Bệnh Thương Hàn: Nguyên Nhân, Triệu Chứng, điều Trị Và Phòng Ngừa

Cho đến nay, bệnh thương hàn vẫn đang là nỗi lo của toàn thế giới, khi ước tính mỗi năm có khoảng 16 triệu ca mắc mới và 600.000 người tử vong do bệnh. Thương hàn thường phát triển thành dịch ở các quốc gia nhiệt đới và cận nhiệt đới. Theo ghi nhận tại Việt Nam, bệnh thương hàn từng bùng phát thành dịch ở một vài tỉnh thuộc vùng đồng bằng sông Cửu Long và một số tỉnh phía Bắc.

1. Bệnh thương hàn là gì?
2. Nguyên nhân gây ra bệnh thương hàn
   1. Nguồn truyền nhiễm
   2. Phương thức lây nhiễm
3. Diễn biến và triệu chứng của bệnh thương hàn theo từng giai đoạn
   1. Giai đoạn ủ bệnh
   2. Giai đoạn khởi phát
   3. Giai đoạn toàn phát
   4. Giai đoạn lui bệnh
4. Các biện pháp chẩn đoán và điều trị bệnh thương hàn
   1. Các biện pháp chẩn đoán bệnh
   2. Các biện pháp điều trị bệnh
5. Các biện pháp phòng ngừa bệnh thương hàn

Bệnh thương hàn là gì?

Thương hàn là bệnh về đường tiêu hóa có khả năng lây lan trong cộng đồng, do vi khuẩn Salmonella typhi gây ra. Thời gian ủ bệnh trung bình từ 8 – 14 ngày, phụ thuộc vào số lượng vi khuẩn xâm nhập vào cơ thể người bệnh. 

Thương hàn là một bệnh khởi phát rất đột ngột. Trong trường hợp nhẹ, bệnh thương hàn thường không có triệu chứng. Trong trường hợp nặng, bệnh gây sốt cao kéo dài, mệt mỏi, chán ăn, đau đầu, nôn khan, táo bón hoặc tiêu chảy,… Nếu không được điều trị kịp thời, bệnh có thể gây tử vong, loét thanh mạc và thủng ruột dẫn đến chảy máu.

Bệnh thương hàn có thể ảnh hưởng lớn đến sức khỏe người bệnh và gây tử vong

Nguyên nhân gây ra bệnh thương hàn

Nguồn truyền nhiễm

Nguồn truyền nhiễm bệnh quan trọng của bệnh thương hàn đến từ người bệnh, khi người bệnh vẫn có thể lây nhiễm cho người khác trong thời gian ủ bệnh. Bên cạnh đó sau khi chấm dứt các triệu chứng lâm sàng, đa số người đã khỏi bệnh vẫn mang vi khuẩn Salmonella typhi trong người và vẫn tiếp tục đào thải vi khuẩn ra môi trường bên ngoài trong khoảng thời gian từ 2 – 3 tuần. Trong một số trường hợp, người bệnh vẫn tiếp tục đào thải vi khuẩn ra ngoài môi trường trong 2 – 3 tháng.

Phương thức lây nhiễm

Người mắc bệnh thương hàn do uống nước hoặc ăn những loại thức ăn bị nhiễm khuẩn, nhất là trứng, thịt bò, thịt gia cầm, sữa… Vi khuẩn thương hàn có khả năng sinh sôi trong sữa và các chế phẩm, mà không làm thay đổi tính chất hay mùi vị. Nấu chín thực phẩm là phương pháp giúp giảm bớt nguy cơ nhiễm khuẩn, nhưng không loại bỏ hoàn toàn nguy cơ. 

Bên cạnh đó, thương hàn còn có thể lây truyền từ người sang người thông qua tiếp xúc trực tiếp, hay tiếp xúc với chất thải, đồ dùng bị nhiễm khuẩn từ người bệnh. Bệnh có thể xảy ra ở bất kỳ ai, bất kỳ độ tuổi nào, nhưng thường gặp nhất vẫn là những người trong độ tuổi từ 15 – 30. Đây là nhóm tuổi có khả năng sinh sống và làm việc tại những nơi có điều kiện sống bất lợi như nguồn nước bị ô nhiễm, chất thải không được xử lý. Tuy nhiên thực tế, điều kiện vệ sinh và ý thức giữ gìn vệ sinh chung của cộng đồng đã cải thiện đáng kể so với quá khứ, nên nguy cơ lây truyền bệnh thương hàn theo con đường này đang giảm dần theo thời gian.

Người bệnh thương hàn do ăn uống các loại thức ăn bị nhiễm khuẩn hay lây nhiễm từ người sang người

Diễn biến và triệu chứng của bệnh thương hàn theo từng giai đoạn

Ở thể điển hình, bệnh thương hàn sẽ có diễn biến và các triệu chứng sau:

Giai đoạn ủ bệnh

Thông thường, giai đoạn ủ bệnh kéo dài từ 7 – 15 ngày. Trong khoảng thời gian này, người bệnh không có triệu chứng.

Giai đoạn khởi phát

Thường diễn biến trong 1 tuần với các triệu chứng như: Sốt tăng dần, thường có gai rét lúc đầu. Nhiệt độ có thể tăng cao lên đến 39 – 41 độ C đến ngày thứ 7 của bệnh. Bên cạnh triệu chứng sốt kéo cao kéo dài, người bệnh thương hàn còn thường hay gặp các triệu chứng như nhức đầu, mệt mỏi, ăn ngủ kém, ù tai. 

Giai đoạn toàn phát

Thường giai đoạn kéo dài trong khoảng 2 tuần với các triệu chứng như: Sốt, nhiễm độc thần kinh, đào ban, tiêu hóa, tiêm mạch.

Bệnh nhân thương hàn ở giai đoạn toàn phát thường sốt cao liên tục 39 – 40 độ C, với sốt nóng là chủ yếu. Bên cạnh đó, nhiễm độc thần kinh còn là triệu chứng nổi bật, biểu hiện bằng nhức đầu, ù tai, tay run, hay mất ngủ và gặp ác mộng. Điển hình của nhiễm độc thần kinh là trạng thái typhos. Khi đó, tuy người bệnh vẫn nhận biết các kích thích từ môi trường xung quanh nhưng vẫn nằm bất động, mắt nhìn đờ đẫn, vẻ mặt vô cảm. Trong một số trường hợp nặng hiếm gặp, bệnh nhân hôn mê, li bì.

Các nốt đào ban (hay hồng ban) dát nhỏ 2 – 3 mm có thể mọc ở bụng, ngực và mạn sườn. Số lượng ban ít, thường xuất hiện từ ngày 7 – 12 của bệnh. Bệnh nhân thương hàn còn gặp các vấn đề về tiêu hóa như đi ngoài phân lỏng sệt, màu vàng nâu, khoảng 5 – 6 lần mỗi ngày. Bụng của bệnh nhân thường chướng đau nhẹ lan tỏa vùng hố chậu phải. Ngoài ra, bệnh nhân thương hàn còn có thể gặp bệnh viêm phế quản, viêm phổi. Mạch chậm so với nhiệt độ của người bệnh thương hàn trong giai đoạn này được gọi là mạch và nhiệt độ phân ly. 

Giai đoạn lui bệnh

Giai đoạn này của bệnh thương hàn thường kéo dài trong khoảng 1 tuần. Nhiệt độ người bệnh dao động mạnh rồi giảm dần. Bệnh nhân phục hồi, đỡ mệt, ăn ngủ tốt hơn và hết các vấn đề về tiêu hóa.

Các biện pháp chẩn đoán và điều trị bệnh thương hàn

Các biện pháp chẩn đoán bệnh

Để chẩn đoán bệnh thương hàn chính xác, cần đưa bệnh nhân đến các bệnh viện hoặc các trung tâm y tế lớn được trang bị đầy đủ dụng cụ, máy móc và có các bác sĩ chuyên môn cao. Tại đó, các bác sĩ sẽ chẩn đoán bệnh thương hàn bằng cách dựa vào các triệu chứng lâm sàng như sốt hơn một tuần không rõ nguyên nhân, kèm rối loạn tiêu hóa, gan và lá lách to, nổi hồng ban. Ngoài ra, các bác sĩ còn chẩn đoán bệnh dựa vào phương pháp cận lâm sàng: Bạch cầu máu không tăng, phản ứng với huyết thanh Widal, PCR, RIA, ELISA,… Hay dựa vào kết quả cấy vi khuẩn (+).

Các biện pháp điều trị bệnh

Điều trị đặc hiệu

Tuy việc điều trị bệnh không quá phức tạp nhưng hiện nay tình trạng Vi khuẩn thương hàn kháng thuốc kháng sinh là rào cản lớn đối với các bác sĩ trong quá trình điều trị bệnh. Hiện tượng vi khuẩn kháng thuốc kháng sinh được thông báo lần đầu tiên ở Ấn Độ năm 1960. Tại Việt Nam, vi khuẩn thương hàn kháng Chloramphenicol 91,2%; Bactrim 96%; Ampicillin 92,8%; cùng một số loại kháng sinh mới như Claforan, Norfloxacin, Ciprobay. Trong vòng 5 – 10 năm trở lại đây, các nhà nghiên cứu đã phân lập được chủng vi khuẩn kháng thuốc với kháng sinh như nhóm Fluoroquinolone và nhóm Cephalosporin thế hệ III. 

Điều trị triệu chứng

Bên cạnh điều trị đặc hiệu với kháng sinh nhóm Fluoroquinolone và nhóm Cephalosporin thế hệ III, triệu chứng của bệnh thương hàn còn được điều trị bằng cách bù nước điện giải (1500-2000ml/ngày) theo tỷ lệ Glucose 5%, Ringer Lactat, Natri clorid 9%, hạ sốt khi sốt cao, áp dụng chế độ ăn với thức ăn mềm và đủ chất dinh dưỡng trong thời gian sốt.

Điều trị biến chứng

Xuất huyết tiêu hóa, thủng ruột và biến chứng choáng nội độc tố là những biến chứng có thể xảy ra trong quá trình điều trị bệnh thương hàn. Đối với trường hợp bị xuất huyết tiêu hóa, các bác sĩ không dịch chuyển bệnh nhân, và ngay lập tức cho chườm lạnh, sử dụng thuốc cầm máu và truyền thêm máu. Trong trường hợp người bệnh bị thủng ruột, bác sĩ có thể chống sốc điều trị ngoại khoa. Khi bệnh nhân có biến chứng choáng nội độc tố, các bác sĩ có thể dùng thuốc kháng viêm Solu medrol 30mg/kg truyền trong 30 phút đầu và có thể lặp lại sau 4 – 6 giờ trong vòng 48 giờ.

Ngoài ra để điều trị người lành mang vi khuẩn, các bác sĩ có thể sử dụng các loại thuốc như  Ciprofloxacin, Pefloxacin, Cefixim…

Các biện pháp phòng ngừa bệnh thương hàn

Để phòng ngừa bệnh thương hàn hiệu quả, cần kiểm tra kỹ nguồn nước trước khi sử dụng, thực phẩm hàng ngày phải luôn tươi mới, đảm bảo dinh dưỡng đầy đủ và trên hết là đảm bảo chất lượng vệ sinh an toàn. Người dân nên thực hành ăn chín, uống sôi và rửa tay sạch trước khi chế biến món ăn, trước khi ăn và sau khi đi vệ sinh. 

Bên cạnh những phương pháp trên, việc tiêm vắc xin phòng bệnh thương hàn còn được Tổ chức Y tế Thế giới khuyến cáo rộng rãi cho mọi người dân, đặc biệt là đối với người dân ở các quốc gia có dịch bệnh đang lưu hành, những người thường đi du lịch, người hay tiếp xúc với thực phẩm không đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm, hoặc di chuyển đến vùng vệ sinh kém. Typhoid Vi và Typhim Vi là hai loại vacxin thương hàn phổ biến tại Việt Nam hiện nay.

Tiêm ngừa vắc xin giúp phòng bệnh thương hàn hiệu quả

Trong đó, vắc xin Typhoid Vi được sản xuất bởi nhà sản xuất vắc xin và sinh phẩm uy tín tại Việt Nam – Viện Pasteur Đà Lạt, được chỉ định dùng tiêm dưới da hoặc tiêm bắp với liều dùng 0.5 ml cho trẻ từ 2 tuổi trở lên và người lớn với lịch tiêm 1 mũi duy nhất và nhắc lại sau mỗi 3 năm nếu có nguy cơ.

Bên cạnh Typhoid Vi, Typhim Vi là một loại vacxin thương hàn, có xuất xứ từ Pháp, được chỉ định tiêm bắp hoặc tiêm dưới da cho người lớn và trẻ em trên 2 tuổi, chỉ cần 1 liều vắc xin Typhim Vi duy nhất có tác dụng bảo vệ bạn trước căn bệnh thương hàn trong 3 năm. Sau đó có thể tiêm nhắc mỗi 3 năm khi tiếp tục có nguy cơ mắc bệnh.

Hiện nay, người dân có thể tiêm vacxin thương hàn tại những bệnh viện hoặc hệ thống Trung tâm Tiêm chủng vắc xin VNVC trên cả nước. 

Để đăng ký tiêm vắc xin hoặc tư vấn về lịch tiêm chủng, bạn có thể liên hệ tổng đài 028.7102.6595, hoặc qua fanpage Trung tâm Tiêm chủng Trẻ em và Người lớn – VNVC. Bạn cũng có thể đến trực tiếp Hệ thống trung tâm tiêm chủng trên toàn quốc để đăng ký vắc xin thương hàn trực tiếp.