Bệnh Học Can đởm

Biên tập viên: Trần Tiến Phong

Đánh giá: Trần Trà My, Trần Phương Phương

Chức năng sinh lý tạng can và phủ đởm

Theo Kinh Dịch, tạng Can ứng với quẻ Chấn của Hậu thiên bát quái.

Tượng của quẻ Chấn là tiếng sấm sét, báo hiệu sự xuất hiện của vạn vật, của sự sống.

Là báo hiệu sự đánh thức, khẳng định mùa đông đi qua, mùa xuân tới với sự sống bắt đầu. Do đó, tạng Can chủ về mùa xuân, mùa mà vạn vật trỗi dậy, cây cỏ bắt đầu xanh tươi, chủ vệ mộc, chủ về sự sinh. Vì tạng Thận (ứng với quẻ Khảm) thuộc Thủy, là nguồn gốc của sự sống cho nên Thận Thủy hàm dưỡng Can Mộc.

Quẻ tượng trưng cho sấm sét, làm chấn động mọi vật, mọi loài. Do đó, Can chủ thịnh nộ.

Mọi vật, mọi loài đều xuất ra ở Chấn. Do đó, Can chủ sự khởi động, chủ sự vận động. Vì thế trong châu thân, phần cân do Can làm chủ.

Sấm sét và gió là hiện tượng tự nhiên của trời đất. Người xưa cho rằng sấm sét khởi động rồi thì gió sẽ trỗi lên. Do đó Can chủ sinh phong. Gió đến thì xua tan mây mù, băng giá và kết thúc bằng trời quang mây tạnh, làm cho sự vật hoạt động đạt đến cái tốt đẹp nhất. Ứng với trong cơ thể con người, Can làm cho mọi hoạt động của các tạng, phủ, khí, huyết… đạt đến cái cần đến, cái tốt đẹp của nó. Vì thế, người xưa quy nạp chức năng sơ tiết thuộc vào Can, do Can làm chủ.

Theo Kinh Dịch, phủ Đởm ứng với quẻ Tốn của Hậu thiên bát quái. Quẻ được giải thích như sau:

Tượng của quẻ Tốn là gió. Gió và sấm sét là hiện tượng tự nhiên cùng xuất hiện. Sấm sét tượng cho quẻ Chấn (ứng với tạng Can). Do đó, người xưa cho là Can Đởm có quan hệ với nhau.

Gió đến xua tan mây mù băng giá, làm cho mọi hoạt động đều suôn sẻ, tốt đẹp. Do đó, như đã bàn ở tạng Can (quẻ Chấn), Can và Đởm còn chủ sự sơ tiết.

Chức năng sinh lý tạng can

Can chủ sơ tiết:

Can có tác dụng thăng phát (sơ), thấu tiết (tiết), chịu trách nhiệm về sự điều đạt khí cơ của bệnh nhân. Chức năng sinh lý này của tạng Can có ảnh hưởng rõ rệt đến tình trạng tâm sinh lý của cơ thể. Chức năng sơ tiết của Can nếu thông sướng điều đạt thì tâm trạng sảng khoái, người thấy nhẹ thênh. Còn ngược lại, khi chức năng này bị rối loạn, người bệnh cảm thấy bực dọc, dễ nổi giận, dễ cáu gắt.

Can tàng huyết:

Can có công năng dự trữ huyết dịch và điều tiết huyết lượng. Khi hoạt động thì huyết do Can tàng trữ được đem cung ứng cho các tổ chức khí quan có nhu cầu. Khi ngủ hoặc nghỉ ngơi thì huyết dịch lại trở về trú ở Can tạng. Do đó khi rối loạn chức năng này thì sẽ xuất hiện triệu chứng ngủ khó, xuất huyết.

Can chủ cân, tinh ba của nó thể hiện ở móng tay, móng chân:

Chức năng này của can chi phối toàn bộ vận động của cơ thể, có liên quan đến vận động của cơ, xương, khớp… cân lại dựa vào sự dinh dưỡng của huyết do Can mang lại.

Chức năng này của Can khi bị rối loạn.

Có thể do Can huyết không đủ, không hàm dưỡng được cân thì xuất hiện các triệu chứng đau ở gân, co duỗi khó khăn cũng như co cứng co quắp.

Ngược lại nếu Can khí thực thì sinh chứng có giật, động kinh.

Móng tay, móng chân là phần dư của cân, có quan hệ mật thiết với Can khí, Can huyết. Can huyết sung túc thì móng tay, móng chân nhuận, cứng, đỏ, đẹp. Nếu Can huyết không đầy đủ thời móng tay, móng chân khô, mềm yếu, dễ gãy.

Can khai khiếu ra mắt:

Can bệnh thường ảnh hưởng tới mắt. Can hư thì thị lực giảm, thong manh, quáng gà. Can hỏa bốc lên thì đỏ mắt, mắt nhặm.

Can chủ mưu lự (Can giả, tướng quân chi quan, mưu lự xuất yên):

Trong cơ thể, Can tạng giống như vị tướng lĩnh thống xuất quân đội, phát huy mưu trí, vạch ra sách lược. Chức năng này của Can có liên quan đến trạng thái tinh thần của cơ thể. Can khí đầy đủ thì suy nghĩ chín chắn, phán đoán sự việc chính xác. Bệnh của Can làm người bệnh khó tập trung suy nghĩ, phán đoán thiếu chính xác.

Nộ khí thương can:

Trạng thái giận dữ làm hại đến công năng hoạt động của Can. Ngược lại, Can bị bệnh người bệnh hay giận, dễ cáu gắt.

Vùng cơ thể có liên quan đến tạng Can:

Do đường kinh Can có đi qua những vùng hông sườn, bộ phận sinh dục, đỉnh đầu nên trong bệnh lý tạng Can thường hay xuất hiện những triệu chứng đau vùng hông sườn, đau đầu vùng đỉnh, bệnh lý ở bộ sinh dục như đau bụng kinh, bế kinh…

Chức năng sinh lý phủ đởm

Đởm giả, trung tinh chi phủ:

Phủ Đởm tàng trữ nước trong. Vì Đởm tàng trữ Đởm chấp do Can gạn lọc, nên Đởm chấp khá tinh khiết, có tinh khí ở trong, nên cũng gọi là tinh chấp.

Đởm giả, trung chính chi quan, quyết đoán xuất yên:

Can chủ mưu lự, Đởm chủ quyết đoán. Chức năng Đởm đầy đủ thì tinh thần dám mạnh dạn quyết định, không do dự.

Đởm là phủ kỳ hằng, “Tàng nhi bất tả”:

Đởm tàng trữ đởm chấp và tiết ra đởm chấp giúp cho sự tiêu hóa. Đởm không trực tiếp tương thông với ngoại giới cũng không trực tiếp truyền hóa thủy cốc, có sự khác nhau về công năng với Vị trường, vì vậy xếp vào loại phủ kỳ hằng.

Bệnh chứng tạng can phủ đởm

Bệnh chứng tạng can

Những bệnh chứng tạng Can được sắp xếp vào 2 nhóm bệnh:

Nhóm đơn bệnh:

Can tạng gồm Can âm và Can dương, Can khí và Can huyết. Do những nguyên nhân gây bệnh khác nhau làm rối loạn mà dẫn đến các hội chứng.

Can âm hư.

Can huyết hư.

Can dương vượng.

Can khí uất kết (thường gây nên bệnh cảnh Can Mộc khắc Tỳ Thổ).

Can phong nội động.

Nhóm hợp bệnh:

Hợp bệnh của Can với những tạng khác. Những hội chứng này thể hiện mối liên hệ giữa các tạng với nhau theo ngũ hành sinh khắc và gồm:

Thận Can âm hư.

Can hỏa thượng viêm.

Can Vị bất hòa.

Bệnh chứng phủ đởm

Bệnh chứng của Phủ Đởm do nội nhân hoặc do nguyên nhân khác thường thấy do Can âm hư. Chức năng Can chủ sơ tiết bị ảnh hưởng do đó tình chí không thoải mái, dễ kinh sợ. Đồng thời, Đởm cũng bị ảnh hưởng theo, Đởm khí hư sinh ra chứng nghi ngờ, dễ lo lắng. Đây cũng là những triệu chứng thường gặp trong Đởm khí bất túc hay Đởm hư.

Can âm hư:

Bệnh nguyên:

Do bệnh lâu ngày của Can gây tổn thương phần âm.

Bệnh sinh:

Chứng trạng xuất hiện có những đặc điểm:

Ở Can phận: đau đầu vùng đỉnh, mắt mờ, nhìn kém, hoa mắt, chóng mặt, đau tức hông sườn…

Âm hư sinh nội nhiệt: đạo hãn, sốt về chiều, cảm giác nóng, mạch tế sác…

Triệu chứng lâm sàng:

Đau đầu, hoa mắt, chóng mặt, nhìn kém, thị lực giảm sút.

Sốt về chiều, người có cảm giác nóng, ra mồ hôi trộm.

Có thể có rối loạn kinh nguyệt, đau vùng hông sườn, đau thắt lưng.

Lưỡi đỏ, bệu. Mạch tế, sác, vô lực.

Bệnh cảnh y học cổ truyền thường gặp:

Tăng huyết áp.

Rối loạn thần kinh chức năng.

Rối loạn kinh nguyệt.

Pháp trị:

Có thể sử dụng những pháp trị sau:

Tư bổ can thận.

Dưỡng âm thanh nhiệt, điều kinh.

Tư Âm dưỡng Can.

Những bài thuốc có thể sử dụng trong bệnh chứng này gồm: Nhất quán tiễn gia giảm, Bố Can thận, Địa cốt bì ẩm.

Phân tích bài thuốc Nhất quán tiễn gia giảm (Ngụy ngọc hoàng).

Phân tích bài thuốc: (Pháp Bổ - Thanh).

Vị thuốc	Dược lý YHCT	Vai trò của các vị thuốc
Sinh địa	Hàn, ngọt, đắng vào Tâm, can, Thận. Thanh nhiệt, nuôi Thận, dưỡng âm, dưỡng huyết	Quân
Câu kỷ	Ngọt, bình. Bổ Can Thận, nhuận Phế táo, mạnh gân cốt.	Quân
Hà thủ ô	Ngọt, đắng, ấm. Bổ Can Thận, mạnh gân cốt.	Quân
Sa sâm	Ngọt, hơi đắng, hơi hàn. Thanh dưỡng Phế, trừ hư nhiệt.	Thần
Nữ trinh tử	Tá
Bạch thược	Đắng, chát, chua vào Can, Tỳ, Phế. Nhuận gan, dưỡng huyết, liễm âm, lợi tiểu.	Thần - Tá

Phân tích bài thuốc Bổ Can Thận:

Tác dụng điều trị: Tư âm ghìm dương. Bổ Thận, tư âm, dưỡng Can huyết.

Chủ trị: sốt đêm, ù tai, hoa mắt, đạo hãn, cầu táo, người bức rức khó chịu, tiểu buốt rắt, sẻn đỏ, huyễn vựng.

Phân tích bài thuốc: (Pháp Bổ - Thanh)

Vị thuốc	Dược lý YHCT	Vai trò của các vị thuốc
Hà thủ ô	Ngọt, đắng, ấm. Bổ Can Thận, mạnh gân cốt	Quân
Hoài sơn	Ngọt, bình, vào Tỳ, Vị, Phế, Thận. Bổ Tỳ, chỉ tả, bổ Phế, sinh tân, chỉ khát, bình suyễn, sáp tinh	Quân
Thục địa	Ngọt, hơi ôn. Nuôi Thận dưỡng âm, bổ Thận, bổ huyết	Quân
Đương quy	Ngọt, cay, ấm. Dưỡng huyết, hoạt huyết, nhuận táo, hoạt trường, điều huyết, thông kinh	Thần
Trạch tả	Ngọt, nhạt, lạnh, vào Thận, Bàng quang. Thanh thấp nhiệt Bàng quang Thận.	Tá
Sài hồ	Đắng hàn vào Can đởm, Tâm bào, Tam tiêu. Bình Can hạ sốt.	Tá
Thảo quyết minh	Thanh Can nhuận táo, an thần.	Tá

Phân tích bài thuốc Đại cốt bì ẩm:

Xuất xứ: cục phương (có tài liệu ghi trong Thái bình huệ dân).

Tác dụng điều trị: bổ Thận, tư âm, dưỡng Can huyết.

Chủ trị: sốt đêm, ù tai, hoa mắt, đạo hãn, cầu táo, người bức rức khó chịu, tiểu buốt rắt, sẻn đỏ. Rối loạn kinh nguyệt, kinh ít. Thiếu máu.

Phân tích bài thuốc: (Pháp Bổ-Thanh)

Vị thuốc	Dược lý YHCT	Vai trò của các vị thuốc
Sinh địa	Hàn, ngọt, đắng vào Tâm, can, Thận. Thanh nhiệt, nuôi Thận, dưỡng âm, dưỡng huyết	Quân
Đương quy	Ngọt, cay, ấm. Dưỡng huyết, hoạt huyết, nhuận táo, hoạt trường.	Quân
Bạch thược	Đắng, chát, chua vào Can, Tỳ, Phế. Nhuận gan, dưỡng huyết, liễm âm, lợi tiểu.	Quân
Địa cốt bì	Ngọt, hơi đắng, tính hàn vào Can, Thận, Phế. Thanh Phế nhiệt, chỉ khái, chữa Can uất hỏa gây huyễn vựng.	Thần
Xuyên khung	Cay, ôn. Hoạt huyết, chỉ thống, hành khí, khu phong	Tá
Đơn bì	Cay đắng, hơi hàn vào Tâm, Can, Thận, Tâm bào. Thanh huyết nhiệt, tán ứ huyết.	Tá

Công thức huyệt sử dụng:

Tên huyệt	Cơ sở lý luận	Tác dụng điều trị
Can du	Du huyệt của Can ở lưng	Bổ Can huyết
Thái xung	Du Thổ huyệt/Can	Tư bổ Can âm
Quang minh	Lạc huyệt/Can
Thận du	Du huyệt của Thận ở lưng. Ích Thủy Tráng Hỏa	Tư âm bổ Thận, chữa chứng đau lưng
Tam âm giao	Giao hội huyệt của 3 kinh âm/chân	Tư âm Bổ Thận
Thái khê	Nguyên huyệt/Thận	Bổ
Phi dương	Lạc huyệt/Thận
Thần môn	Tả tâm hỏaÞ Tả tử ÞDu Thổ huyệt/Tâm	Thanh tâm hỏa, Tả Tâm nhiệt

Can huyết hư:

Bệnh nguyên:

Do huyết hư làm ảnh hưởng đến chức năng tàng huyết của can.

Do Can âm hư, công năng tàng huyết bị rối loạn gây ra chứng huyết hư.

Bệnh sinh:

Do bệnh lý hư ở Can âm, ở chức năng của Can huyết mà bệnh cảnh lâm sàng có những đặc điểm:

Huyết hư: chóng mặt, sắc nhợt, kinh ít, vô kinh.

Rối loạn ở Can phận: mắt khô, nhìn kém, rối loạn kinh nguyệt.

Dễ gây biến chứng Can huyết hư sinh phong (xem phần can phong nội động).

Triệu chứng lâm sàng:

Người mệt mỏi, hoa mắt, chóng mặt, ù tai, mắt khô nhìn kém. Sắc mặt nhợt, niêm nhạt, lưỡi bệu nhạt.

Ngủ kém, phiền nhiệt. Mạch tế sác.

Kinh lượng ít hoặc vô kinh.

Bệnh cảnh y học cổ truyền thường gặp:

Suy nhược cơ thể.

Suy nhược thần kinh, rối loạn thần kinh thực vật.

Thiếu máu.

Pháp trị:

Tư âm bổ huyết.

Bổ huyết điều kinh.

Những bài thuốc được chỉ định gồm Lương địa thang, Đào hồng tứ vật thang.

Phân tích bài thuốc Lương địa thang:

Phân tích bài thuốc: (Pháp Bổ - Thanh)

Vị thuốc	Dược lý YHCT	Vai trò của các vị thuốc
A giao	Ngọt, bình vào Phế, Can, Thận. Tư âm, dưỡng huyết. Bổ Phế, nhuận táo.	Quân
Bạch thược	Đắng, chát, chua vào Can, Tỳ, Phế. Nhuận gan, dưỡng huyết, liễm âm, lợi tiểu.	Quân
Địa cốt bì	Ngọt, hơi đắng, tính hàn . Thanh Phế nhiệt, chỉ khái, chữa Can uất hỏa gây huyễn vựng.	Quân
Sinh địa	Hàn, ngọt, đắng. Thanh nhiệt, nuôi Thận, dưỡng âm, dưỡng huyết	Thần
Huyền sâm	Đắng, mặn, hơi hàn. Tư âm, giáng hỏa, trừ phiền, nhuận táo	Thần
Mạch môn	Ngọt, đắng, mát. Nhuận phế, sinh tân	Thần

Phân tích bài thuốc Đào hồng tứ vật thang:

Xuất xứ: Nghiệm phương. Tác dụng: dưỡng huyết điều kinh.

Chủ trị: Kinh nguyệt bất điều, hành kinh trước kỳ có lẫn huyết cục.

Phân tích bài thuốc: (Pháp Bổ - Tiêu)

Vị thuốc	Dược lý YHCT	Vai trò của các vị thuốc
Đương quy	Ngọt, cay, ấm. Dưỡng huyết, hoạt huyết, nhuận táo, hoạt trường.	Quân
Bạch thược	Đắng, chát, chua vào Can, Tỳ, Phế. Nhuận gan, dưỡng huyết, liễm âm, lợi tiểu.	Quân
Xuyên khung	Cay, ôn. Hoạt huyết, chỉ thống, hành khí, khu phong	Quân
Sinh địa	Hàn, ngọt, đắng vào Tâm, can, Thận. Thanh nhiệt, nuôi Thận, dưỡng âm, dưỡng huyết	Thần
Đào nhân	Đắng, ngọt, bình. Phá huyết, hành ứ, nhuận táo, hoạt trường	Tá
Hồng Hoa	Cay, ấm. Phá ứ huyết, sinh huyết	Tá

Phân tích bài thuốc Tứ vật + Điều kinh(30 công thức)

Tác dụng: Dưỡng huyết điều kinh.

Chủ trị: Kinh nguyệt bất điều, hành kinh chậm vì huyết hư, huyết ứ mà sinh ra.

Phân tích bài thuốc: (Pháp Bổ)

Vị thuốc	Dược lý YHCT	Vai trò của các vị thuốc
Thục địa	Ngọt, hơi ôn. Nuôi Thận dưỡng âm, bổ Thận, bổ huyết	Quân
Đương quy	Ngọt, cay, ấm. Dưỡng huyết, hoạt huyết, nhuận táo, hoạt trường.	Quân
Bạch thược	Đắng, chát, chua vào Can, Tỳ, Phế. Nhuận gan, dưỡng huyết, liễm âm, lợi tiểu.	Quân
Xuyên khung	Cay, ôn. Hoạt huyết, chỉ thống, hành khí, khu phong	Thần
Hương phụ	The, đắng, ôn. Điều khí, giảm đau, giải uất, thông khí	Tá
Ngải cứu	Đắng ôn. Điều kinh, an thai, cầm máu	Tá
Ích mẫu	Cay, đắng, hàn. Thông huyết, điều kinh	Tá

Công thức huyệt sử dụng:

Tên huyệt	Cơ sở lý luận	Tác dụng điều trị
Can du	Du huyệt của Can ở lưng	Bổ Can huyết
Thái xung	Du Thổ huyệt/Can	Tư bổ Can âm
Quang minh	Lạc huyệt/Can
Cách du	Huyệt Hội của huyết	Bổ huyết
Huyết hải	Huyệt đặc hiệu về huyết	Bổ huyết
Tam âm giao	Giao hội huyệt của 3 kinh âm/chân	Tư âm Bổ Thận
Thái khê	Nguyên huyệt/Thận	Bổ Thận
Phi dương	Lạc huyệt/Thận
± Nội quan	Giao hội huyệt của tâm bào và Âm duy mạch → Đặc hiệu vùng ngực	Chữa chứng hồi hộp, đau ngực gây khó thở, ngăn ngực

Can dương xung:

Bệnh nguyên:

Do can âm hư nên không chế được dương (Dương xung).

Hoặc do Thận âm hư không tư dưỡng được Can huyết.

Bệnh sinh:

Bệnh cảnh gồm các dấu chứng của âm hư dương xung. Tuy nhiên dấu hiệu dương xung rất rõ rệt như cơn nóng phừng mặt, run rẩy, trạng thái kích thích. Nặng hơn sẽ phát sinh thành chứng hậu Can nhiệt động phong.

Triệu chứng lâm sàng:

Đau đầu, chóng mặt, cảm giác nóng phừng mặt.

Hay mộng mị, mất cảm giác, run, tê, trạng thái kích thích, ù tai, nghe kém, nhìn kém, họng khô, mắt đỏ đau.

Người sốt hoặc cảm giác nóng

Lưỡi khô, rìa lưỡi đỏ, rêu lưỡi khô. Mạch huyền sác.

Bệnh cảnh YHCT thường gặp:

Tăng huyết áp.

Cơn hưng cảm.

Rối loạn thần kinh chức năng, giai đoạn tiền mãn kinh.

Pháp trị:

Bình Can giáng nghịch.

Tư âm ghìm dương.

Phân tích bài thuốc hạ áp(xuất xứ 30 công thức thuốc)

Tác dụng: tư âm ghìm dương. Chủ trị: chữa những trường hợp tăng huyết áp, hoa mắt, chóng mặt.

Phân tích bài thuốc: (Pháp Bổ - Thanh)

Vị thuốc	Dược lý YHCT	Vai trò của các vị thuốc
Thục địa	Ngọt, hơi ôn. Nuôi Thận dưỡng âm, bổ Thận, bổ huyết	Quân
Ngưu tất	Chua, đắng, bình. Bổ Can Thận, tính đi xuống	Quân
Rễ nhàu	Đắng, hàn. Bình Can, tiềm dương, an thần	Thần
Trạch tả	Ngọt, nhạt, lạnh, vào Thận, Bàng quang. Thanh thấp nhiệt Bàng quang Thận	Tá
Mã đề	Ngọt, hàn. Lợi tiểu, thanh Phế, Can phong nhiệt. Thẫm Bàng quang thấp khí	Tá
Táo nhân	Ngọt, chua, bình. Dưỡng Tâm, an thần, sinh tân, chỉ khát	Tá
Hoa hòe	Đắng, bình. Thanh nhiệt, lương huyết, chỉ huyết	Tá

Công thức huyệt sử dụng:

Tên huyệt	Cơ sở lý luận	Tác dụng điều trị
Hành gian	Huỳnh hỏa huyệt/Can	Bình can Giáng hỏa
Thiếu phủ	Huỳnh hỏa huyệt/Tâm
Can du	Du huyệt của Can ở lưng	Bổ Can huyết
Thận du	Du huyệt của Can ở lưng.	Tư âm bổ Thận
Thái khê	Nguyên huyệt/Thận	Bổ thận
Phi dương	Lạc huyệt/Thận
± Nội quan	Giao hội huyệt của tâm bào và Âm duy mạch → Đặc hiệu vùng ngực	Chữa chứng hồi hộp, đau ngực gây khó thở, ngăn ngực
Thái dương Bách hội Ấn đường	Huyệt tại chỗ	Đau đầu, hoa mắt, chóng mặt

Can phong nội động:

Bệnh nguyên:

Do 3 nguyên nhân.

Do Can âm hư.

Do Can huyết hư.

Do Thận âm hư.

Bệnh sinh:

Các nguyên nhân nêu trên đều dẫn đến nội nhiệt phát sinh (nhiệt cực sinh phong) làm xuất hiện các chứng trạng chóng mặt, run, co rút cơ, co giật…

Triệu chứng lâm sàng:

Đau đầu, chóng mặt, hoa mắt, ù tai, nói khó hoặc nói không được.

Tay chân co rút, run. Trạng thái lơ mơ hoặc mất ý thức.

Sắc mặt đỏ, lưỡi run hoặc co cứng, mạch huyền, tế.

Bệnh cảnh YHCT thường gặp:

Cơn cao huyết áp.

Cơn hưng cảm.

Cơn động kinh.

Tai biến mạch máu não.

Pháp trị:

Bình Can tức phong.

Những bài thuốc có thể sử dụng trong bệnh chứng này gồm Thiên ma câu đằng ẩm, Linh dương câu đằng thang.

Phân tích bài thuốc Thiên ma câu đằng ẩm

Xuất xứ: tạp bệnh chứng trị tân nghĩa.

Tác dụng: bình can tức phong, tư âm thanh nhiệt.

Chủ trị: chữa cơn cao huyết áp, nhức đầu, chóng mặt, hoa mắt, liệt nửa người do nhũn não, chảy máu não…

Phân tích bài thuốc: (Pháp Bổ - Thanh)

Vị thuốc	Dược lý YHCT	Vai trò của các vị thuốc
Thiên ma	Ngọt, cay, hơi đắng, bình. Thăng thanh, giáng trọc. Tán phong, giải độc	Quân
Câu đằng	Ngọt, hàn. Thanh nhiệt, bình Can, trấn kinh	Quân
Hoàng cầm	Đắng, hàn. Thanh nhiệt tả hỏa làm lợi thấp ở Phế, trừ thấp Vị trường.	Thần
Chi tử	Đắng, lạnh. Thanh nhiệt, giáng hỏa, thanh huyết nhiệt. Lợi tiểu cầm máu	Thần
Tang ký sinh	Đắng, bình. Bổ can Thận, mạnh gân cốt	Thần
Hà thủ ô	Ngọt, đắng, ấm. Bổ Can Thận, mạnh gân cốt	Thần
Đỗ trọng	Ngọt, ôn, hơi cay. Bổ Can Thận, mạnh gân cốt	Thần
Phục linh	Ngọt, nhạt, bình vào Tâm, Tỳ, Phế, Thận. Lợi niệu thẩm thấp, kiện Tỳ, an thần	Tá
Ích mẫu	Cay, đắng, hàn. Thông huyết, điều kinh	Tá
Thạch quyết minh	Trị sốt cao, ăn không tiêu. Thanh nhiệt	Tá
Ngưu tất	Chua, đắng, bình. Bổ Can Thận, tính đi xuống	Thần - Tá - Sứ

Phân tích bài thuốc Linh dương câu đằng thang

Linh dương câu đằng thang được ghi nhận có 2 xuất xứ, 1 trong Thông tục thương hàn luận, 1 từ Tân biên trung y kinh nghiệm phương. Cả 2 bài thuốc đều có cùng chỉ định điều trị, cũng gồm những dược liệu như nhau, điểm khác nhau chủ yếu là liều lượng của những dược liệu được sử dụng.

Tác dụng: Bình Can tức phong.

Chủ trị: Can phong động ở trong, kinh quyết co giật, huyết áp cao, chóng mặt, đau đầu, tai ù, hồi hộp.

Phân tích bài thuốc: (Pháp Thanh)

Vị thuốc	Dược lý YHCT	Vai trò của các vị thuốc
Linh dương giác	Quân
Trúc nhự	Ngọt, hơi lạnh. Thanh nhiệt, lương huyết	Quân
Câu đằng	Ngọt, hàn. Thanh nhiệt, bình Can, trấn kinh	Quân
Sinh địa	Hàn, ngọt, đắng vào Tâm, can, Thận. Thanh nhiệt, nuôi Thận, dưỡng âm, dưỡng huyết	Thần
Bạch thược	Đắng, chát, chua vào Can, Tỳ, Phế. Nhuận gan, dưỡng huyết, liễm âm, lợi tiểu.	Thần
Tang diệp	Ngọt, mát. Thanh nhiệt, lương huyết	Thần
Phục thần	Tá
Cúc hoa	Ngọt, mát. Tán phong nhiệt, giải độc, giáng hỏa.	Tá
Bối mẫu	Đắng, hàn. Thanh nhiệt, tán kết, nhuận Phế, tiêu đờm.	Tá
Cam thảo	Ngọt ôn. Vào 12 kinh. Bổ trung khí, hòa hoãn, hóa giải độc	Sứ

Công thức huyệt sử dụng trong cơn: Bách hội, Nhân trung, Thập tuyên.

Tên huyệt	Cơ sở lý luận	Tác dụng điều trị
Bách hội	Hội của mạch Đốc và 6 dương kinh	Đặc hiệu chữa trúng phong
Nhân trung	Hội của mạch Đốc với các kinh Dương minh ở tay	Đặc hiệu chữa cấp cứu ngất, hôn mê, trúng phong
Thập tuyên	Kết hợp với Nhân trung cấp cứu ngất, hôn mê	Hạ sốt, phối hợp trong chữa chứng trúng phong

Công thức huyệt sử dụng trong cơn: Hành gian, Thiếu phủ, Nội gian, Thần môn, Thận du, can du, Thái khê, Phi dương, Tam âm giao.

Tên huyệt	Cơ sở lý luận	Tác dụng điều trị
Hành gian	Huỳnh hỏa huyệt/Can	Bình can Giáng hỏa
Thiếu phủ	Huỳnh hỏa huyệt/Tâm
Nội quan	Giao hội huyệt của tâm bào và Âm duy mạch → Đặc hiệu vùng ngực	Chữa chứng hồi hộp, đau ngực gây khó thở, ngăn ngực
Thần môn	Du Thổ huyệt/Tâm	Tả tâm hỏa
Can du	Du huyệt của Can ở lưng	Bổ Can huyết
Thận du	Du huyệt của Can ở lưng.	Tư âm bổ Thận
Thái khê	Nguyên huyệt/Thận	Bổ thận
Phi dương	Lạc huyệt/Thận
Tam âm giao	Giao hội huyệt của 3 kinh âm/chân.	Tư âm

Can hỏa thượng viêm:

Bệnh nguyên:

Do tình chí bất điều, cáu giận làm thương Can khiến Can khí bị uất kết lại.

Bệnh sinh:

Can khí uất kết lại hóa hỏa (Mộc sinh Hỏa). Can hỏa thượng viêm là chứng bệnh thuộc hỏa. Hỏa bốc lên bức huyết vọng hành sinh ra các chứng xuất huyết.

Triệu chứng lâm sàng:

Sốt cao hoặc cảm giác nóng, mặt đỏ, mắt đỏ, hai gò má đỏ.

Người bức rức, dễ kích động, hoa mắt, chóng mặt, ù tai.

Chảy máu cam, ói mửa ra máu. Đau tức ngực, có thể khạc ra máu.

Lưỡi đỏ, mạch huyền sác.

Bệnh cảnh YHCT thường gặp:

Cơn cao huyết áp.

Cơn hưng cảm.

Pháp trị:Bình Can giáng hỏa.

Phân tích bài thuốc Đơn chi tiêu dao gia giảm.Xuất xứ từ Cục phương.

Tác dụng: Bình Can giáng hỏa. Thanh nhiệt, sơ Can, giải uất.

Chủ trị: Những trường hợp stress, căng thẳng thần kinh gây đau đầu, chóng mặt, nóng phừng mặt, người bức rức, cáu gắt.

Phân tích bài thuốc: (Pháp Thanh)

Vị thuốc	Dược lý YHCT	Vai trò của các vị thuốc
Sài hồ	Bình Can hạ sốt	Quân
Chi tử	Đắng, lạnh. Thanh nhiệt, giáng hỏa, lợi tiểu, cầm máu	Thần
Bạc hà	Cay, mát, vào Phế, Can. Phát tán phong nhiệt	Thần
Sinh khương	Cay, hơi nóng. Phát tán phong hàn, ôn Vị, chỉ nôn, chỉ tả, hóa đờm, chỉ khái, lợi thủy	Thần
Bạch thược	Đắng, chát, chua vào Can, Tỳ, Phế. Nhuận gan, dưỡng huyết, liễm âm, lợi tiểu.	Thần
Đương quy (rửa rượu)	Dưỡng Can huyết	Thần
Phục linh	Ngọt, nhạt, bình vào Tâm, Tỳ, Phế, Thận. Lợi niệu thẩm thấp, kiện Tỳ, an thần	Tá
Đơn bì	Cay đắng, hơi hàn vào Tâm, Can, Thận, Tâm bào. Thanh huyết nhiệt, tán ứ huyết. Chữa nhiệt nhập doanh phận	Tá
Bạch truật (sao đất)	Ngọt, đắng ấm vào Tỳ Vị. Kiện Tỳ, táo thấp, chỉ hãn, an thần, lợi thủy	Tá
± Thiên ma	Ngọt, cay, hơi đắng, bình. Thăng thanh, giáng trọc. Tán phong, giải độc	Quân
± Câu đằng	Ngọt, hàn. Thanh nhiệt, bình Can, trấn kinh	Quân
± Thạch quyết minh	Trị sốt cao, ăn không tiêu. Thanh nhiệt	Thần
± Cúc hoa	Ngọt, mát. Tán phong nhiệt, giáng hỏa giải độc	Tá

Công thức huyệt sử dụng.

Tên huyệt	Cơ sở lý luận	Tác dụng điều trị
Thái dương Bách hội Tứ thần thông Ấn đường	Huyệt tại chỗ	Đau đầu, hoa mắt, chóng mặt
Phong trì	Huyệt đặc hiệu khu phong vùng đầu mặt	Hoa mắt, chóng mặt
Thái xung	Du Thổ huyệt/Can	Thanh Can hỏa, chữa chứng đầu choáng, mắt hoa
Thần môn	Tả tâm hỏaÞ Tả tử ÞDu Thổ huyệt/Tâm	Thanh tâm hỏa, Tả Tâm nhiệt
Nội quan	Đặc hiệu vùng ngựcÞGiao hội huyệt của Tâm bào và Mạch âm duy	Chữa chứng hồi hộp, đau ngực gây khó thở, ngăn ngực

Can vị bất hòa:

Bệnh nguyên:

Do tình chí bất điều, ảnh hưởng đến công năng sơ tiết của Can làm Can khí uất kết lại.

Bệnh sinh:

Can khí uất kết, hoành nghịch đến công năng tỳ vị (Mộc khắc Thổ), sinh ra chứng đau cấp thượng vị, rối loạn tiêu hóa.

Triệu chứng lâm sàng:

Người bực bội, bức rức, dễ kích thích.

Cảm giác có nhớt dính cổ họng, miệng đắng, mất ngon miệng.

Đau bụng thượng vị cấp tính, vị trí đau rõ rệt, ợ hơi, buồn nôn, nôn mửa, trung tiện dễ chịu. Đau tức hông sườn, đau bụng kinh.

Mạch huyền.

Bệnh cảnh YHCT thường gặp:

Loét dạ dày tá tràng.

Rối loạn vận động đường mật.

Những trường hợp rối loạn tiêu hóa trong stress.

Pháp trị:

Điều hòa Can Tỳ.

Sơ can hòa vị.

Những bài thuốc được chỉ định gồm Điều hòa Can Tỳ, bài thuốc loét dạ dày tá tràng.

Phân tích bài thuốc Điều hòa Can Tỳ:

Tác dụng: Sơ Can, lý khí, giải uất, hòa vị.

Chủ trị: Những trường hợp tình chí thất điều, cáu giận gây rối loạn tiêu hóa, ợ hơi, ợ chua, đau thượng vị, người bực dọc, cáu gắt, không thoải mái.

Phân tích bài thuốc: (Pháp Thanh - Hòa)

Vị thuốc	Dược lý YHCT
Mộc hương	Cay, ấm. Kiện Tỳ, hòa Vị, lý khí, chỉ thống.
Hương phụ	Cay, ôn. Điều khí, giảm đau, giải uất, thông khí.
Chỉ xác	Cay, đắng, chua, hàn. Kiện Tỳ, trừ đờm.
Sài hồ	Đắng hàn. Tả nhiệt, giải độc, thăng đề.
Hoài sơn	Ngọt, bình. Bổ Tỳ, chỉ tả, bổ Phế, sinh tân, chỉ khát, bình suyễn, sáp tinh.
Liên nhục	Ngọt, bình. Bổ Tỳ dưỡng tâm. Sáp trường cố tinh.
Sa nhân	Cay, ấm. Hành khí, điều trụng, hòa Vị.
Trần bì	Cay, đắng, ôn. Hành khí, hào Vị, chỉ nôn, hóa đờm, táo thấp.
Bán hạ	Cay, ôn. Hạ khí nghịch, tiêu đờm.

Phân tích bài thuốc trị loét dạ dày tá tràng

Xuất xứ: 30 công thức thuốc. Tác dụng: Sơ Can, hòa Vị.

Chủ trị: Những trường hợp loét dạ dày tá tràng.

Phân tích bài thuốc: (Pháp Thanh - Hòa)

Vị thuốc	Dược lý YHCT	Vai trò của các vị thuốc
Hương phụ	Cay, ôn. Điều khí, giảm đau, giải uất, thông khí	Quân
Nghệ vàng	Cay, đắng, ấm. Trị loét dạ dày, lợi mật, lành sẹo	Thần
Thủy xương bồ	Cay, ôn. Ôn trường vị, kích thích tiêu hóa, thuốc bổ	Thần
Mã đề	Ngọt, hàn. Lợi tiểu, chỉ khái, trừ đờm	Tá
Cúc tần	Đắng, hàn. Thanh nhiệt, giảm tính ấm các vị thuốc	Tá - Sứ

Công thức huyệt sử dụng gồm: Trung quản, Lãi câu, Hành gian, Thái xung, Thiếu phủ, Thần môn, Túc tam lý.

Tên huyệt	Cơ sở lý luận	Tác dụng điều trị
Trung quản Túc tam lý	Mộ huyệt của Vị. Kinh nghiệm người xưa phối hợp Trung quản để kiện Vị	Chữa chứng đầy trướng bụng
Lãi câu	Lạc huyệt/Can	Tả Can khí thực
Hành gian	Huỳnh hỏa huyệt/Can	Bình can. Tả Can mộc vượng
Thiếu phủ	Huỳnh hỏa huyệt/Tâm
Thái xung	Du Thổ huyệt/Can	Thanh Can hỏa, giáng hỏa
Thần môn	Du Thổ huyệt/Tâm
± Nội quan	Giao hội huyệt của Tâm bào và Mạch âm duy. Đặc hiệu vùng ngực	Chữa chứng hồi hộp, đau ngực gây khó thở, ngăn ngực

Can thận âm hư:

Bệnh nguyên:

Do tinh bị hao tổn gây ra.

Do bệnh lâu ngày.

Do những bệnh làm hao tổn phần âm dịch của cơ thể.

Bệnh sinh:

Thận và Can có mối liên hệ tư dưỡng lẫn nhau. Thận Thủy sinh Can Mộc. Sự sơ tiết điều đạt của Can phải nhờ vào sự tư dưỡng của Thận. Can tàng huyết, Thận tàng tinh, mà tinh và huyết đều thuộc âm, cho nên Thận âm hư hay gây nên Can huyết hư.

Các chứng trạng xuất hiện sẽ mang các thuộc tính:

Âm hư: những thuộc tính của hư và nhiệt (âm hư sinh nội nhiệt).

Tại Thận và Can.

Triệu chứng lâm sàng:

Người gầy, thường đau mỏi thắt lưng và đầu gối.

Cảm giác nóng trong người, nhất là về chiều và đêm, đạo hãn.

Đau đầu (nhất là vùng đỉnh), cảm giác căng. Người bức rức, run, ngủ kém.

Người mệt mỏi, ù tai, nghe kém. Lưỡi đỏ, họng khô, lòng bàn tay chân nóng.

Di tinh, mộng tinh, rối loạn kinh nguyệt. Mạch tế.

Bệnh cảnh YHCT thường gặp:

Rối loạn thần kinh chức năng, suy nhược thần kinh.

Cường giáp.

Cao huyết áp.

Tiểu đường.

Pháp trị:

Tư bổ Can Thận. Những bài thuốc được chỉ định:

Lục vị quy thược thang.

Đại bổ âm hoàn.

Kỷ cúc địa hoàng thang.

Bổ can Thận.

Đởm khí bất túc (Đởm hư):

Bệnh nguyên:

Do bệnh lâu ngày của can gây tổn thương phần âm. Can hư làm ảnh hưởng đến sự quyết đoán của Đởm.

Bệnh sinh:

Chứng trạng xuất hiện có những đặc điểm:

Ở Can phận: đau đầu vùng đỉnh, mắt mờ, nhìn kém, hoa mắt, chóng mặt, đau tức hông sườn…

Âm hư sinh nội nhiệt: đạo hãn, sốt về chiều, cảm giác nóng, mạch tế sác…

Tình chí thất điều, không thoải mái.

Triệu chứng lâm sàng:

Đau đầu, hoa mắt, chóng mặt, nhìn kém, thị lực giảm sút.

Sốt về chiều, người có cảm giác nóng, ra mồ hôi trộm. Dễ kinh sợ, dễ cáu gắt, do dự, hoạt động trí óc giảm sút.

Có thể có rối loạn kinh nguyệt, đau vùng hông sườn, đau thắt lưng.

Lưỡi đỏ, bệu. Mạch tế sác, vô lực.

Bệnh cảnh YHCT thường gặp:

Rối loạn thần kinh chức năng, suy nhược thần kinh.

Pháp trị:

Tư bổ Can Thận.

Tư âm dưỡng can.

Những bài thuốc được chỉ định:

Nhất quán tiễn gia giảm.

Địa cốt bì ẩm.

Bổ Can Thận.