - vốn được mở rộng nhờ việc x�m lược - th� d�n số đ� tăng l�n, một phần do việc nhập cư, phần kh�c l� do c� th�m d�n cư từ c�c v�ng bị chinh phục, chủ yếu l� c�c xứ Latin. Tất cả những c�ng d�n mới n�y của Nh� nước (vấn đề những người được bảo hộ8 th� ta tạm g�c lại) đều ở ngo�i c�c thị tộc, curia v� bộ lạc; do đ� họ kh�ng phải l� một phần của Populus Romanus, tức l� nh�n d�n La M� đ�ch thực. Họ c� tự do c� nh�n, c� thể sở hữu ruộng đất; phải nộp thuế, v� l�m nghĩa vụ qu�n sự. Nhưng họ kh�ng c� quyền giữ chức vụ g�, kh�ng được tham gia đại hội c�c curia, cũng kh�ng được dự c�c cuộc ph�n ph�t đất đai do Nh� nước chiếm được. Họ họp th�nh tầng lớp b�nh d�n (plebs), kh�ng được hưởng c�c quyền ch�nh trị. Do d�n số ng�y c�ng tăng, lại được huấn luyện qu�n sự v� c� vũ trang, b�nh d�n đ� trở th�nh mối đe dọa lớn đối với Populus xưa kia, nay đ� ho�n to�n cấm dung nạp người ngo�i. Hơn nữa, ruộng đất đ� được chia kh� đều giữa Populus v� b�nh d�n, c�n của cải c�ng thương nghiệp - d� chưa ph�t triển lắm - lại chủ yếu nằm trong tay b�nh d�n. C�i b�ng tối d�y đặc bao phủ to�n bộ lịch sử nguy�n thủy c� t�nh huyền thoại của La M� - lại được l�m cho m� mịt hơn đ�ng kể, bởi những l� giải c� t�nh thực dụng v� duy l�, cũng như những m� tả theo kiểu đ� của c�c luật gia th�ng th�i, m� t�c phẩm của họ lại được d�ng l�m t�i liệu gốc - đ� khiến ta kh�ng thể n�i được g� chắc chắn về thời gian, diễn biến v� bối cảnh của cuộc c�ch mạng đ� lật đổ chế độ thị tộc cũ. Chỉ c� thể khẳng định: nguy�n nh�n của cuộc c�ch mạng ấy l� cuộc đấu tranh giữa Populus v� b�nh d�n. Thể chế mới, được cho l� do rex Servius Tullius lập ra, dựa theo kiểu mẫu Hi Lạp - nhất l� Solon - đ� lập ra một đại hội nh�n d�n mới, trong đ� cả Populus v� b�nh d�n - t�y theo việc họ c� hay kh�ng l�m nghĩa vụ qu�n sự - đều được hoặc kh�ng được tham gia, kh�ng ph�n biệt g� cả. Tất cả đ�n �ng c� khả năng cầm vũ kh� được chia th�nh s�u đẳng cấp, dựa theo t�i sản của họ. Mức t�i sản tối thiểu cho năm đẳng cấp đầu l�: 1) 100.000 as, 2) 75.000 as, 3) 50.000 as, 4) 25.000 as, 5) 11.000 as; theo Dureau de la Malle, ch�ng lần lượt ứng với 14.000, 10.500, 7.000, 3.600, 1.570 mark. Đẳng cấp thứ s�u, tức tầng lớp v� sản, gồm những người �t của cải hơn, được miễn nghĩa vụ qu�n sự v� miễn đ�ng thuế. Trong đại hội nh�n d�n mới, tức l� đại hội c�c centuria (comitia centuriata), c�c c�ng d�n đều đứng theo đội h�nh qu�n sự th�nh từng đội, v�o c�c centuria của m�nh; mỗi centuria c� 100 người, v� được bỏ một phiếu khi biểu quyết. Đẳng cấp thứ nhất c� 80 centuria, đẳng cấp thứ hai: 22, đẳng cấp thứ ba: 20, đẳng cấp thứ tư: 22, đẳng cấp thứ năm: 30, đẳng cấp thứ s�u cũng g�p 1 centuria để gọi l� c� mặt. Th�m v�o đ� l� 18 centuria của c�c kị sĩ, được chọn trong số những người gi�u nhất; tổng cộng l� 193, muốn c� đa số th� cần 97 phiếu. Nhưng chỉ ri�ng kị sĩ v� đẳng cấp thứ nhất đ� c� cả thảy 98 phiếu, tức l� đa số; nếu họ nhất tr� với nhau, th� chẳng cần t�nh đến những người kh�c nữa: họ đ� nắm được quyền quyết định, v� sẽ m�i như vậy. Đại hội c�c centuria mới n�y đ� nắm lấy mọi quyền ch�nh trị của đại hội c�c curia trước đ�y, trừ v�i quyền lợi danh nghĩa. C�c curia, v� những thị tộc hợp th�nh ch�ng, đều do đ� m� tho�i h�a th�nh c�c đo�n thể tư nh�n v� t�n gi�o, giống như ở Athens, v� tiếp tục sống vất vưởng như thế trong một thời gian d�i; c�n đại hội c�c curia th� mau ch�ng bị t� liệt. Để loại trừ ba bộ lạc th�n tộc cũ khỏi Nh� nước, bốn bộ lạc khu vực đ� được lập ra, mỗi bộ lạc mới n�y ở một khu trong th�nh v� được hưởng một số quyền lợi ch�nh trị. Vậy l� ở La M� cũng thế, trước khi x�a bỏ c�i gọi l� vương quyền, th� c�i trật tự x� hội cũ - dựa tr�n quan hệ huyết thống giữa c�c c� nh�n - đ� bị ph� bỏ, thay v�o đ� l� một thể chế Nh� nước mới mẻ v� ho�n chỉnh, dựa tr�n sự ph�n chia địa phương v� sự ch�nh lệch về t�i sản. Ở đ�y, quyền lực đ� được tập trung v�o tay những c�ng d�n được l�m nghĩa vụ qu�n sự; để chống lại kh�ng chỉ n� lệ, m� cả những người gọi l� �v� sản�, tức l� những người kh�ng được l�m nghĩa vụ qu�n sự v� kh�ng c� vũ trang. Việc trục xuất rex cuối c�ng - kẻ đ� tiếm đoạt một vương quyền thật sự - l� Tarquinius Superbus, v� việc thay rex bằng hai thủ lĩnh qu�n sự (quan chấp ch�nh) c� quyền lực giống nhau (như ở người Iroquois), đơn thuần l� một bước ph�t triển hơn nữa của chế độ mới n�y. Ch�nh trong chế độ ấy, to�n bộ lịch sử của nước Cộng h�a La M� đ� diễn ra, với tất cả những cuộc đấu tranh giữa qu� tộc v� b�nh d�n để gi�nh giật c�c chức vụ v� chia ch�c ruộng đất của Nh� nước, v� việc bọn qu� tộc cuối c�ng bị h�a tan v�o c�i giai cấp mới của những kẻ lắm tiền nhiều ruộng. Bọn n�y đ� dần nuốt hết ruộng đất của n�ng d�n, vốn đ� bị nghĩa vụ qu�n sự l�m cho ph� sản; ch�ng đ� d�ng lao động của n� lệ để canh t�c tr�n những điền trang lớn, c� được do việc th�u t�m ruộng đất; ch�ng đ� l�m cho d�n số nước � bị vơi đi, do đ� đ� mở rộng cửa kh�ng chỉ cho đế chế, m� c�n cho những kẻ kế thừa n� nữa: đ� l� những người Germania d� man.

Chú thích của Engels

1* Từ Latin rex đồng nghĩa với từ righ (trưởng bộ lạc) trong tiếng Celt-Ireland, và với từ reiks trong tiếng Goth; từ đó, ban đầu cũng giống với từ Fürst trong tiếng Đức (nghĩa là “người đứng đầu”, cũng như từ first trong tiếng Anh, hay từ förste trong tiếng Đan Mạch), có nghĩa là “trưởng thị tộc” hay “trưởng bộ lạc”. Điều này được chứng minh bởi sự kiện sau: từ thế kỉ IV, người Goth đã có một từ riêng để chỉ người về sau được gọi là “vua”, thủ lĩnh quân sự của cả một bộ tộc: thiudans. Ở bản dịch Kinh thánh của Ulfilas, Artaxerxes và Herod không bao giờ được gọi là reiks, mà là thiudans; đế chế của hoàng đế Tiberius thì không được gọi là reiki, mà là thiudinassus. Với tên gọi thiudans của người Goth, hoặc như ta vẫn dịch nhầm tên của vua Thiudareiks thành Theodoric hay Dietrich, thì hai tên gọi trên đã hợp thành một.

Chú thích của người dịch

1 Tiếng Latin theo đúng nguyên bản, có nghĩa là "gò mả của thị tộc".

2 Tiếng Latin theo đúng nguyên bản, có nghĩa là "ngày lễ thiêng của thị tộc".

3 Ở bản in năm 1884, đoạn "khó có thể" được ghi là "không nhất thiết".

4 Tựa gốc tiếng Đức: "Römische Forschungen".

5 Đây là tính từ khi Rome ra đời, tức là từ năm 753 trước Công nguyên.

6 Tiếng Latin theo đúng nguyên bản, có nghĩa là "làm mất quyền lợi gia đình".

7 Tựa gốc tiếng Đức: "Römische Alterthümer".

8 Tức là những người không có đầy đủ quyền công dân ở La Mã thời cổ, gọi là cliens. Về mặt pháp lí, họ phụ thuộc vào một người chủ bảo hộ cho mình, gọi là patronus.

[Chương trước] [Mục lục] [Chương sau]

Thư viện | K. Marx - F. Engels