Xơ Vữa động Mạch Não: Dấu Hiệu, Cách điều Trị Và Dự Phòng

Xơ vữa động mạch não là bệnh tiến triển từ từ trong nhiều năm, thậm chí hàng chục năm, cuối cùng dẫn đến hẹp hoặc tắc động mạch, gây nhiều bệnh lý nguy hiểm như hội chứng mạch vành cấp, tai biến mạch não. Xơ vữa động mạch não hình thành như thế nào? Do các yếu tố nào tác động? Phòng ngừa và điều trị như thế nào tập trung và hiệu quả nhất? Bài viết dưới đây sẽ cung cấp lời giải cho những câu hỏi trên của bạn.

Mục lục

• Quá trình hình thành xơ vữa động mạch não
  • Cơ chế bệnh sinh xơ vữa động mạch
  • Bệnh động mạch cảnh là gì?
• Xơ vữa mạch máu não và đột quỵ
• Nguyên nhân gây xơ vữa động mạch não
• Dấu hiệu nhân biết xơ vữa động mạch não
• Các phương pháp chẩn đoán xơ vữa động mạch
  • Siêu âm
  • Chụp mạch máu cắt lớp vi tính (Computed tomographic angiography)
  • Chụp cộng hưởng từ mạch máu (Magnetic resonance angiography)
  • Chụp mạch máu số hóa xóa nền (Digital subtraction angiography)
• Điều trị xơ vữa động mạch não
  • Thay đổi lối sống
  • Sử dụng thuốc
  • Phẫu thuật bóc nội mạc động mạch cảnh
  • Đặt stent động mạch cảnh

Quá trình hình thành xơ vữa động mạch não

Đầu tiên là những tổn thương của lớp tế bào nội mạc. Những tế bào nội mạc tổn thương giảm khả năng sản xuất nitric oxid (NO). NO được coi là chất chống xơ vữa động mạch nội sinh quan trọng nhất.

Sau khi tế bào nội mô bị tổn thương là sự bám dính của các tiểu cầu, tế bào đơn nhân và đại thực bào có thụ thể cho Cholesterol-LDL bị oxy hoá.

Vì thế, chúng sẽ bắt giữ các phân tử này rồi biến đổi thành các tế bào bọt, các tế bào sau này sẽ thâm nhiễm vào thành mạch. Các tế bào cơ trơn sẽ di chuyển từ lớp áo giữa ra lớp nội mạc và tạo nên mảng xơ vữa. Khi có nhiều mảng xơ vữa hơn ở thành mạch, động mạch não trở nên hẹp và xơ cứng. Quá trình này gọi là xơ vữa động mạch.

Như vậy, tổn thương của tế bào nội mạc là điều kiện tiên quyết khởi động cho quá trình hình thành và phát triển của xơ vữa động mạch.

Cơ chế bệnh sinh xơ vữa động mạch

Bình thường lớp nội mạc mang điện tích âm nên các thành phần hữu hình của máu bị đẩy xa không bị ngưng kết, lắng đọng. Khi bị xơ vữa động mạch sẽ làm gia tăng tính thấm của tế bào nội mạc đối với cholesterol tỷ trọng rất thấp và tỷ trọng thấp, rối loạn hoạt tính của những tế bào cơ trơn trong thành động mạch và lipoprotein lipase, dẫn đến hậu quả rối loạn cân bằng dòng lipoprotein, dòng vào tế bào cao hơn dòng ra khỏi tế bào gây ứ trệ và tích lũy mỡ ở thành động mạch.

Xơ vữa động mạch não xảy ra chủ yếu ở các động mạch lớn và ở những nơi có áp lực cao. Các tổn thương thường định vị ở các vùng có dòng xoáy, trên các chỗ chia đôi, chỗ gấp khúc nơi sinh ra các tuần hoàn bàng hệ.

Mảng xơ vữa không bao giờ xảy ra đơn độc mà có nhiều chỗ trên động mạch và xảy ra cùng lúc trên nhiều động mạch.

Sự thay đổi hướng dòng chảy kéo theo rối loạn dòng chảy tại chỗ phân chia, gây những luồng chảy đập vào hành cảnh gây dòng chảy xoáy dễ tạo điều kiện hình thành tổn thương xơ vữa.

Bệnh động mạch cảnh là gì?

Động mạch cảnh xuất phát từ động mạch chủ ở trong ngực, đi lên cổ và phân nhánh vào não nằm trong sọ. Chức năng của động mạch cảnh là cung cấp máu cho não. Khi động mạch cảnh trở nên hẹp hoặc tắc nghẽn thì được gọi là bệnh động mạch cảnh.

Xơ vữa mạch máu não và đột quỵ

Xơ vữa động mạch não là một trong những nguyên nhân chính gây ra nhồi máu não. Xơ vữa động mạch não gây tắc mạch theo cơ chế như sau:

Lớp áo trong của thành mạch do xơ vữa động mạch bị tổn thương vữa xơ, tạo điều kiện thuận lợi cho việc kết dính tiểu cầu. Khi tiểu cầu bị kết dính, các yếu tố đông máu của tiểu cầu và huyết tương được huy động làm dính kết tiểu cầu và hồng cầu gây tắc các mạch lớn dần.

Giai đoạn đầu, cục tắc cấu tạo chủ yếu là tiểu cầu, không bền chắc và dễ bị tan đi, do đó bệnh nhân có thể hồi phục hoàn toàn trong 24 giờ, gọi là thiếu máu não thoáng qua.

Giai đoạn sau, khi hồng cầu bám vào cùng sợi tơ huyết; cấu trúc cục tắc trở nên bền vững. Nếu nó bị bong ra và đẩy lên não, sẽ gây tắc mạch não vì không tan trong máu. Nếu tuần hoàn bàng hệ nghèo nàn, tắc mạch não cục bộ gây nhồi máu não (đột quỵ) sẽ được hình thành.

Thông thường hơn, chính một mảnh của mảng xơ vữa hay cục máu đông, tách ra và trôi theo dòng máu, đi lên một động mạch nhỏ hơn trong não, làm tắc các mạch máu này và gây nên đột qụy.

Tuy nhiên cũng có khi các mảng không bong ra và cứ lớn phát triển dài lên phía trên, đi vào não, gây tắc các đường vào của mạch bàng hệ.

Nguyên nhân gây xơ vữa động mạch não

• Tăng cholesterol: Nồng độ cholesterol lipoprotein mật độ thấp (LDL) và nồng độ triglyceride cao sẽ trở thành các mảng xơ vữa bám vào thành động mạch, ngăn cản máu lưu thông lên não
• Huyết áp cao: Huyết áp cao tác động lên thành mạch khiến nội mạc tổn thương. Nội mạc suy yếu, nó không còn khả năng chống lại sự hình thành các mảng xơ vữa, ngược lại còn thu hút các cholesterol “xấu” cùng các tế bào bạch cầu, lâu dần sẽ hình thành các mảng xơ vữa động mạch.
• Tiểu đường: khi đường huyết tăng cao, độ nhớt của máu tăng sẽ làm tăng sự lắng đọng và bám dính của tế bào mỡ vào thành mạch, tạo nên các mảng xơ vữa và làm cho thành mạch bị hẹp dần lại.
• Chế độ ăn không lành mạnh: Thói quen ăn nhiều tinh bột, dầu mỡ khiến đường huyết và mỡ máu tăng, đều là những nguyên nhân gây xơ vữa động mạch
• Hút thuốc lá: Khói thuốc chứa nicotin – là chất kích thích, làm tăng nhịp tim và co dãn mạch, dẫn đến tăng huyết áp
• Uống rượu bia nhiều: Cồn là chất kích thích làm tăng huyết áp và gây tổn thương cho gan
• Thừa cân, béo phì: Trọng lượng cơ thể dư thừa làm tăng mỡ máu gây nên các bệnh tiểu đường, huyết áp cao
• Ăn quá nhiều muối: Nồng độ muối ( nồng độ dịch thể) trong cơ thể là ổn định. Khi ăn quá nhiều muối, cơ thể làm việc cân bằng nồng độ dịch thể bằng cách bổ sung nước khiến người ăn mặn uống nhiều nước. Điều này làm tăng dung lượng máu và tăng áp lực lên thành mạch gây nên huyết áp cao.

Dấu hiệu nhân biết xơ vữa động mạch não

Điều nguy hiểm là dấu hiệu đầu tiên của bệnh xơ vữa động mạch cảnh có thể là đột quỵ. Tuy nhiên, bạn có thể nhận được dấu hiệu cảnh báo sớm đột quỵ thông qua các cơn thiếu máu não thoáng qua (TIA).  Các triệu chứng của cơn thiếu máu não thoáng qua thường kéo dài vài phút đến 1 giờ sau đó bệnh nhân trở về bình thường và bao gồm các triệu chứng có thể nhận biết sau:

• Cảm giác yếu, tê, hay cảm giác kim châm một bên thân thể, chẳng hạn, ở tay hay ở chân.
• Không kiểm soát được vận động tay hay chân
• Không nhìn thấy gì ở một mắt (nhiều người mô tả triệu chứng này giống như thấy cửa sổ kéo xuống)
• Nói không rõ ràng hoặc khó nói
• Cảm giác như tê liệt một bên cơ thể.

Cơn thiếu máu não thoáng qua bạn không nên bỏ qua; chúng là một cảnh báo rằng đột quỵ thiếu máu cục bộ và chấn thương não vĩnh viễn có thể xuất hiện trong một tương lai gần. Bạn nên báo các triệu chứng này cho bác sĩ của bạn ngay.

Nếu bạn bị các dấu hiệu trên kéo dài nhiều giờ, hay chúng không biến mất trong 24 tiếng, có thể bạn đã bị đột quỵ, bạn nên gặp bác sĩ ngay.

Các phương pháp chẩn đoán xơ vữa động mạch

Siêu âm

Siêu âm động mạch cảnh đoạn ngoài sọ

Phương pháp này không xâm nhập, dễ thực hiện, ít tốn kém, độ an toàn cao và ngày càng được cải thiện. Tuy nhiên lại phụ thuộc nhiều vào kinh nghiệm của người thực hiện và chất lượng máy.

Siêu âm Doppler xuyên sọ (Transcranial Doppler Ultrasound)

Siêu âm Doppler khảo sát xuyên qua cấu trúc của xương sọ và đo được tốc độ dòng máu ở các động mạch nền não. Tuy vậy, sự chính xác của phương pháp siêu âm Doppler xuyên sọ phụ thuộc chủ yếu vào kiến thức và kinh nghiệm của người thao tác.

Siêu âm nội mạch (Intravascular ultrasound)

Siêu âm nội mạch là dùng đầu dò qua da, luồn vào lòng mạch, tới vị trí khảo sát bằng hệ thống thông luồng rất nhỏ và dây dẫn mỏng dưới hướng dẫn chất cản quang.

Tuy nhiên, đây là một kỹ thuật xâm nhập, dùng đầu dò đơn và nhiều loại với tần số cao, giá đắt nên phù hợp với đánh giá can thiệp mạch máu, đánh giá thay đổi thành mạch và biến chứng sau can thiệp. Thao tác bằng tay và đi qua tổn thương hẹp mang lại nguy cơ.

Chụp mạch máu cắt lớp vi tính (Computed tomographic angiography)

Đây là phương pháp chụp ảnh cắt lớp, với hỗ trợ của máy tính, dựa vào tính chất hấp thụ tia X của mạch máu. Kỹ thuật có độ tin cậy cao (sau chụp mạch máu cản quang), không xâm nhập, được ưa chuộng. Chi tiết giải phẫu trong và ngoài lòng mạch sẽ được phát hiện như vôi hóa, huyết khối.

Phương pháp này cũng có hạn chế là không có khả năng cung cấp dữ liệu sinh lý như vận tốc, hướng chảy như siêu âm, cộng hưởng từ mạch máu. Ở vùng vôi hóa nặng, bao hết chu vi, làm chùm tia khó xuyên, từ đó làm giảm chính xác khi dựng hình. Nguy cơ của chất phóng xạ và sử dụng thuốc cản quang gây độc cho thận hoặc phản ứng dị ứng.

Chụp cộng hưởng từ mạch máu (Magnetic resonance angiography)

Chụp cộng hưởng từ mạch máu là kỹ thuật hình ảnh mạch máu dùng cộng hưởng từ có khả năng hiện thị tuần hoàn trong và ngoài sọ. Đây là phương pháp không xâm nhập và không nguy hiểm cho bệnh nhân vì bức xạ hoặc chất cản quang đã được ion-hóa.

Nhược điểm của phương pháp này là phụ thuộc vào dòng máu từ trường nên dễ bị ảnh hưởng những điều kiện làm cản trở dòng máu phân lớp. Không chính xác, cho nhiễu ảnh ở những người mang kim loại. Ảnh hưởng của chuyển động. Dòng máu chảy chậm và hỗn loạn sẽ mất tín hiệu nên không phân biệt tắc hoàn toàn hay gần tắc.

Chụp mạch máu số hóa xóa nền (Digital subtraction angiography)

Chụp mạch máu số hóa xóa nền là một dạng đặc biệt của X/quang để kiểm tra dòng chảy ở lòng mạch, đặc biệt là quá trình cung cấp máu cho não của động mạch. Phương pháp dựa vào thu nhận hình ảnh chụp mạch trước và sau tiêm thuốc.

Chụp động mạch đòi hỏi có kinh nghiệm và điều kiện lý tưởng. Điều này bị hạn chế trong trường hợp cấp cứu. Là kỹ thuật xâm nhập, nguy cơ tiềm tàng nhồi máu não do thuyên tắc động mạch và chất cản quang. Biến chứng đáng ngại là đột quỵ não, với tần suất dưới 1% ngay cả đối với thầy thuốc có kinh nghiệm thực hiện.

Điều trị xơ vữa động mạch não

Mục tiêu trong điều trị xơ cứng động mạch não là ngăn ngừa đột quỵ. Phương pháp điều trị cụ thể phụ thuộc vào mức độ tắc nghẽn trong động mạch não.

Với những người có mức độ tắc nghẽn từ nhẹ đến trung bình thì mục tiêu của việc điều trị là làm chậm tiến độ quá trình xơ vữa động mạch và kiểm soát huyết áp, giảm cholesterol.

Thay đổi lối sống

Nguyên nhân gián tiếp gây ra xơ vữa động mạch hầu hết đến từ những thói quen ăn uống sinh hoạt không lành mạnh. Thay đổi lối sống có thể làm chậm tiến triển của xơ vữa động mạch cảnh. . Những biện pháp để làm giảm nguy cơ bệnh động mạch cảnh là giảm cân, thể dục đều đặn, và ăn thức ăn có ít chất béo bão hoà.

• Bỏ thuốc lá: Bước đầu tiên của người hút thuốc là bỏ hút vì chất nicotin trong thuốc lá gây phá hủy mạch máu, tạo điều kiện hình thành mảng xơ vữa động mạch.
• Ăn uống lành mạnh: Bổ sung chất xơ từ rau xanh, trái cây. Thay thế các chất béo bão hòa thành chất béo lành mạnh như dầu ô liu, dầu hướng dương. Không nên ăn các đồ  ăn chế biến sẵn như đồ ăn nhanh, đồ ăn đóng hộp, đồ chứa tinh bột tiêu hóa nhanh như bánh mì trắng, gạo trắng.
• Hạn chế rượu bia: Uống quá nhiều rượu bia sẽ làm tăng huyết áp, máu được bơm với lực mạnh hơn bình thường qua các động mạch. Về lâu dài gây cứng và dày thành động mạch, là yếu tố nguy cơ gây xuất hiện cơn đau thắt ngực và nhồi máu não.
• Tập thể dục thường xuyên: Tập thể dục thúc đẩy quá trình trao đổi chất, tiêu hao mỡ thừa giúp giảm cân, giảm huyết áp và phòng ngừa đột quỵ.
• Giảm cân: giảm cân giúp bạn kiểm soát nguy cơ xơ vữa động mạch, đồng thời cũng giúp bạn khỏe mạnh và tự tin hơn
• Hạn chế sử dụng muối: Người xơ vữa động mạch cảnh sẽ nhạy cảm với muối vì muối làm tăng huyết áp, không nên tiêu thụ quá 1.500 mg muối mỗi ngày.

Sử dụng thuốc

Ngoài việc ăn uống khoa học và luyện tập thể thao thường xuyên, bác sĩ có thể kê đơn cho bạn sử dụng thêm một số loại thuốc để kiểm soát huyết áp và giảm cholesterol như aspirin – để làm loãng máu, hay statins – để kiểm soát mỡ máu.

Điều quan trọng là các bạn phải được theo dõi thường xuyên, sát sao bởi vì xơ vữa động mạch cảnh có thể xấu đi theo thời gian, ngay cả khi không có triệu chứng.

Phẫu thuật bóc nội mạc động mạch cảnh

Phẫu thuật bóc nội mạc động mạch cảnh dùng trong trường hợp xơ vữa nặng có nguy cơ gây ra các biến chứng nguy hiểm. Các dấu hiệu nặng là bị TIA, đã bị đột quỵ, hay bị hẹp nặng động mạch cảnh nhưng không có triệu chứng.

Phẫu thuật này sẽ giúp lấy đi các mảng xơ vữa làm cho một động mạch rộng rãi và trơn láng trở lại. Phương pháp này sẽ rất an toàn và hiệu quả lâu dài nếu được một bác sĩ mổ giỏi trong những trung tâm chuyên khoa.

Đặt stent động mạch cảnh

Đặt stent động mạch cảnh (Carotid angioplasty and stenting) là một thủ thuật nhằm mở rộng lòng động mạch cảnh bị hẹp để phòng ngừa hay điều trị đột quỵ.

Đây là phương pháp không phẫu thuật, Bác sĩ thực hiện bằng cách đưa dụng cụ qua một lỗ chọc kim ở động mạch đùi đưa lên vị trí động mạch tổn thương, sau đó mở rộng lòng động mạch cảnh bị hẹp, ép mảng vữa xơ vào thành động mạch, tái lập lưu thông dòng máu lên não.

Phương pháp này được chỉ định cho những bệnh nhân có hẹp động mạch cảnh mức độ nặng (hẹp từ 70% trở lên) có hoặc chưa có triệu chứng của nhồi máu não hoặc cơn thiếu máu não cục bộ tạm thời thoáng qua.

Đây là một can thiệp nội mạch với ưu thế ít xâm lấn, rút ngắn thời gian nằm viện đã được chứng minh so với phương pháp phẫu thuật bóc tách nội mạc động mạch cảnh.

Xơ vữa động mạch nếu không điều trị kịp thời sẽ đe dọa tính mạng và chất lượng cuộc sống của bạn. Do đó, khi có những triệu chứng nhẹ của xơ vữa động mạch cảnh (các cơn thiếu máu não thoáng qua) hãy gặp bác sĩ để được điều trị. Khi nghiêm túc thực hiện những thói quen tốt, kết hợp sử dụng đều đặn thuốc bác sĩ kê đơn ( nếu có ), tình trạng bệnh của bạn sẽ được kiểm soát, thậm chí thuyên giảm.